«Իմ նպատակը հիշելն ու հիշեցնելն է». Բալյանների դամբարանի կառուցումը հովանավորած Անուշավան Հրաչ Քըրմըզյան

Վերջերս Կոստանդնուպոլսում հանդիսավոր կերպով բացվեց Քըրմըզյան եղբայրների հովանավորությամբ կառուցված Բալյանների դամբարանը: Քըրմըզյանները նոյեմբեր ամսին գտնվում էին Լոս Անջելեսում: Քանի որ մեր այցերը ժամանակային առումով համընկան, որոշեցի, առիթն օգտագործելով, հանդիպել ու զրուցել մեծ եղբոր` Անուշավան Հրաչ Քըրմըզյանի հետ:

Մելինե Անումյան- Խնդրում եմ պատմեք Ձեր և Ձեր գերդաստանի մասին:

Անուշավան Քըրմըզյան- Հայրս ծնվել է Սեբաստիայում, իսկ մայրս` Չանաքքալեում, այսինքն` Դարդանելում: Սակայն 1915 թ. հետո նրանց ընտանիքները եկել ու հաստատվել են Կոստանդնուպոլսի Սկյուտար շրջանում: Թե հորս և թե մորս երիտասարդությունն անցել է Սկյուտարում: 1926 թ. հայրս 21 տարեկան հասակում, այն ժամանակվա քաղաքական իրադրությունից ելնելով, որոշել է մշտական բնակություն հաստատել Ռումինիայում: Մինչ այդ մայրս ու հայրս արդեն հասցրել էին ծանոթանալ և սիրել իրար: Հայրս Ռումինիայում հիվանդացել է: Մայրս այս մասին տեղեկանալով` գնացել է Ռումինիա, որպեսզի հորս կողքին լինի: Նրանք ամուսնացել են այստեղ: Ես և եղբայրս` Հակոբը, ծնվել ենք Ռումինիայում: Մեր երիտասարդությունը ևս այնտեղ է անցել: Հետագայում ռումինահայերի մի մասը Հայաստան է գաղթել: Նրանց մեջ էր նաև մեր ընկերներից քո մեծ հայրիկը (Քըրմըզյան եղբայրները մորական կողմից պապիկիս` Արամ Հովակիմյանի մտերիմ ընկերներն են եղել-Մ.Ա.), իսկ Ռումինիայում մնացածներս, չդիմանալով այնտեղի խորհրդային ռեժիմին, մեկ այլ վայր տեղափոխվելու ուղիներ էինք որոնում: Այդպիսով՝ ես ու եղբայրս փոխադրվեցինք Կ.Պոլիս: Այսինքն` մեր ծնողները ծնվել են Թուրքիայում, ավելի ճիշտ` հայրս ծնվել է Արևմտյան Հայաստանում, մենք ծնվել ենք Ռումինիայում, սակայն վերստին վերադարձանք Կ.Պոլիս: Մեր ծնողներին թույլ չէին տվել հեռանալ Ռումիանիայից, և մենք 5 տարի հարկադրված եղանք առանձին ապրել: 5 տարի անց միայն հայրս իրավունք ստացավ արտասահման գնալու: Մորական կողմից ազգականներս ևս այն ժամանակ Կ.Պոլսում էին` մեծ մայրս, մեծ հայրս, մորաքույրս, մորեղբայրս: Եղբայրս` Հակոբը, Պոլսում 3 տարի մնաց, իսկ ես` 11: Ուսանեցի Ստամբուլի տեխնիկական համալսարանում: Ես ու Հակոբը, որպես սպա, ծառայեցինք թուրքական բանակում, քանի որ համալսարանում էինք սովորել: Ես ամուսնացա Կ.Պոլսում: Կինս` Սեդան, պոլսահայ է: Այսինքն` իմ կյանքում և ընդհանրապես յուրաքանչյուր տղամարդու կյանքում երեք կարևոր գործերը` ուսումս, բանակում ծառայությունս և ամուսնությունս, իրականացվել են Կ.Պոլսում:

Մ.Ա.- Այսինքն` Ձեզ լիովին պոլսահա՞յ եք համարում:

Ա.Ք.- Չէ, համարում եմ, որ պոլսահայերը որդեգրել են ինձ (ծիծաղում է)…

Մ.Ա.- Ձեզ առավելապես ռումինահա՞յ եք համարում, պոլսահա՞յ, թե՞ ֆրանսահայ:

Ա.Ք.- Ուզեմ թե չուզեմ` ռումինահայ եմ, քանի որ Ռումինիայում եմ ծնվել: Այդ բազմամշակութայնությունը հարստություն եմ համարում: Մենք զանազան մշակույթներով ենք շաղախվել. նախ՝ առնչվել ենք ռումինական մշակույթի հետ, ապա` Կ.Պոլսի, որը արևմտահայության մշակութային կենտրոնն է եղել:

Մ.Ա.-  Ինչպե՞ս ծագեց Բալյանների դամբարանը կառուցելու և Պետրոս Դուրյանի գերեզմանը վերանորոգելու գաղափարը:

Ա.Ք.-  Ծնողներիս երիտասարդությունն անցել է Սկյուտարում: Մորս ու հորս կողմից Կ.Պոլսում մնացած իմ ազգականների մի մասը թաղված են Սկյուտարի հայկական գերեզմանատանը: Ես ու եղբայրս հաճախ ենք այցելում նրանց շիրիմներին, քանի որ չենք ուզում լրիվ կտրել մեր կապը նրանցից: Համոզված ենք, որ նրանց գերեզմաններն այցելելը մեր հոգու պարտքն է: Մորաքրոջս գերեզմանը Բալյանների դամբարանից 10 մ հեռավորության վրա էր գտնվում: Եվ մորաքրոջս շիրիմին այցելելիս ամեն անգամ մոտենում էի նաև Բալյանների տապանաքարերին և սրտի ցավով արձանագրում, որ այս արժանավոր գերդաստանը ոչ մի ներկայանալի դամբարան չունի: 2013 թ. դեկտեմբերին մտածեցի, որ այդ գործը կարող ենք մենք ստանձնել: Ես ու եղբայրս, նախքան որևէ հարցի վերաբերյալ կարևոր որոշում կայացնելը, անպայման այն քննարկում ենք միասին: Հենց գերեզմանի մոտից հեռաձայնեցի եղբորս և նրան հայտնեցի իմ միտքը: Հակոբը շատ հավանեց այդ գաղափարս: Այդպիսով՝ ոչ մի ազգակցական կապ չունենալով Բալյանների հետ, բայց լինելով հայ` որոշեցինք նման դամբարան կառուցել: Ընդհանրապես` մենք բոլորս ունենք մեր մեծ ու փոքր ընտանիքները: Մեծ ընտանիքը համայն հայությունն է: Բալյանները ամբողջ հայության պարծանքն են: Արդեն իսկ Կ.Պոլիս այցելած յուրաքանչյուր զբոսաշրջիկի ծանոթցնում են այս գերդաստանի հեղինակած կառույցների հետ: Մեր նպատակն էր նաև նոր սերունդներին վերստին հիշեցնել Բալյանների մասին, որովհետև Թուրքիայում ևս սկսել են մոռացության մատնել նրանց: Եվ մեզ համար շատ ավելի ցավալի փաստ էր, որ Թուրքիայում Բալյանները զբոսաշրջիկներին ներկայացվում էին իբրև իտալացիներ` «Իտալիայում ծնված Բալյանի ընտանիք»: Այս քայլով ցանկացանք ընդգծել, որ այս հողերի վրա հայ անվամբ ազգություն է եղել, և որ հայը շինարար է ու ստեղծագործ… Իմ նպատակը մեկն է` հիշել ու հիշեցնել, քանի որ մեր անցյալը շատ հարուստ է…

Մ.Ա. – Բալյանների ներդրումը այնքան մեծ է, որ ուղղակի անհնար է գնահատել: Հենց իրենք` թուրքերն են երբեմն խոստովանում, որ եթե Բալյանները չլինեին, Ստամբուլն էլ Ստամբուլ չէր լինի… Չե՞ք կարծում, որ նրանց դամբարանը կառուցելու գործն իրականում պետք է աներ Թուրքիա պետությունը և ոչ թե Ձեզ նման անհատներ: Թուրքիան պարտավոր չէ՞ր, որպես պետություն, դա անել:

Ա.Ք.- Անտարակույս այո: Երբ մենք այդ գործը ձեռնարկեցինք և արեցինք, նախ պոլսահայ գաղութը մեզ ասաց. «Դուք մեր ամոթը սրբեցիք…»: Ես նրանց պատասխանում էի, թե իրենք էլ շատ ավելի կարևոր գործ են անում. պահպանում են Կ.Պոլսի հայկական եկեղեցիները, դպրոցները և գերեզմանատները: Պոլսահայ համայնքը, իր առօրյա հոգսերի պատճառով, չի հղացել Պալյաններին նվիրված դամբարան կառուցելու միտքը: Մենք էլ, ի հիշատակ մեր ծնողների և ի սեր առ Կ.Պոլսի հայկական մշակույթի, որոշեցինք նման նվեր անել: Ինչ վերաբերում է Թուրքիայի կառավարությանը, իրոք դա նախ և առաջ նրանց գործն էր: Եւ անգամ եղել են իշխանության որոշ ներկայացուցիչներ, ովքեր թեև ոչ բացահայտ, սակայն մեզ ակնարկել են, որ դա իրականում պետք է իրենք անեին: Աշխարհահռչակ պոլսահայ լուսանկարիչ Արա Գյուլերն էլ մեզ ասաց. «Կեցցե՜ք: Թող կառավարությունն ամաչի, որ Ձեզ նման անհատներ են իրենց գործը կատարել»: Սակայն, հարկ է նշել, որ Կ.Պոլսի այն ժամանակվա քաղաքապետ Քադիր Թոփբաշը բավականին մեծ աջակցություն է մեզ ցուցաբերել այս գործում, որի շնորհիվ էլ մենք ոչ մի դժվարության չենք հանդիպել: Մինչև իսկ ծաղիկները ջրելու համակարգը նրա հրահանգով է ներդրվել: Քադիր Թոփբաշը նաև մեր հայ ճարտարապետ Դավիթ Այնալըին ասել է, որ նմանատիպ այլ գործերի դեպքում էլ կարող են իրեն դիմել: Առանց այս հարցը քաղաքականացնելու` պետք է հայտնեմ, որ որոշ չափով թուրքական իշխանությունների աջակցությամբ ենք նաև հաջողել այս գործը:

Մ.Ա.- Ի՞նչ դժվարությունների եք հանդիպել այս գործն իրականացնելու ընթացքում:

Ա.Ք.- Կարող է զարմանալի թվա, սակայն ոչ մի դժվարություն չեմ կարողանում մտաբերել: Միայն մի անձնավորություն` Սևան Դեյիրմենջյանն է մեզ քննադատել Պետրոս Դուրյանի գերեզմանը վերանորոգելու համար: Նա «Ակօս»-ում լույս տեսած իր հոդվածում գրել է, թե մենք իրավունք չունեինք նորոգելու Պ. Դուրյանի գերեզմանը (Թուրքերենով հրապարակված հոդվածը տես` http://www.agos.com.tr/tr/yazi/19517/bedros-turyan-mezari-basinda-anildi – Մ.Ա.): Անշուշտ, դա նրա անձնական կարծիքն է, և ես հարգում եմ յուրաքանչյուր անձի գաղափարը, սակայն նրա ձևը և նպատակն ինձ անհանգստացրին: Քանի որ նա չբավարարվեց միայն հոդված գրելով, այլ նաև` մի արշավ ձեռնարկեց մեր դեմ: Զարմանում եմ, թե այդ արշավին մասնակցած մարդիկ ինչպե՞ս են, առանց հետաքրքրվելու և մանրամասներին տեղեկանալու, իրենց ստորագրությունը դրել այդ տեքստի տակ: Նախքան մեր կողմից վերականգնվելը, Պերտոս Դուրյանի գերեզմանի գրերն անգամ անընթեռնելի էին: Մեր գրականության համար այդպիսի նշանավոր դեմք նման անշուք գերեզման ուներ: Եվ մենք մտածեցինք նրա գերեզմանաքարի վրա ավելացնել նրա նշանավոր  «Իմ մահը» բանաստեղծության`տողերը, հատկապես` հետևյալ խոսքը.

