Վերադարձ արմատներին․ պատմություններ ծպտյալ հայերի մասին

Րաֆֆի Պետրոսյան

Տարիներ շարունակ Թուրքիայի տարբեր շրջաններում հանդիպել եմ բազմաթիվ ծպտյալ հայերի։ Նրանցից յուրաքանչյուրի պատմությունն առանձնահատուկ է․ այդ պատմություններից յուրաքանչյուրի շուրջ կարելի է հոդված կամ գիրք գրել։ Որոշ պատմություններ կարելի է տարածել, որոշները՝ ոչ։ Որոշ պատմություններ ուրախ են, որոշները՝ տխուր։

Վերջերս բազմաթիվ ծպտյալ հայեր, իմանալով իրենց հայկական ծագման և  իրենց պապերի՝ Ցեղասպանությունից փրկվելուց հետո բռնի իսլամացման, թուրքացման կամ քրդացման ենթարկվելու մասին, որոշեցին վերադառնալ իրենց արմատներին, մշակույթին ու լեզվին։ 2014 թ․ և 2015 թ․ ՀՀ Սփյուռքի նախարարության հետ համագործակցելով` նրանցից շատերի համար Թուրքիայից դեպի Հայաստան շրջագայություն կազմակերպեցի։  Նախորդ հոդվածներում ես ներկայացրել էի որոշ «արդեն ոչ ծպտյալ» հայերի պատմություններ։ Այս հոդվածում ես կներկայացնեմ որոշ պատմություններ «դեռևս ծպտյալ» հայերի մասին։ Անուններ, որոնք չեն հիշատակվում տարբեր պատճառներով։

Թույլ տվեք ինձ սկսել թուրքական բանակում մեր օրերում տեղի ունեցած մի դեպք հիշելով։ Չնայած այդ ժամանակ արդեն ապրում էի Կանադայում, ստիպված եղա վերադառնալ՝ շարունակելու զինվորական պարտադիր ծառայությունս թուքական բանակում, որպեսզի հետագայում կարողանամ հետ գալ Թուրքիա ու խնամել իմ մեծահասակ ծնողներին։ Օրվա ընթացքում շարային վարժություններից ու զինվորական այլ վարժություններից հետո զորակոչիկները պետք է մասնակցեին նաև երեկոյան դասերին։ Թեմաներից մեկն էր․ «Ովքե՞ր են Թուրքիայի թշնամիները»։ Քննարկման արդյունքում տարանջատվում էին բոլոր «թշնամի» հարևան երկրների՝ Խորհրոդային Ռուսաստանի, Իրաքի, Սիրիայի, Բուլղարիայի և Հունաստանի կողմից արված վատ քայլերը, հրահանգիչն անսպասելի կերպով հանգեց այն եզրակացությանը, թե ամենամեծ թշնամիները հայերն են, քանի որ նրանք կոտորել են թուրքերին 1915 թ․ և դեռևս շարունակում են դա՝ թուրք դիվանագետների սպանելով:

Այս դասախոսություններից հետո մի քանի երիտասարդ զինակոչիկներ` թուրքական ու քրդական անուններով, ովքե ծագում էին հատկապես արևելյան նահանգներից, ինձ մոտ եկան ու պնդեցին, որ իրենց տատերը հայ են եղել, կամ իրենք ապրում են մի տանը, որը լքել են հայերը, կամ, որ իրենց գյուղը մինչև 1915 թ․ հայկական է եղել, բայց դրանից հետո իսլամացվել է։

