Օսմանյան կայսրության տպագրության մեջ առանցքային դերակատարում ունեցած հայ փորագրիչները

Գյոզդե Քազազ

Սաբանջը համալսարանի դասախոս Օնուր Յազըջըգիլը Հրանտ Դինքի հիմնադրամի կողմից տրամադրված դրամաշնորհով երկու շաբաթով գնացել էր Հայաստան` Երևան։  Յազըջըգիլը, ով  միակ թուրք հեղինակն է, որի` 2012 թ․ ստեղծած «duru sans» տառատեսակը ներառվել է  Google-ի առցանց տառատեսակների շարքում, պատկերազարդման մասին դասախոսություն է կարդացել Հայաստանի ԹՈՒՄՈ ստեղծածար տեխնոլոգիաների կենտրոնի երիտասարդ սաների համար, ինչպես նաև` գիտական ուսումնասիրություն է կատարել Երևանում գտնվող ձեռագիր մատյանների  գրադարանում՝ Մատենադարանում։ Նրա հետ զրուցել ենք Երևանում ձեռք բերված փորձի մասին։  

– Ինչպե՞ս կբնութագրեք Ձեր գիտական ոլորտը:

– Հակիրճ ինձ կարող եմ ներկայացնել որպես տպագրության մեջ խորացած դիզայնի մասնագետի։ Սաբանջը համալսարանում, որպես ամբողջ դրույթով աշխատող դասախոս, դասավանդում եմ տպագրության զարգացման տարբեր մակարդակներում եղած դիզայնի մասին։ Սակայն կարող ենք ասել, որ դասախոսի գործն իմ կատարած աշխատանքի կեսն է միայն։ Մյուս կեսը ներառում է խորացված կերպով դիզայնի պատմության շուրջ հետազոտությունը։ Այս հետազոտությունների հետ մեկտեղ, երբեմն իմ մասնագիտական՝ ֆոնտերի դիզայնի վերաբերյալ որոշ հատուկ նախագծերի եմ մասնակցում ու կատարած ուսումնասիրությանս տեսական մասը գործնականորեն կիրառելու առիթ էլ եմ ունենում։

– Ինչու՞ Ձեզ հետաքրքրեց Հրանտ Դինք հիմնադրամի դրամաշնորհային  ծրագիրը։ Ի՞նչ էիք մտածում գտնել Հայաստանում։

– Ինչպես վերը նշեցի, աշխատանքիս կեսը դիզայնի պատմության շուրջ հետազոտություններ անելն է։ Վեջին 4 տարիների ընթացքում խորությամբ ուսումնասիրում եմ Օսմանյան կայսրության տպագրության և տառերի դիզայնի պատմությունը։ Այս ընթացքում հայտնաբերեցի, որ այդ պատմության մեջ ամենակարևոր դերակատարումն ունեցել են հայ փորագրիչները։ Օսմանյան կայսրությունում գրի ու գրականության տարածման գործում նրանց գրանցած նման բացառիկ հաջողությունների պատճառով ցանկացա իրականացնել դեպի Հայաստան ճանապարհորդությունը՝ այնտեղ այս խնդրի շուրջ լրացուցիչ տեղեկությունների հավաքելու ակնկալիքով։

– Օսմանյան կայսրությունում տեղեկությունների տարածմանը նպաստած այդ փորագրիչների անունները գիտե՞ք։  Ո՞ր դարերում են տպագրության գործում ներդրում ունեցել։

Օսմանյան կայսրության գրատպության մեջ արաբական տպագրական տառերը կերտող փորագրիչներից 18-րդ դարի վերջից մինչև 20-րդ դարի սկիզբ ճիշտ կլինի հերթականությամբ հիշատակել Պողոս Արաբյանին, Օհաննես Մյուհենդիսյանին և Ռաֆայել Քազանջյանին։ Այս փորագրիչներից էլ բացի` հիշատակման են արժանի մի շարք հայեր, ովքեր ձուլել են տառերը։ Սակայն վերը թվարկված անուններն իրենց յուրահատկությամբ տպագրատեսակների ստեղծման մեջ հաջողությունների հասած արհեստավորներն են։

–  Կարծում եմ, որ Մատենադարանում ու Հայաստանի ազգային գրադարանում էլ եք ուսումնասիրություններ կատարել։ Մատենադարանում Ձեզ համար ի՞նչն էր հետաքրքիր, այնտեղ ինչպիսի՞ ուսումնասաիրություն եք կատարել։
– Մատենադարանը հայկական ձեռագրերի հոյակապ հավաքածու ունեցող թանգարան է։ Աշխարհի ամեն կողմից ուսումնասիրողներ են գալիս և ուսումնասիրում այս թանգարանում եղած աշխատանքները։ Գիտական հետազոտությունս՝ հայ փորագրիչների կերտած արաբական գրերի շուրջ խորացնելու համար Մատենադարանի թանգարանից էլ ավելի շատ օգուտ ստացա գրադարանի արխիվներից։ Շատ հյուրընկալ կերպով արխիվները հասանելի դարձվեցին ինձ համար, այնտեղ հանգիստ կերպով խորը ուսումնասիրություններ կատարեցի վերը նշված թեմաների շուրջ։

– Մատենադարանում այդ փորագրիչների մասին լրացուցիչ տվյալներ գտել ե՞ք:

