Սուրբ Հակոբ եկեղեցին և «սեփական պոչն ուտող օձը»

Կարոտ Սասունյան

Անդովկ լեռան լանջին գտնվող Հեսամդին գագաթից երևացող արևի առաջին շողերով լուսավորված Սուրբ Հակոբ եկեղեցու շուրջ տենդագին աշխատանքներ էին կատարվում: Մարդիկ` ձեռքերին ամանեղեն, աջ ու ձախ էին վազվզում: Կանայք պղնձե մեծ կաթսաներ և տաշտեր էին կրում, իսկ տղամարդիկ` քարեր ու փայտեր` կրակի համար: Ինչպես երևում էր, մեծ պատրաստություն էր արվում…

Սուրբ Հակոբ եկեղեցին գտնվում էր Սասուն ավանի Փասուր գյուղում, որում ապրում էին մոտավորապես 15 հայկական ընտանիքներ:  Բացի այդ, այն գտնվում էր Փասուրին ենթակա Դելիթ թաղամասում, որտեղ հաստատված էր նաև Բիթլիսից (Բաղեշ-Ակունքի խմբ.) եկած Աթմանքա քրդական աշիրեթը: Սուրբ Հակոբ եկեղեցին կառուցվել էր Փասուր գյուղի տների գտնված վայրից մոտավորապես 2 կմ հեռավորության վրա եղող մի լանջի գագաթին: Ոչ այնքան մեծ սույն եկեղեցու կառուցման կոնկրետ տարեթիվը թեև հայտնի չէ, սակայն ենթադրվում է, որ այն առնվազն 1700 տարվա պատմություն է ունեցել:

Ավիրվելուց առաջ Սուրբ Հակոբ եկեղեցին տեսնողների վկայության համաձայն, մեկ այլ` Շիրնաս (Արտկունք/Ահարոնք) գյուղում էլ է նույն մեծությամբ ու նույն ոճով կառուցված Սուրբ Հակոբ եկեղեցի եղել: (Արտկունք գյուղում գտնվող այդ եկեղեցին մի քանի տարի առաջ գանձագողերի կողմից ավիրվել է, իսկ նրա տեղում մզկիթ է կառուցվել): Փասուրում գտնվող Սուրբ Հակոբ եկեղեցին նրանից տարբերվող մի առանձնահատկություն ուներ: Քանի որ Սուրբ Քրիստոսի մասունքներից մեկն այս եկեղեցում էր գտնվում, այն յուրահատուկ սրբավայր և ուխտավայր էր հանդիսանում: Տարվա որոշակի օր Հայաստանի և Սփյուռքի գրեթե բոլոր կողմերից, հատկապես` Հալեպից ու Բեյրութից այցելում էին Սուրբ Հակոբ եկեղեցի, մատաղ անում: Ասում էին, որ այստեղ մատաղ անելու նպատակով եկածների թիվն այնքան մեծ էր լինում, որ հարիսայի կաթսաները եկեղեցուց դեպի հարավ-արևմուտք ձգվող լանջի երկայնքով հասնում էին մինչև Ներքին Քուփա և Վերին Քուփա կոչվող վայրեր: Այսօր այդ տարածքի երկարությունը մոտավորապես 500 մ է:  Ըստ իմ ենթադրության` դա նշանակում է, որ առնվազն 250-300 կաթսա հարիսա էր եփվում, գուցե և` ավելի, որովհետև տարեկան մեկ անգամ նշվող այդ տոնին սպասող «սոված քրդեր» կային:

Զըլֆըքան անվամբ մի քրդական աշիրեթ, որը քոչվորի կյանք էր վարում, միայն ձմեռային ամիսներին բնակվում էր Փասուրի Քյուղ Սորանգ հովտում և Խըրաբա կոչվող վայրում: Ամեն տարի նշվող այդ հայկական տոնն առանձնահատուկ իմաստ էր կրում Զըլֆըքան աշիրեթի քրդերի համար: Քանզի ձմեռն անցկացնելու համար անհրաժեշտ եղող ուտելիքը կախված էր բարեգործական նպատակով մատուցվող հարիսայի հետ: Այդ զոհաբերվող մատաղի միսը հարիսա եփվելուց հետո բաժանվում էր աղքատ ընտանիքներին: Շրջակայքում ամենակարիքավորն էլ այդ քոչվոր զըլֆըքանցի քրդերն էին: Բոլոր մատաղները այդ քոչվոր քրդերն էին մորթում, քանի որ հայերի կողմից մորթված մատաղը հարամ էր համարվում, և թուրքերն այն չէին ուտում… Այդ պատճառով էլ մատաղացու անասունները մորթվում էին մահմեդականի կողմից, որպեսզի բոլորը կարողանան համտեսել:

Այդ պատրաստությունները, որ սկսում էին արևի առաջին շողերի հետ, ցերեկվա ժամերին ավարտված, հարիսան էլ եփված էր լինում: Տոնակատարությունները շարունակվում էին զանազան միջոցառումներով: Փահլևաններն իրենց համարներով զվարճացնում էին բոլորին: Դհոլ-զուռնայի ուղեկցությամբ պարեր էին ներկայացվում: Երիտասարդները եկեղեցուց մի փոքր հեռու գտնվող Միրանի աղբյուրը, որտեղ գաղտագողի հանդիպում էին և միմյանց հավերժական սիրո խոստումներ տալիս: Երիտասարդներն այստեղ սիրահետում էին իրար և երգեր ու խաղիկներ ասում.

