Ի՞նչ պատահեց Զոնգուլդակի մեր հայ և հույն հարևաններին․ ահա պատասխանը

Ստորև Akunq.net-ը թարգմանաբար ներկայացնում է թուրք ուսումնասիրող  Քադիր Թունջերի՝ Զոնգուլդակում 2003 թ-ից գործող “Karaelmas” լրագրողների միության “Bayram” թերթում լույս տեսած հետազոտության առավել ուշագրավ հատվածները.

Հայտնի է, որ մինչ բնակչության փոխանակումը, որն իրականացվեց 1923 թ․ հուլիսին, ինչպես ամբողջ Անատոլիայի, այնպես էլ Զոնգուլդակի և շրջակայքի ամենահին բնակիչներից են եղել հույներն ու հայերը։ Հարյուրամյակներ շարունակ այդ հողերի վրա ապրած հազարավոր մարդիկ իրենց հետ տարել են նաև տխուր և ուրախ հիշողությունները։
Լավ, իսկ ո՞վքեր էին այդ հույներն ու հայերը։ Ինչո՞ւ, դեպի ո՞ւր, ինչպե՞ս են նրանք գնացել, հեռացվել։ Նրանց երեխաներն ու թոռները հիմա ո՞րտեղ են։ Արդյո՞ք գիտեն, որ իրենց պապերը՝ տան մեծերը, ովքեր հարկադրաբար են փոխել իրենց բնակավայրերը,  ծնվել ու մեծացել են Զոնգուլդակում, և որ այստեղից են եկել։ Շրջանում գտնվող և հարյուրավոր տարիների պատմության վկաները հանդիսացող գերեզմանները վերջին 50-60 տարիների ընթացքում քանդվում և ավերվում են։ Եկեղեցիները, այազմաները (հույների համար սուրբ ջրերի տարածք-Ակունքի խմբ.), թեքքեներն ու նման այլ վայրեր, որոնք անտեր ու անխնամ են մնացել,  քանդվելուց էլ ավելի վատ ճակատագրի են արժանացել։
Միայն քրիստոնյաներին ու հույների ու հայերի համայնքներին պատկանող հուշարձանները չէ, որ ավերվել են. միևնույն ժամանակ  550 տարի  այս հողերում բնակվող մուսուլման-թուրքմենների որոշ գյուղերում գտնվող խորհրդանշական քարերը, նույնիսկ հին գերեզմանաքարերն էլ են այս նույն բախտին արժանացել։ Շրջանում  բնիկ քրիստոնյա բնակչությանը պատկանող հետքերը ջնջվել են ու շարունակվում են ջնջվել, ինչի  պատճառով մարդկանց գիտակցության մեջ անցյալի մասին պատկերացումները հետզհետե ավելի աղոտ են դառնում, ստիպում են մոռանալ: Մոռացվում է նաև, որ շրջանի էթնոկրոնական պատկերը հարուստ ու բազմազան է եղել։ Ձեռքիս տակ ունեցած փաստաթղթերի ու տեղեկությունների միջոցով կփորձեմ լույս սփռել մութ մնացած այս թեմայի վրա։
Ահա 1920-ական թթ․ Զոնգուլդակում ածխահանքերի տերերից ոմանք՝ Արթին Քարամանյան (Քարամանյան անունը ներկայում Զոնգուլդակում մի փողոցի անվանում է), Ստեֆան Յորգիյադիս, Կոզմա էֆենդի (Կոզմա անունը ներկայում Զոնգուլդակ կենտրոնին կից Քիլիմլի գյուղաքաղաքում մի թաղամասի անուն է), Ջևահիրջիօղլու Բոդոսակի, Սեդրակ Փեմբեջյան, Սարգիս Ռաքըջըյան, թենեքեջի Վասիլ, բարթընցի Միհաիլ Կոզմիդիս, բարթընցի Կոզմաօղլու Պետրոս, Հալաջյան Բարսեղ, Քարա Սիմո, Ենեվիդօս Պասկալ և այլք։ Զոնգուլդակի Առևտրի և արդյունաբերության պալատի՝ 1923 թ․ մարտի 29-ին կազմված 12 հոգանոց ղեկավար մարմնում վեցը քրիստոնյաներ էին։ Ահա զոնգուլդակցի արհեստավորներից ոմանք՝  կոշկակարներ՝ քուրուջաշիլեցի Ալեկո, բարթընցի Փարթալջըօղլուներից Համբարձումօղլու Օսեկյան, չայջումայեցի Կոստաօղլու Տոմա և այլք։ Դերձակներ՝ դևրեկցի Մինասօղլու Նշան, չայջումայեցի Թերզիբաշ որդիներից՝ Ագոփօղլու Թևոր, բարթընցի Արագիլօղլու Բաղդասար, Միքրազօղլու Ղազարոս և այլք։ Հյուսներ՝ էրեղլեցի Յորգի Սորմազօղլու Ալեկո, քուրուջաշիլեցի Դեմեյանօղլու Փերիկլի և այլք։ Քարտաշներ՝  սարֆանբոլուեցի Իսթավրի, սաֆրանբոլուլեցի Իսպիրո և այլք։  Վարսավիր՝ դևրեկցի Թաթյոսի որդիներից՝ Թաքվուր։ Նպարավաճառներ՝ քուրջաշիլեցի Յուինդիօղլու Յամանդի, սաֆրանբոլուեցի Թելլիօղլուներից՝ Յորգիօղլու Յորդան, չայջումայեցի Թելլիօղլուներից՝ Յորդանօղլու Բոդոս։ Երաժիշտ՝ բարթընցի Կարապետ Արագիլ։ Պանդոկապետ՝ Դևրեկցի Մանուկի որդի Արթին։ Սրճագործությամբ զբաղվող՝ սաֆրանբոլուեցի Փոնազօղլուներից Յորդանի որդի Վասիլ։
Ժամագործ՝ դևրեկցի Քեշիշօղուլներից՝ Հակոբի որդի Պետրոս։
Հացթուխ՝ Քուջաշիլեցի Բարաշկոօղլու Դիմիտրի։ Բարթընում ձու վաճառող՝ Դիմիտրի Թիլքիօղլու և այլք։