Երբ ես սկսեցի հոդված գրել ծպտյալ հայերի և Դիրաբեքիրում (Տիգրանակերտ) գտնվող Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու վերակառուցման ծրագրի մասին, մի հայ տարեց կին Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներից կապ հաստատեց ինձ հետ։ Նա 1915 թ․ որբերից էր, ով հանգրվանել էր ԱՄՆ-ում։ Նրա եղբայրը ստիպված էր եղել մնալ Թուրքիայում, ի վերջո իսլամացվել էր ու թուրքացվել։ Հետագայում նա  հաջողությունների է հասել ու հաջողակ շինարար դարձել Թուրքիայում․ երկրի տարբեր շրջաններում նա  ուներ ցեմենտի գործարաններ։ Թուրքիայում կատարած որոշ հետախուզությունից հետո ես գտա նրա թոռնիկին։ Նա երեսունն անց երիտասարդ տղամարդ էր, ով շարունակում էր վարել ընտանեկան շինարարական բիզնեսը՝ կառուցելով շքեղ բազմաբնակարան շենքեր Ստամբուլում։ Նա տեղյակ էր իր հայկական արմատների մասին, բայց անկարող էր բացահայտ ցույց տալ դա։ Նա վախենում էր, որ կկորցնի կնոջը, բիզնեսն ու Թուրքիայում ունեցած հաջողակ շինարարարի համբավը։ Սակայն, ի վերջո նա կապ է հաստատում ԱՄՆ-ում գտնվող իր պապի հայ քրոջ հետ և այցելում նրան։ «Երբ ես գնացի ԱՄՆ՝ իմ պապի քրոջը տեսնելու, նա խնդրեց, որ  պառկեմ նրա հետ անկողնում, այնպես, ինչպես նրանք էին անում մանուկ հասակում, որպեսզի հետո կարողանար շնչել իր եղբոր հոտը»,-ասաց նա ինձ։ Նրանք այդպես էլ արեցին․ 85-ամյա հայ կինը անկողնում գրկած պառկել էր երեսնամյա մի թուրք շինարարի, որպեսզի հիշի իր վաղուց կորցրած ընտանիքը։

1915 թ․ իրենց սիրելիներին կորցրած որբերի մասին բազմաթիվ պատմություններ կան։ Նրանցից ոմանք տարվել են Առաջին աշխարհամարտից հետո հաղթող ուժերի վերահսկողության տակ գտնվող որբանոցներ․ նրանք ի վերջո հանգրվանել են հայկական սփյուռքում կամ Խորհրդային Հայաստանում։ Իսկ նրանք, ովքեր տարվել են թուքական որբանոցներ, դարձել են մուսուլմաններ կամ թուրքեր։ Մեր շրջագայությունների ընթացքում ականատես ենք եղել մի քանի երջանիկ վերամիավորումների․ ծպտյալ հայերն առաջին անգամ Հայաստանում գտել են իրենց հեռավոր բարեկամներին։ Մենք միացրեցինք Դիրաբեքիրից 65-ամյա ծպտյալ հային իր զարմիկի հետ, ով 70-ամյա գյուղացի էր Արմավիրի շրջանի գյուղերից մեկում։ Նրանցից մեկը չէր կարողանում խոսել հայերեն, մյուսը չէր կարողանում խոսել թուրքերեն, բայց նրանք միմյանց ձեռք էին բռնել ու գրկել էին միմյանց ընթրիքի ընթացքում՝ 3 ժամ շարունակ։

Համշենը (Հեմշին) անուն է, որը տրվում է Թուրքիայի Սև ծովի արևելյան ափին բնակեցված տարածքին։ Անժխտելի ապացույց կա առ այն, որ նրանք հայեր են, ովքեր գաղթել են այս շրջան 11-րդ դարում՝ սելջուկյան թուրքերի կողմից Անի քաղաքի գրավումից հետո (Պոնտոսում հայեր են սկսել հաստատվել դեռևս մեր թվարկությունից առաջ, իսկ հայերի առաջին մեծ գաղթը դեպի այս շրջան եղել է 8-րդ դարի վերջերին-Ակունքի խմբ.)․ դրան հետագայում հաջորդում է դեպի այդ շրջան գաղթի ավելի ուժեղ ալիք։ Ավելի ուշ՝ 16-րդ դարում, շրջանը գրավեցին օսմանյան թուքերը և հայերին ի վերջո ստիպեցին իսլամանալ։ Նրանցից շատերը ենթարկվել են իսլամացման, սակայն բավականին հետաքրքիր է այն փաստը, որ նրանք պահպանել են հայերենն ու շարունակում են այն պահել մինչ օրս։ Չնայած, որ նրանք դեռևս խոսում են հայերենի բառբառներից մեկով, կառավարության ուղղակի հրահանգով նրանց ստիպել են հավատալ, որ նրանց պապերը գաղթել են Կենտրոնական Ասիայից, և նրանց լեզուն կենտրոնասիական թուրքերենի մի ճյուղ է։

