Մի դերսիմյան պատմություն` «Եգիպտացորենի խանձահոտը»

Այշե Գյունեյ

Արդեն քառորդ դար բանտում գտնված Նիբել Գենչի պատմվածքն իր տեղն է գտել գրադարակներում։ «Եգիպտացորենի խանձահոտը» անունով վեպը ներկայացվել է ընթերցողների դատին ։ Այտնեղ ներկայացվում են «Վեպ չունեցած վեպի հերոս» Էզիմայի ու այծի բրդից պատրաստված խուրջինից դուրս եկած իրերի մասին պատմություններ։

«Նոթաբենե» հրատարակչության կողմից տպագրված «Եգիպտացորենի խանձահոտը» վերնագրով  վեպը գրեթե քառորդ դար բանտում գտնված գրող Նիբել Գենչի առաջին ստեղծագործությունն է։ Այն բաղկացած է 15  պատմվածքներից։ Պատմություններից յուրաքանչյուրը կարելի է ընթերցել թե որպես առանձին պատմվածքներ և թե որպես միասնական ստեղծագործություն․ այն դառնում է շարունակական վեպ։ Այծի բրդից պատրաստված խուրջինից դուրս բերված իրերի և այդ իրերին ձեռք տված մարդկանց պատմությունները, երբեմն վիպասան Էզիմայի, երբեմն էլ վեպի հերոս Էզիմանի աչքերով մատուցվում են ընթերցողներին։ Չնայած գրողի առաջին վեպը լինելուն՝ գրքում օգտագործված լեզվի պարզությունը քառորդ դար շարունակ ներսում կուտակված զգացողությունների արտացոլման տեսանկյունից և սցենարի վերածվելու երևակայական տեխնիկայով՝ ընթերցողի մոտ առաջացնում է գրքում ճանապարհորդության դուրս գալու զգացողություն։ Պատմությունները տեղի են ունենում Դերսիմի Մեյման գյուղում։ Նրանք Դերսիմում ու Դերսիմի 1938 թ. թերթելեի (այդպես են տեղացիներն անվանում Դերսիմի 1938 թ․ կոտորածը – Ակունք խմբ․) ժամանակ տեղի ունեցած դեպքերը հասցնում են մեր օրեր։ Գենչն ասում է․«Եթե այս գրքին հաջողվի դիպչել Էզիմաներին, երեխաներին՝ հեքիաթներին հավատալը անհնարին դարձնելու չափ ճնշող իրականության ազդեցության տակ ապրողներին, ապա այդ ժամանակ գյուղերը, հիշողոթյունները, նրանց կյանքը կործանող եգիպտացորենի խանձահոտը մեր քիմքն ավելի քիչ կայրի»։

Քառորդ դար ներսում կուտակվածը ճանապարհ է բացում  վեպ գրելու համար   

1972 թ․ Մուշում ծնված Գենչը քաղաքական պատճառներով Ստամբուլի համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետի 3-րդ կուրսից կիսատ է թողել ուսումը։ 1955 թ․ որպես քաղբանտարկյալ ձերբակալվել է ու բանտարկվել։ Տարբեր բանտերում նստած Նիբել Գենչը հիմա Բաքըրքյոյ թաղամասի բանտում է։ Գրողը Միջերկրական ծովի երկրների ֆորումի մրցույթում առաջին մրցանակն է ստացել, ինչպես նաև պատմվածքներ է տպագրել «Սիյա», «Մահսուս Մահալ»-ի նման ամսագրերում, իսկ 2012 թ․ մի պատմվածք է տպագրել «Նոթաբենե» հրատարակչության կողմից հրապարակված և բանտարկյալների գրած պատմվածքներից կազմված «Ափին խփող ալիքներ» վերնագրով գրքում։ Թեև «Եգիպտացորենի խանձահոտը» գրողի առաջին վեպն է, այն բավականին հետաքրքրություն է հարուցել ընթերցողների շրջանում։ Բանտի պատերից այն կողմ Գենչի հետ զրուցեցինք  նրա վեպի ու գրել խիզախելու շուրջ։