Եթե ուշադրություն դարձնենք, ապա կնկատենք, որ այդ անունները Զոնգուլդակի և շրջակա գավառների բնակելի տարածքների անուններից են։ 1892 թ․ շրջանի անտառների գլխավոր տեսուչ է եղել Կարապետ Քերեսթեջյանը, 1910 թ․ Զոնգուլդակի շրջանի ղեկավարը՝ Նիկոլակին։ 1916 թ․ հուլիսի  3-ին Զոնգուլդակի առևտրի և արդյունաբերության պալատի ղեկավար մարմնի թեկնածուներ են եղել՝ Հըրիստո Ֆիդիսը, Հոջա Իսթեֆանը, Տոմա Ֆոթյադիսը, Օհաննես Հազարապետյանը, Բոյաջըօղլու Անեստին, Բոդոս Անտոմիլիդիսը, Հրանտ Փանոսյանը։

Կաստամոնուում լույս տեսնող «Açıksöz» թերթի 1920 թ․ դեկտեմբերի 27-ի համարում՝ «Զոնգուլդակի քրիստոնյա/հույն համայնքից 99 տուն բնակչություն Զոնգուլդակից հեռացվել է թուրք իրավասուների միջոցով» վերնագրով լուր կա։ 1921 թ․ Զոնգուլդակում փաստաբաններ են եղել՝ Էֆթիմ Յորգիյադիսը, սաֆրանբոլուլուեցի Վասիլակին, Սաֆրանբոլուլու Հըրիստոն, Դայըօղլու Վասիլակին։ Ահա ածխահանքերում աշխատող բանվորներից ոմանք՝ Արապսոնլու Յորգի Վելեթ Ապուստոլ, Ակսակալօղլու Կլովլու Վելեթ Դիմիտրի, Պավլիի որդիներից Պորիկաօղլու Նիկոլա, էրեղլեցի Քիրեմիտչիօղուլներից՝ Հըրիստոօղլու Պանայոտ և այլք։
Չաթալաղզը-Դողանջըլար գյուղում  1896 թ․ ծնված Յակուբ Թորամանի՝ 1945 թ․ գրող Թեքինի հետ արված ու «Doğu» թերթի 1945թ․ 27-28  համարի 47-րդ էջում հրապարակված զրույցում  Նազըմ Թեքինն իր հետ պատահած մի դեպք է պատմում, որն առնչվում էր շրջանի քրիստոնյա համայնքին․ «1913-14 թթ․ Մադենում՝ Քըրաթից ( Զոնգուլդակ քաղաքի սահմաններում գտնվող մի բնակավայր) դեպի Դամարլը (Քարադոնի գերեզմանոցի ու Գելիկ ասֆալտե ճանապարհի մոտակայքում) գնացող երկու ճանապարհների սկզբնամասում անամոթները փորձում էին բռնաբարել Քեսենեջի Յարգոբլուսի փոքր քրոջը՝ Անաստասիային։ Պատահաբար ես էլ էի այնտեղով անցնում։ Երտասարդ էի, ուժեղ էի, նրանց դեմ դուրս եկա, ծեծկռտուք սկսվեց, նրանք փախան։ Ես էլ նրանց ձեռքից փրկեցի Անաստասիային»։ Զոնգուլդակում ու շրջակայքում հույն, հայ քրիստոնյա համայքին պատկանող դպրոցներ, եկեղեցի-այազմաներ, գերեզմանոցներ կային։ 1920 թ․ Զոնգուլդակում առաջին անգամ «Օսմանյան կայսրության կազմավորման տարեդարձը նշելիս» քրիստոնյա հույն ու հայ համայնքի անդամներն ու քահանաները՝ շատ գեղեցիկ հագնված հույն ու հայ աղջիկների դպրոցի աշակերտուհիների ու ուսուցիչների, տնօրենների