Մինչ վերջերս բազմաթիվ համշենցիներ ուժեղ ազգայնական, նույնիսկ ռասիստ էին և նվիրված էին Թուրքիային։ Համշենցի մի կնոջ հետ խոսելու ժամանակ ես ապշեցի, երբ նա ասաց․ «Ես հայ չեմ, ես թուրք եմ»։

2000-ական թթ․ սկզբին համշենցիներն սկսել են փնտրել իրենց իրական՝ հայկական արմատները։ Ահա մի պատմություն, որը պատմում է մի տարեց համշենցի․ դա այն մասին է, թե ինչպես են այս շրջանի բնակիչներն առաջին անգամ հուշում ստանում, որ լեզուն, որով նրանք խոսում են հայերեն է, ոչ թե կենտրոնասիական թուրքերեն։ 1982 թ․ Հայաստանի ազատագրության հայ գաղտնի բանակի (ASALA) կողմից անհաջող հարձակում է իրականացվում Անկարայի (Էսենբողայի-Ակունքի խմբ.) օդանավակայանում։ Մարտիկներից բոլորը սպանվում են` բացի Լևոն Էքմեքչյանից, ով ձերբակալվում է, կտտանքների ենթարկվում, ապա կանգնեցվում դատարանի առջև։ Նրա դատավարությունն ուղիղ եթերով ցուցադրվում էր թուրքական հետուստաընկերությամբ։ Էքմեքչյանը ցուցմունքը տալիս էր հայերենով, որը հետո թարգմանվում էր թուրքերեն։

Թուրքիայի ողջ բնակչությունը` ներառյալ համշենցիները, գամվել էին հեռուստացույցի առջև և դիտում էին դատավարությունը։ Համշենցիներն ապշում են, երբ իմանում են, որ Լևոնը խոսում է իրենց լեզվով։ Նրանցից շատերը հետաքրքրվում էին՝ միգուցե նա համշենցի էր, և ի վերջո հասկանում, որ իրենց լեզուն հայերենն է, ինչպես` նրանը։

Որպես հավելում նշեմ, որ դատավարությունը զուտ ձևական բնույթ էր կրում։ Էքմեքչյանը մահապատժի է ենթարկվել 1983 թ․ հունվարին։ Նրա դին թաղված էր անհայտ գերեզմանում մինչ 2016 թ․, երբ  ազգությամբ թուրք հերոս մարդու իրավունքների պաշտպանության գծով իրավաբան Էրեն Քեսքինին հաջողվեց Լևոնի աճյունի մնացորդները տեղափոխել Ֆրանսիա՝ վերամիավորելու ընտանիքի հետ։

Մի երջանիկ պատմություն էլ կա. մի համշենցի հայ, ով ինձ հետ ժամանել էր Հայաստան, հանդիպել է Դիարբեքիրից մի ծպտյալ հայ կնոջ, և նրանք հիմա ամուսնացած են։

1990-ական թթ․ կեսերին, որպես կամավոր, ես միացա Հայաստան համահայկական հիմնադրամի վերակառուցման ծրագրերին։ Այդ ծրագրերից մեկն էլ Սպիտակի եկեղեցու վերականգնումն էր, որը վնասվել էր 1988 թ․ երկրաշարժի պատճառով։ Այն ֆինանսավորվել էր շվեյցարական հաշվեհամարից, որը կառավարվում էր իրավաբանների կողմից։ Այդ գումարն ուղարկել էր մի անհայտ անձ։ Հետագայում պարզվեց, որ ուղարկողը շատ հարուստ և բարձրաշխարհիկ մի թուրքական ընտանիքի ծպտյալ հայ տատիկն էր։