Ես վեպ չունեցած վեպի հերոսն եմ

–  «Եգիպտացորենի խանձահոտը» վերնագրով գիրքը 90-ական թթ․ հրկիզված գյուղին պատկանած իրերի՝ տարբեր ժամանակ և տարբեր վայրեր շպրտված պատմությունների մասին է։ Սակայն գրքի վիպասան գրող Էզիման ասում  է․ «Ես վեպ չունեցած վեպի հերոսն եմ»։ Ընթերցողներից ակնկալվում է չկայացած վեպ կարդա՞լ:

– Որոշ առումով` այո։ Ինչպես որ Էզիման մոխրին ու հողին խառնվողների պատմությունները պատմելիս նայում է իր գյուղ Մեյմանի չեղած գոյությանը, այնպես էլ ընթերցողը մեկ վեպի մեջ տեղավորվել չցանկացող ամեն մի պատմվածքից մյուսին անցնող Էզիմայի գրածները կարդալիս կարող է ասել, որ դա վեպ չէ։ Էզիման հավաքական հիշողության մեջ շրջելիս որոշ ժամանակ  որպես  երգի հյուսող երգիչ, որոշ ժամանակ որպես հայ նկարիչ, որոշ ժամանակ որպես մոր ու հոր ձայն՝ մոխրին խառնվողին և՛ գոյություն է տալիս, և՛ գյուղերն այրվելու ժամանակ ամբողջությամբ անտեսանելի անմայրամուտ օրվա մասին պատմելու համար պատմվածքներն ու երևակայությունն է ընտրում։ Այս ճանապարհին նրան ուղեկցում է խաչաձևվող, միմյանց լրացնող պատմությունները վեպի վերածելու ցանկությունը։ Պատերազմներ, կոտորած ու ջարդեր տեղի ունեցած աշխարհագրական տարածքներում մեծացող երեխաների հայացքներին ուղեկցում են դեպքերը ցավով հիշող խոսքերն ու հառաչանքները։ Կարող ենք ենթադրել, որ Էզիման այդ ամենին հաճախակի է բախվել, որն իրեն անհանգստացրել է։ Այդ պատճառով պատմելու ձևը մի փոքր տարբեր է։ Քանի որ այն պահանջում է լռությունն էլ լսելի դարձնել, ափին գտնվողին տեսանելի լինել, մյուս պատմություններին էլ իր փորձը միացնելով՝  ամբողջացնել վեպի հերոսին, Էզիմայի հետ տեղի ունեցածներն էլ առանց լացի, առանց հառաչանքների հասկանալ։

– Գրքի պատմությունն ինչպե՞ս ի հայտ եկավ։ Կպատմե՞ք:

– Վառվող, դատարկվող գյուղերին նայելիս ականատես եմ եղել, որ պատերազմը ոչ միայն մասնակիցներին է սպանում, այլ նաև` նրանց հիշողությունը, այսօրվա հետ մեկտեղ նաև` ապագան, շրջապատն ու կյանքը։ Ականատեսները որոշ բաներ տեսնում են, ու նրանց մեջ առաջանում է դրանք արտահայտելու ցանկությունը։ Մոտս առաջացավ այն հարցը, թե ինչպե՞ս կարող ենք պատմել ցավն ու մեր ապրումները․ այս հարցն ու  գրելու ցանկությունս համատեղվեցին, արդյունքում ծնվեց այս գիրքը։

Ինչպես Դուք էլ նշեցիք Ձեր առաջին հարցի ժամանակ, սա պատմություններից կազմված վեպ է։ Մեր կյանքի ընթացքում բազմաթիվ պատմություններ են կուտակվում, բազմաթիվ պատմություններ ենք պատմում։ Եւ՛ մեր ապրած կյանքի, և՛ մեր հիշողության ծալքերում ծվարած բազում պատմություններ կան։ Այս գրքում տարբեր մարդկանց ու ժամանակների մասին պատմող պատմությունների ընդհանրությունն այն է, որ կոտորածը, աքսորը, արտագաղթը բռնությամբ «ցեղասպանության ճիրաններում» հայտնված հասարակություններում առաջացնում են հուսախաբություն, տրավմաներ, փրտրտուքներ ու դիմադրության ձևեր։ Երբեմն սկզբնակետ կարող է հանդիսանալ ընդամենը մեկ պատկերի՝ մեզ վրա ունեցած ազդեցությունը։ Այդ տարիներին Դերսիմում պարտիզան էի։ Ականատես եղա այն բանին, որ պատերազմը ոչ միայն պատերազմողներին, այլև նրանց հիշողությունը, այսօրվա հետ մեկտեղ ապագան, շրջապատը և կյանքն էլ է սպանում։ Ականատեսները որոշ բաներ տեսնում են, ու դրանք ինչ-որ ձևով արտահայտելու ցանկություն են ունենում։ Ինչպե՞ս կարելի է արտահայտել ցավն ու ապրումները․ահա այս հարցն ու գրելու ցանկությունս համատեղվեցին, և արդյունքում այս գիրքը ծնվեց։ Դա տատանումների շրջան էր։ Հանդարտվելու համար ժամանակ էր պետք։ Այդ պատմությունները, ձայները, բուրմունքները ցանկացան արտահայտվել ու իրենց մասին գրել տվեցին։