հետ միասին շքախմբի ամենաառաջին շարքերում՝ իրենց ուսուցիչների կողքին քայլում էին։ 1921 թ․ հունիսի 21-ին էլ Բարթընում բնակվող հույն համայնքը տեղափոխվել է ավելի ներքին շրջան՝ Սաֆրանբոլու։ 1921 թ․ դեկտեմբերի 29-ին Զոնգուլդակի եպիսկոպոս Գերմանոսը թերթերին հաղորդել է․«Աղոթում ենք մեր հայրենիքի փրկության համար»։ Դևրեքի բնակչության գրանցամատյաններում տեղ գտած մի տեղեկության համաձայն՝ «Հայերի և հույների վերաբերյալ ներքին գործերի` (Ներքին գործերի նախարարություն) փետրվարի 2-ի 1340 (1924)-159/4010, Զոնգուլդակի նահանգապետարանի 1340 թ․  և 556/172 համարով տրված հրամանով մեր գավառի (Դևրեք) բնակչությունը նվազեցվել է․ այս մասին գրված է Օմուր Չելիքդոնմեզի «Դևրեքի պատմություն» աշխատության 163-րդ էջում»։
Հարկադիր աքսոր-տեղահանության ենթարկվելու վախից  իսլամ ընդունած հայերի համար  էլ գրքում մի էջ կա՝ «Դևրեքի Ռեշադիյե թաղամաս» անունով։ Դևրեքի բնակչության գրանցամատյաններում 1321 (1905) տարեթվով գրանցումների համաձայն Ռեշադիյե փողոցում  գրանցված, ապա իսլամ ընդունած հայերի մի մասի անուններն են՝ Իհսանիյե օղլու Ահմեթ Սերի (նախկին անունը՝ Քեշիշօղլու Մալգուն), Հուդավերդիօղլու Մեհմեթ Զեքի (նախկին անունը՝ Հաջը Զերա), Հուդավերդիօղլու Աբդուլահ Շյուքրու (նախկին անունը՝ Թեմաքօղլու Միհրան), Թերզիօղլու Յակուբ (նախկին անունը՝ Հաջը Անթերիկ), Դավութօղլու Քադիր Ջեմալ (նախկին անունը՝ Թերզիօղլու Թակուրի) և այլք։ 1923 թ․հուլիսի 23-ին Զոնգուլդակի շրջանից ու շրջակա գյուղերից եկած հարյուրավոր քրիստոնյաներ Զոնգուլդակի նավամատույցից նավեր են նստեցվել և ուղարկվել դեպի Հունաստան և այլ երկրներ։ Պատմաբան-հետազոտող, գրող Օմյուր Չելիքդյոնմեզը Զոնգուլդակի պատմության տեսակետից շատ կարևոր համարվող իր «Դևրեքի պատմությունը» վերնագրով աշխատության 158-րդ էջից սկսվող «Դեվրեքի հայերը» բաժնում գրում է․ «Հաթիպլեր գյուղից Մեհմեթ Դերինը մանկության տարիներին մոր հետ ձու և յոգուրտ վաճառելու համար Դևրեքի շուկա է գնացել ու այնտեղ հայերի տեսել։ Հայ կանայք թուրք կանանցից տարբերվում էին միայն նրանով, որ հայ կանանց գլուխները բաց էին»։