2013 թ․ ինձ բախտ վիճակվեց իրականացնել իմ կյանքի կարևոր գործերից մեկը. բարձրացա Արարատ լեռան գագաթն իմ որդու՝ Տարոնի հետ միասին։ Մեր արշավը սկսվեց Դողու Բայազետ անունով քաղաքից, որը Միջնադարյան Հայաստանի նախկին Դարույնք բնակավայրն էր։ Այնտեղ այժմ բնակվում են հիմնականում քրդեր, բացառությամբ՝ թուրքական անվտանգության ուժերի։ Ճանապարհներից մեկը կառուցված էր հայկական գերեզմանոցի երկայնքով՝ հայերեն գրություններով գերեզմանաքարերով ու հետքերով, որոնք դեռևս տեսանելի են ճանապարհից։ Լեռ բարձրանալու ժամանակ իմացանք, որ քուրդ ուղեկցորդներից մեկի տատիկը հայ է եղել, նա սիրով հիշում էր, թե ինչպես էր իր տատիկը օրական 5 անգամ աղոթել` որպես մուսուլման, սակայն բարձի տակ պահել խաչ ու Աստվածաշունչ։ Ուղեկցորդն ուներ 18 եղբայր ու քույր, նրանցից շատերն ամուսնացել էին ուրիշ քրդերի հետ, որոնց տատիկները ևս հայ են եղել։ Նրա եղբայրներն ու քույրերն ունեին նվազագույնը 5-ական երեխա։ Նա ցանկանում էր, որ իր երեխաները համալսարան հաճախեն Արարատ լեռան մյուս կողմում՝ Հայաստանում, թուրքական համալսարանների փոխարեն։

Ծպտյալ հայերն ունեցել են բարդ կյանք, որը լի է եղել զգացմունքային վայրիվերումներով ու հոգեբանական վախերով։ Նրանցից խուսափում են մուսուլման քրդերն ու թուրքերը, ինչպես նաև` Ստամբուլի հայկական համայնքի բազմաթիվ անդամներ ու Հայոց պատրիարքարանը։

Երբ բռնի իսլամացված հայ որբերի թոռներն իրենց մեջ ուժ են գտնում երևան գալու և վերադառնալու իրենց հայկական արմատներին ու ինքնությանը՝ չնայած բոլոր ռիսկերին, խտրականությանն ու վիրավորանքներին, որ նրանք ստանում են իրենց հարևաններից, աշխատավայրերից, նույնիսկ իրենց ընտանիքներից, պետք է քաջալերվեն, ոչ թե օտարվեն։ Իհարկե, կարող է լինեն նաև իրավիճակից օգտվողներ՝ հայկական պնդումներով՝ իրենց անձնական շահի համար, ովքեր պետք է հետախուզվեն ու քննվեն, բայց ես հանգել եմ այն եզրակացությանը, որ ծպտյալ հայերի ցանցով և նրանց կապերի միջոցով զարմանալիորեն հեշտանում է  նրանց բացահայտելը։

Օրինակ՝ երբ մեկը դիմի որևէ հոգևորականի այստեղ՝ Տորոնտոյում, ու պնդի, որ նա դերսիմցի հայ է, ես կկարողանամ իմանալ նրա մասին ճշմարտությունը Դերսիմում գտնվող իր գյուղում որոշ հարցումներ ու հետախուզություն անցկացնելուց հետո։ Երբ ես ծպտյալ հայերին բերեցի Հայաստան, և նրանցից ոմանք ցանկացան մկրտվել ու դառնալ քրիստոնյա, հեշտ էր Դիարբեքիրում ազգակցական կապերով պարզել` արդյո՞ք նրանք իրականում ունեին հայկական արմատներ, թե ոչ։ Որոշ հոգևորականներ խոչընդոտում են նրանց քրիստոնյա հայ դառնալուն, ինչն անիմաստ է, հատկապես այն դեպքում, երբ մի արժանահավատ հայ կնքահայր երաշխավոր է դառնում ճշմարտության համար։

Հայ ծնվելն ընտրություն չէ, իսկ երբ որևէ մեկն ընտրում է իր արմատներին վերադարձը այն բանից հետո, երբ իմանում է իր հայկական ծագման մասին, ոչ մի հոգևորական կամ կառավարություն պաշտոնապես իրավունք չունի խանգարել այդ գործընթացը։ Կրոնն ընտրելու իրավունքը անձը ստանում է ավելի ուշ։ Կան բազմաթիվ տարբեր տեսակետներ այն մասին, թե ինչպես կարելի է «հայ դառնալ»։ Իհարկե, կա մտքի, խոսքի ազատություն, բայց եթե որևէ մեկը, ով օժտված է որոշակի իշխանությամբ կամ ունի ազդեցության լծակներ, որոշումներ է ընդունում, որը  խոչընդոտում է մյուսի ազատությունը, դա պարզապես անընդունելի է։

https://armenianweekly.com/2018/01/02/hidden-armenians-bedrosyan/

Անգլ;երենից թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net