– Գիրքը գրելիս ո՞րն էր Ձեր նպատակը:

– Ավելի շուտ ոչ թե նպատակ է եղել, այլ կարող եմ ասել, որ այն բաները, որոնք ցանկացել եմ ասել, ու իմ մեջ կուտակված պատմությունները իրենց մասին գրել տվեցին։ Դրանցից մեկն էլ իշխանությունների, պետության կողմից կիրառված բռնության առաջացրած տրավմաները, հուսախափությունը, ընդհանրացնող ցավը մասերի բաժանելով, անհատական պատմությունների մեջ եղած տարբերությունները ցույց տալու ցանկությունն էր։

Հրդեհվողի մասին անցյալում և ներկայում ունեցած մեր հուշերը և կյանքի հումորային, տարօրինակ, ողբերգական երանգները ցույց տալու ցանկությունն այդ պատմությունները գրելու ձայներ հանդիսացան։

Ցավն ինչպե՞ս կարելի է արտահայտել։ Տուժածի ձայնը առանց որոշ ծուղակների մեջ հայտնվելու ինչպե՞ս կարող է տեղ հասցնել, քաղաքական թեման գրական աշխարհում առանց գրական լեզուն շղարշելու ինչպե՞ս կարող ենք ներկայացնել։ Մի փոքր էլ այս հարցադրումներով եմ մոտեցել նյութին։ Ի՞նչ գրելու չափ կարևոր էր նաև այն, թե ինչպե՞ս ենք գրում։ Այս հարցին  պատասխաններն ու այդ պատասխանների՝ պատմությունների ընթացքին հարմարեցնելն էլ էր կարևոր։ Ես փորձել եմ շեշտը դնել ցավի թաքնված կողմերը, ոչ թե ցավի պատմությունը ներկայացնելու վրա։ Սա վեպի հերոսների պահանջն էր, միաժամանակ ինձ համար կարևոր էր այն, որ ձևն ու բովանդակությունը, նույն տեսանկյունից սնվելով, նույն բաներն են կարողանում ասել։ Թե ինչքանով ինձ հաջողվեց դա՝ չգիտեմ, բայց սրանք էին հիմնական հարցադրումները։ Շատ ժամանակ ուշադրություն չենք դարձնում այն բանին, թե ինչպես պետք է գրել, այլ գրում ենք` առանց գրական յուրահատուկ լեզվի վրա հիմնվելու և երևակայական տեխնիկայի հարստությունից առանց բավականաչափ սնվելու։ Պետք է ավելի շատ ուշադրություն դարձնել գրելու ձևին։

– Գրքի հետաքրքիր վերնագիրն ինչպե՞ս ընտրեցիք:

– Գրքի վերնագիրը մինչ պատմությունների՝ վերջնական տեսք ստանալը դա չէր։ Այս անունը ծնվեց այն ժամանակ, երբ Էզիման ասաց այդ խոսքերը։ Այն ապահովում է վեպի՝ «սկսվելուն պես իրականն ու անիրականը խառնելը»․ անունը սա է արտացոլում։ Էզիման իր քիմքը այրող հոտի վերաբերյալ հեքիաթներ է հորինում, որոշներն էլ ստեղծվում են Էզիմայից անկախ։ Անընդհատ ինքն իրեն տալիս է «կարո՞ղ եմ հավատալ» հարցը։ Իրականությունն այնչափ ճնշող ու խեղդող է, որ երեխայի համար անհնար է դարձնում հեքիաթներին հավատալը։ Տարիներ անց էլ ասում է․«Եթե իրականությունը երևակայության նման լիներ,  ծանրությունը կարող էր թեթևացնել, անկասկած համարվող բաները կարող էր անորոշ դարձնել»։ Այս անունը Էզիմայի՝ իրականությունն ամբողջությամբ երևակայությանը նմանեցնելու ցանկությունից է ծնվել։