Վարդն է բացվում Միրանիում,

Շուրջբոլորը անուշ բուրում,

Էն յարիս հայացքները

Սրտումս վերք են թողնում:

Լինեի~, ա~խ լինեի,

Ես փասուրցի լինեի,

Լինեի~ր, ա~խ լինեիր,

Դու էլ յա~րս լինեիր:

Փասուրի տակի ձորակում

Յարս վերք բացեց իմ սրտում:

Լինեի~, ա~խ լինեի,

Ես փասուրցի լինեի,

Լինեի~ր, ա~խ լինեիր,

Դու էլ յա~րս լինեիր:

Երբ քոչվոր Զըլֆըքան աշիրեթի քրդերը հասել են Սուրբ Հակոբ եկեղեցու գտնված վայր, քանի որ այստեղ եկող-գնացող չի եղել, պատրաստություն էլ չի տեսնվել: Քոչվոր զըլֆըքանցի քրդերից մեկը վիճակի մասին արագ հայտնել է Քյուղ Սորանգ ձորահովտում գտնվողներին: Զըլֆըքան աշիրեթի առաջնորդն ասել է. «Հեյվա~խ, այս տարի սոված մնացինք»: «Սոված քրդերը» գորշ գայլերի հետ միասին սկսել են ուտել հայերին պատկանող ամեն բան: Չեն գիտակցել, որ իրենք իրենց են ուտում` սեփական պոչն ուտող օձի նման: Այդպիսով` բերել են թե հայերի և թե իրենց վերջը: Ամեն բան այնքան կարճ տևեց, որ հարիսայով կշտացող «սոված քրդերը» կերան նաև հարիսան պատրաստողներին: Վերջիններիս գույքը բռնազավթելով` հարիսա պատրաստողների տեղն անցան: Սուրբ Հակոբ եկեղեցին քանդելով` եկեղեցու քարերով նոր տներ կառուցեցին:

Փասուր գյուղը 1930 թ. այլևս Փասուր ավան էր դարձել: Ավանին քաղաքապետարանի նոր շենք էր անհրաժեշտ: Այդ նոր ավանի շրջկենտրոնին նոր պետական շենքեր էին պետք: Հարկավոր էր, որ նոր պաշտոնյաներն այստեղ նշանակվեին: Նրանց տուն, այսինքն` բնակության վայր էր անհրաժեշտ: Եկեղեցու քարերով հենց եկեղեցու հարևանությամբ գտնվող գերեզմանոցի մոտ ֆինանսական վարչության շենք կառուցվեց: Այդ քարերի մի մասով էլ եկեղեցու գտնված տեղում քաղաքապետարանի երկհարկանի շենքը կառուցվեց: Ներքևի հարկում անգամ խաղատուն բացեցին` զվարճանալու համար: Գերեզմանոցի մի մասի վրա նորանոր տներ, իսկ մյուսի` կինոթատրոն կառուցեցին:

Եկեղեցու մոտ մի կարճ արահետ կար, որն օգտագործվում էր դեպի շուկա ճանապարհը կրճատելու նպատակով: Պապիս հետ երբեմն այդ ուղով էինք գնում և ճանապարհի աջ ու ձախ կողմերում թափված ոսկորների կտորներ հանդիպում: Պապաս ասում էր, որ եկեղեցուց ներքև գերեզմանոց է եղել, և որ այդ ոսկորները պատկանել էին մեր պապերին և գերեզմանոցից հանվել: Երբ Փասուր էի գնում, երբեմն դիտմամբ հենց այդ արահետն էի ընտրում` եկեղեցու պատերի հիմնաքարերը տեսնելու համար և եկեղեցու պատից մնացած մի քիչ քար վերցնում:

Երկար տարիներ են անցել: Փասուրի բնակչությունը շատ է ավելացել: Բնակիչներին նոր մզկիթ էր պետք, սակայն դրա համար ոչ ոք իր հողատարածքը չէր ուզում տրամադրել, որովհետև Փասուր ավանի շրջկենտրոնը դարձել էր Սուրբ Հակոբ եկեղեցու քանդված տեղն ու շրջակայքը: Նոր մզկիթը կառուցվել էր գերեզմանոցի գտնված վայրում:

Հարյուրամյակից ավել մի ժամանակահտվածից հետո Սուրբ Հակոբ եկեղեցու վայրում կառուցված քաղաքապետարանի շենքը փլվեց, և դրա տեղում շրջկենտրոնի նոր շենք կառուցվեց: Ֆինանսական հաստատությունները ևս փլվեցին, և դրանց տեղում ավտոկանգառ բացվեց: Մզկիթն էլ քանդվեց: «Հայկական ավանի» քուրդ քաղաքապետի փոխարեն նշանակված թուրք պաշտոնյաները նոր մզկիթի հիմքը գցեցին: Բայց և այնպես, Սուրբ Հակոբ եկեղեցու հետքերը չկարողացան ջնջել: Այս եկեղեցու մասին պատմությունը փոխանցվելու է սերնդեսերունդ: Գուցե վերստին «Միրանիի աղբյուրից վարդեր կբացվեն…»: Ո՞վ գիտե, միգուցե մի օր մեր ազատ հայրենիքում ազատության ձայնի ղողանջները դարձյալ լսվե՞ն այստեղ ` դի~նգ, դի~նգ, դի~նգ…

Թուրքերենից թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net