1926 թ․ Անկարայից եկող հրամանով և փոքրամասնությունների տեղահանությունը նախատեսող «Ընդհանուր հավասարակշռության օրենք»-ի (Muvazene-i Umumiye Kanunu) համաձայն` Դևրեքում բնակվող հայերին երեք օր ժամանակ է տրվել։ Երբ հայերը հասկացել են, որ իրենց գնալն այլև անխուսափելի է, վաճառքի են հանել իրենց անշարժ գույքը։ Գույքի մեծ մասը շատ էժան գնով են վաճառել։ Այդ օրերի ականատես վկաներից դևրեքցի Ալի Աքայան ասում է․ «Հայերը անձրոտ մի օր, երեխաների լացի ձայների ուղեկցությամբ, Դևերքից հեռացան, նրանց մի մասը Զոնգուլդակից, մի մասն էլ Էրեղլիից նավ նստեց ու գնաց Ստամբուլ»։ «Չայջումայի պատմություն» աշխատության հեղինակ Հասան Աթամանը Չայջումայի պատմությունը բանավոր ներկայացնող Մուստաֆա Զերենի հետ 1992 թ․ արած և իր գրքում զետեղած հարցազրույցում Չայջումայի հույն բնակչության մասին գրում է․                                           «Չայջումայի  քահանայի աղջիկը թուրք-մուսուլման մի երիտասարդի հետ փախավ։ Այդ դեպքը Չայջումայում մեծ ազդեցություն ունեցավ։ Այդ ժամանակ հույները պատրաստվում էին հեռանալ Չայջումայից։ Այն երիտասարդը, ում հետ փախել էր աղջիկը և ում ազգանունը հիմա  «Գիրգին»  է, քաղցրավենքի խանութ ունեցող և ձվի առևտրով զբաղվող Հոջաօղլուներից Դերվիշ Օմերի մեծ որդին՝ Ջելալեթթինն էր։ Հետագայում աղջիկն իր ցանկությամբ իսլամ ընդունեց, ու անունը «Հուսնիյե» դրեցին։ Մինչ հույների այդտեղից գնալը՝  ճոխ մի հարսանիք կազմակերպվեց։ Տիկին Հուսնիյեն ու երեխաները հետագայում Ստամբուլ տեղափոխվեցին։  1989 թ․ տիկին Հուսնիյեն Չայջումա եկավ, ինձ գտավ։ Ստամբուլում իր երեխաները ձուլարան ունեին։ Այդ գիշեր նա մնաց մանկության ընկերոջ՝ Հյուսնու Քյուքթյուրքի մոր տանը։ Այդտեղից Ստամբուլ գնացած հայ երկու ընտանիքներից մեկը՝ Էմինյոնյուում «Ոսկե մսագործ» անունով մի աշխատատեղ բացեց։
Իսկ մյուսը՝ Օսիկյան անունով, Օրթաքյոյում է մսագործությամբ զբաղվում։ Տարիներ անց՝ նրանցից մեկի հետ զրույցի ժամանակ, նա ինձ ասաց․ «Միշտ ցանկանում ենք Չայջումա գալ, կարոտում ենք։ Ծնողներ չունենք, սպանեցին։ Ես Չայջումայում եմ ծնվել-մեծացել»։

Հարյուրավոր տարիներ այդ հողերի վրա ապրած հազարավոր մարդիկ իրենց հետ միասին տարել են նաև տխուր-ուրախ հիշողությունները։ Հիմա որտե՞ղ են այդ մարդկանց երեխաները, թոռներն։

http://www.pusulagazetesi.com.tr/arsiv_28039/zonguldak-taki-ermeni-ve-rum-komsularimiza-ne-oldu-iste-yaniti/

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net