– Ստամբուլի արխիվներում հայտնաբերած տեղեկությունները  հանդիպում էին նաև Մատենադարանի արխիվում, այդ պատճառով  ինձ համար նոր աղբյուր ի հայտ չեկավ։ Սակայն սա առիթ եղավ, որ ստուգեմ Ստամբուլի արխիվներում գտած նյութերիս իսկությունը։ Այս առումով այն ինձ համար շատ կարևոր ուսումնասիրություն էր։ Ամենակարևորն այն է, որ Երևանի պետական համալսարանում մագիստրոս Սարին Աքբաշի օգնությամբ տարբեր աղբյուրներից որոշ փորագրիչների կյանքի մասին հավելյալ տեղեկություններ հավաքելու հնարավորություն ստացա։ Դրանց մեջ եղած որոշ նյութեր ինձ համար կարևոր էին, քանի որ Ստամբուլում չէի կարողացել ձեռք բերել։

– Մինչ այժմ այս չորս տարվա ընթացքում Ձեր կատարած աշխատանքները վերածվե՞լ են հոդվածի, հաղորդման կամ որպես գիրք տպագրվե՞լ են։
– Այս աշխատանքները չորս տարի առաջ սկսել ենք իրականացնել Օզլեմ Օզքալի հետ միասին։ Համատեղ սկսել ենք խորությամբ ուսումնասրություն կատարել օսմաներենով տպագրական գործունեության շուրջ։ Ուսումնասիրության նման հարուստ ոլորտում երկուսս էլ սկսեցինք ուսումնասիրել տարբեր ենթահարցեր։ Տպագրության ընթացքի մասին մեր համատեղ հոդվածը կա,  միջազգային կոնֆերանսներիում առկա են նաև մեր զեկույցները։ Վերջապես մեր ձեռք բերած բոլոր տվյալները մեկ գրքում հավաքելու նպատակ ունենք։ Այս ընդհանուր հետազոտության համար անհատապես ուսումնասիրած որոշ տեղեկություններ ներկայացնում եմ արտասահմանում կազմակերպվող կոնֆերասների շրջանակներում։ Օրինակ՝ այս տարվա մայիս ամսին Բուլղարիայում տեղի ունենալիք տպագրության թեմայով միջազգային կոնֆերանսից՝ Typofest-ից հրավեր եմ ստացել՝ Օսմանյան կայսրության գաղափարագրերի շուրջ ելույթ ունենալու։ Այնտեղ նրանց հետ կկիսվեմ վերջին շրջանում իմ ձեռք բերած տեղեկություններով։

– Երևանյան երկշաբաթյա այցի ընթացքում ԹՈՒՄՈ-յում երեխաների հետ սեմինարներ եք անցկացրել։ Մի փոքր կխոսե՞ք այդ սեմինարների մասին։
– ԹՈՒՄՈ-յի արվեստի ու մշակույթի բաժնի սաների համար երկու շաբաթվա ընթացքում ընդհանուր թվով տասը դասախոսություն կարդալու հնարավորություն ունեցա։ Երկու անգամ նրանց հետ բավականին երկար սեմինարներ անցկացրեցինք։ Ավելի շուտ սա իմ ունեցած ամենաերկարատև սեմինարն էր։ Տարբեր մակարդակի աշակերտներից կազմված մոտ 18 հոգանուց բաղկացած խմբով նկարազարդման մասին սեմինարներ անցկացրեցինք։ Ավելի վաղ ԹՈՒՄՈ-յի երաժշտական բաժնում յուրահատուկ սերիալային երգ և կոմպոզիացիա էր ստեղծվել։ Մենք էլ դասարանով այս երգերի համար մեկական նկարազարդված CD ալբոմ ստեղծեցինք։ Ամեն աշակերտ մի երգ ընտրեց ու այդ երգի շուրջ աշխատանքներ կատարեց;

Բացի այդ, ճանապարհորդությանս վերջին օրը Երևանի պետական համալսարանում օսմաներեն սովորող ու թուրքերեն դասավանդող մի խումբ գիտնականների ներկայացրեցի չորս տարի շարունակ կատարածս աշխատանքները օսմանյան տպագրության պատմության վերաբերյալ։

– Համալսարանի ուսանողների համար կարդացած դասախոսության թեման ո՞րն էր։  Ո՞ր բաժինների ուսանողներ էին մասնակցել։
– Երևանի պետական համալսարանում օսմաներեն ու թուրքերեն սովորող ուսանողներին 18-րդ և 19-րդ դարերում օսմանյան թուրքերենով իրականացված տպագրությունն եմ ներկայացրել։ Այլ կերպ ասած՝ այս սեմինարի ընթացքում արաբական տառերով թուրքերեն տպագրված աշխատությունների, տպագրական զարգացումների շուրջ եմ խոսել։ Դա էլ, ինքնըստինքյան, անդրադարձ էր օսմանյան տպագրական պատմության մեջ շատ առանցքային դեր կատարած հայ փորագրիչների աննախադեպ հաջողություններին։

– Այս երկու շաբաթների ընթացքում բացի գիտական ձեռքբերումներից, ուրիշ ի՞նչ ձեռքբերումներ ունեցաք:

– Ինձ համար շատ արժեքավոր երկշաբաթյա արկած էր Հայաստան այցս։ Բացի գիտական ձեռքբերումներից՝ ԹՈՒՄՈ-յի աշակերտների հետ հաստատած կապերս ու այնտեղի մաքուր շփումը ինձ համար անգին են։ Դեռ ավելին, այդ երեխաների՝  իրենց ընտանքիներից մշակույթի մասին լսած բանավոր պատմություններից, Արևելյան Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստան- Ակունք խմբ․) ու Սևծովյան շրջանում գտնվող որոշ գյուղերի ու գյուղաքաղաքների անուններից ու այդ տարածքները պատկերող աշխատանքներից անրևակայելիորեն շատ բան իմացա։

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/20054/osmanli-tipografi-tarihinin-kilit-aktorleri-ermeni-hkkklar

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net