…Եւ յիշատակս ալ թառամի,
Ա՜հ, ա՛յն ատեն ես կը մեռնիմ:

Մենք մտածեցինք` 140 տարի անց ավելացնել այդ խոսքը: Մեր ճարտարապետ ընկերները մարմարից մի գիրք պատրաստել տվեցին, որի մի էջին այս բանաստեղծությունը հայերեն է փորագրված, իսկ մյուս էջի վրա ներկայացված է դրա թուրքերեն թարգմանությունը, որովհետև ներկայում այս գերեզմանոց հաճախ են այցելում նաև թուրքեր: Բոլորս էլ գիտակցում ենք, թե որևէ բանաստեղծի համար ինչ է նշանակում նրա գրվածքը թարգմանաբար ներկայացնելը: Կարող է թարգմանությունն իդեալական չի եղել: Այնուամենայնիվ, կարծում եմ, որ այդ գործը համայն հայության սրտով էր: Այդ անձնավորությանը` Սևան Դեյիրմենջյանին, ես անձամբ չէի ճանաչում: Նա մի անգամ հեռաձայնեց ինձ: Ես նրան առաջարկեցի անձամբ հանդիպել և քննարկել այդ հարցը, սակայն մերժեց իմ առաջարկը: Ցավում եմ, որ այսպիսի մի անձնավորություն, ով երիտասարդ է և լավ է տիրապետում հայերենին, այդպես էլ չհասկացավ մեր նպատակը: Կարծում եմ` դա սխալ մոտեցում է: Հատկապես հայի կողմից ստեղծված որևէ բան, որքան էլ չհավանես, նախ կփորձես նպատակը հասկանալ: Իսկ Բալյանների դամբարանի բացման հաջորդ օրը ամբողջ թուրքական լրատվական դաշտը` անխտիր բոլոր լրատվամիջոցները, մեծ գնահատանքով անդրադարձան մեր այդ նախաձեռնությանը:

Մ.Ա.- Եւ այդպիսով` նորից ընդգծվեց Բալյանների հայկական ծագումը, քանի որ դամբարանը կառուցվել էր հայի կողմից…

Ա.Ք.- Կարծում եմ` թուրքերը չգիտեն պատմությունը: Եթե որևէ հարցի շուրջ անտեղյակություն կա, արդեն իսկ անհնար է այդ թեմայով որևէ քննարկում: Օրինակ` BBC-ի թուրքերեն ծառայության ներկայացուցիչ մի լրագրող տիկին զարմացած էր, որ ինքը, համալսարանն ավարտած լինելով, անտեղյակ էր Բալյանների հայկական ծագման մասին: Ես էլ նրան ասացի. «Ցավալի է, որ այստեղ զբոսաշրջիկներին ներկայացվում է, թե Բալյանները իտալական ծագում ունեն: Այնինչ, իրենց` թուրքերի համար էլ ավելի պատվաբեր կլիներ շեշտել, որ նրանք այս տարածքից` Կեսարիայից են ծագում»…:

Մ.Ա.- Միայն թե չասեն, որ հայ են…

Ա.Ք.- Մենք ցանկացանք այս դամբարանը կառուցելով`վերստին հիշեցնել Բալյանների հայկական ծագման մասին…

Մ.Ա.- Արդյոք նմանատիպ նոր ծրագրեր ունե՞ք:

Ա.Ք.- Ո՛չ: Սևան Դեյիրմենջյանի արշավից խիստ վիրավորված եմ: Իհարկե գոհ եմ մեր նախաձեռնության արդյունքներից: Սակայն չեմ ցանկանում, որ մեր ընտանիքը նման անտեղի քննադատության արժանանա: Թուրքերը մի խոսք ունեն. “Azı karar, çoğu zarar” («Քիչը շաղախում է, շատը` վնասում)… Մի ուրիշ նպատակ էլ ունեինք, ցանկանում էինք վերանորոգել նաև Մատթևոս Զարիֆյանի դամբարանը, բայց հրաժարվեցինք այդ գաղափարից…

Մ.Ա.- Ձեր վարձքը` կատար: Կարծում եմ` համայն հայությունը երախտապարտ է Ձեզ այս գործի համար:

Ա.Ք.- Իմ վերջին խոսքն ուղղում եմ հայ երիտասարդությանը. թող արժանի լինեն մեր անցյալին և եթե որևէ բան չեն հավանում, մի քանի անգամ մտածեն` նախքան հրապարակավ քննադատելը, քանի որ խոսելը հեշտ է, անելը` դժվար: Ես իմ ամբողջ կյանքի ընթացքում որևէ գրված թուղթ նախընտրել եմ դատարկ թղթից, որովհետև ճերմակ թղթի վրա ոչ մի բան չես կարող կարդալ, իսկ գրված թղթի վրա, եթե անգամ սխալ էլ կա, այնուամենայնվ կարող ես որևէ բան ընթերցել…

Մելինե Անումյան

Լոս Անջելես

Akunq.net