– Վեպի հերոսների մեջ ընտրություն կատարելը դժվար է, բայց գրելու ընթացքում Ձեզ վրա ավելի շատ ազդած հատված կամ հերոս եղե՞լ է:

– Հերոսներն ու նրանց հետ տեղի ունեցածներն անթիվ կյանքերի մասին են։ Գրքի երևան հանած որոշ պատկերներ, մետաֆորներ պատմական-քաղաքական իրականության ամեն արտացոլանք ու  ինձ վրա եղած ազդեցություն բխում են  տարբեր մարդկանց կյանքերը միմյանց կապելուց։ Դերսիմցիների բարեգութ վերաբերմունքի մասին Առաքելի պատմությունները, քրդական ինքնության պատճառով աքսորի մեջ ինքնության ժխտման ու ապացուցելու միջև սեղմված Մ․ Թահիր Իսքանօղլուի՝ խելագարվելու ցանկության դեմ պայքարը, իրականությունը, որը Էզիմայի համար անհնարին է դարձնում հեքիաթներին հավատալը, կոտորածի տարիներին մահվան օղակից փրկվածների մտածելակերպը, թե իրենց կյանքը պետությունն է բաշխել, Լիլի մորաքրոջ աննկարագրելի, թաքուն տխրությունը և այլ իրավիճակներ։

– Որոշ գրականագետներ, երևակայության ու Ձեր օգտագործած լեզվի վրա հիմնվելով, գիրքը ներկայացնում են որպես պոստմոդեռն գրականության օրինակ։ Դուք ի՞նչ կարծիք ունեք այս հարցի վերաբերյալ:

– Բազմաթիվ գրքերի նման` այս գիրքն էլ տարբեր ճաշակի տեր ընթերցողների առջև բաց է։ Բոլոր մեկնաբանությունները կարդալու ազդեցությունը հարստացնում է, դրանք տարբեր չափերով իմ ուշադրությունն էլ են գրավում։ Նախևառաջ շնորհակալություն։ Ես կարծում եմ, որ պոստմոդեռն գրականությանը վերագրվող լեզուն ու պատմվածքների որոշակի տեխնիկան գրականության պատմության շատ տարբեր ժամանակներում ուղեկցել է արձակին։ Գնահատականներն ավելի շուտ ուղղակիորեն սահմանում են գրքի «պոստմոդեռն բնույթը», սա էլ, կարծում եմ, երևակայական համարվող խաղերի հետ է կապված։ Մինչդեռ գիրքն ամբողջանում է մասերը միմյանց միացնելով, եզակի օրինակներն ու տարբերությունները նույն մակարդակի վրա դնելով` ստեղծված նյութի փիլիսոփայությունը ակնհայտ են դարձնում, որ գիրքը պոստմոդեռն բնույթի չէ։ Նրա մանրամասն ու հատուկ տեսքի` քաղաքական իրադարձության հետ մշտական  կապը ևս ցույց է տալիս, որ գիրքը դուրս է պոտմոդեռն գրականության շրջանակներից։ Իմ տեսակետն էլ հակիրճ կարող եմ այսպես ներկայացնել։ Սակայն այս գրքին ուղեկցել են նաև գրականության պատմությանը ընթացքում երևան եկած տեսությունների ու գրելու տեխնիկայի շուրջ մտածելն ու նրանից սնվելը՝ ներառյալ պոստմոդեռնիզմը։ Սա մեր ընթերցողների և գրական աշխարհի հարստության անխուսափելի արդյունքն է։ Ամեն գիրք մյուս գրքերի հետ բովանդակության ու ձևի երկխոսություն է ստեղծում։

-Գյուղ Մեյմանը, որի մասին պատմվում է, թեկուզ և երևակայական է, Դերսիմում եք տեղադրում, սրա պատճառներն ու Դերսիմի՝ Ձեր գրքի համար ունեցած ներդրումները որո՞նք էին:

-Չնայած պատմությունները տեղի են ունենում Քրդստանի (Արևմտյան Հայաստանի-Ակունքի խմբ.) տարբեր բնակավայրերում, գիրքը շատ  բանով է պարտական Դերսիմի առանձնահատկություններին։ Դրա համար էլ շատ կցանկանայի, որ գիրքը Դերսիմ էլ հասներ։ Գրքի հերոսների տարբերությունները ներկայացնող պատմվածքների մեծ մասը Դեսիմից է ներշնչվել։ Այդ տարածաշրջանի հետ ստեղծված զգացմունքային կապն ու կարոտը իմ գրչին միշտ ուղեկից են եղել։

Որոշ ժամանակ Դերսիմում մնալու շնորհիվ քիչ թե շատ ծանոթ եմ նրա մշակույթին, պատմությանը, աշխարհագրությանը։ Դերսիմցիներն ինձ վրա շատ խորը ազդեցություն են ունեցել, այնտեղ իմ մեջ կուտակված դեպքերը գրելուս հիմնական գործոններից են եղել․ այս ամենը ես բացահայտեցի գրելուս ընթացքում միայն։ Այս առումով Դերսիմի ունեցած ներդրումը շատ մեծ  է։  Չնայած պատմվածքներում նկարագրված դեպքերը տեղի են ունենում Քրդստանի մի շարք վայրերում, գիրքը շատ բանով է պարտական Դերսիմի առանձնահատկություններին։ Դրա համար էլ շատ կուզեմ, որ այն Դերսիմ հասնի։ Գրքում եղած տարբեր հերոսները, պատմվածքիների մեծ մասը Դերսիմից է ներշնչված։ Այդ տարածքի հետ ստեղծված կապը միշտ ուղեկցել է ինձ։ Ապստամբության, կոտորածի և աքսորի ժամանակաշրջանների մասին պատմական աշխատությունները, ականատեսների վկայությունները, հուշերը, ռեպորտաժի ձևով ստեղծված գրքերը մեր գրականության համար շատ արժեքավոր աղբյուրներ են։ Դրանք մեծ ներդրում են ունեցել հերոսների զգացմունքային աշխարհը նկարագրելու գործում։ Եթե չլինեին այսպիսի աշխատանքները, ապա Իբրահիմի «Անմայրամուտ օրվա ընթացքում» հոր ապրած երկրընտրանքը, Մեհմեթ Թահիրի՝ ինքնությունը ժխտելու կամ ընդունելու միջև երկընտրանքը գեղարվեստական գրականության թեմա չէին դառնա։ Ես այս կերպ ցանկանում եմ շնորհակալությունս հայտնել այս ոլորտներում ջանք գործադրած մեր գրողներին, պատմաբաններին։

-Գրեթե քառորդ դար զրկանքների վայր եղող բանտում եք։ Ինչպե՞ս եղավ, որ որոշեցիք գրել։ Գիտենք, որ տարբեր ամսագրում և գրքերում որոշ պատմվածքներ եք տպագրել։ Մինչ օրս ինչե՞ր եք գրել և սրանից հետո ինչե՞ր եք ծրագրում գրել:

-Բանտերում, որտեղ յուրաքանչյուրս վերածվում ենք հում ընթերցողի, իրականում գրելը մեզնից շատերի համար ընդհանուր ոլորտ է դառնում, մեր ընկերներից շատերը ժամանակ առ ժամանակ  գրքեր են գրում ու տպագրում։ Որոշ ժամանակ ես էլ եմ գրել։ Իրականում ավելի վաղ «Siste bir Tahterevalli» անունով վեպի վրա եմ աշխատել։ Նորից այդ գրքի վրա ցանկանում եմ աշխատել, ինչպես նաև  մի փոքր էլ ինքս ինձ փորձելու համար գուցե սկսեմ նորից գրել այն։ Ես ունեմ որոշ նախագծեր, սցենարներ, պատմություններ, որոնք թղթին տալու համար հարմար պահի եմ սպասում։

https://mezopotamyaajansi.com/KULTUR-SANAT/content/view/11718

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net