Սոնա Սուքիասյան

sonasukiasyan19@gmail.com

Սույն հետազոտությունը  անդրադառնում է թուրք- վրացական հարաբերություններին, տնտեսական, ռազմական, էներգետիկայի և այլ որոտներում երկու երկրների համագործակցությանը, թուրքական ազդեցությանը Աջարիայում, ինչպես նաև թուրքական «փափուկ ուժի» կիրառմանը, դրա առանձնահատկություններին, հիմնական կառույցներին, մեխանիզմներին, գյուլենական շարժմանը դերին Վրաստանում:

Հարավային Կովկասը միշտ էլ պատմության ողջ ընթացքում գտնվել է կրոնների, քաղաքակրթությունների,   պետությունների բախման  կիզակետում:  Ներկայում  այս  տարածաշրջանում բախվում են ինչպես, տարածաշրջանային դերակատարների՝ Թուրքիայի, Իրանի, այնպես էլ գլոբալ դերակատարների՝ Ռուսաստանի, ԱՄՆ-ի, ԵՄ-ի շահերը: Այդ դերակատարների հարաբերությունների  փոփոխությունները  իրենց  ազդեցությունն են ունենում Հվ. Կովկասում ընթացող իրադարձությունները վրա: Այդ գործընթացներում ներկայում ակտիվ դերակատարում ունի նաև Թուրքիան: Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության մեջ միշտ էլ շատ կարևոր է եղել Հվ. Կովկասի տարածաշրջանը, որի մաս    են    կազմում    Վրաստանը,    Հայաստանը,    Ադրբեջանը: Թուրքիան Վրաստանի հետ ունի բարիդրացիական հարաբերություններ,  երկու  երկրները  ակտիվ  համագործակցում են էներգետիկայի, տնտեսության, առևտրի և այլ ոլորտներում:

Թուրք-վրացական հարաբերությունները 2002-2016թթ. և Աջարիայի դերը այդ համատեքստում

Սկսած 1980-90-ական թթ. Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության մեջ սկսեցին նկատվել էական փոփոխություններ, մասնավորապես այդ ժամանակաշրջանում՝ Թուրգութ Օզալի կառավարման տարիներին է հիմք դրվել և հետագայում Թուրքիայում իշխող Արդարություն և զարգացում կուսակցության կողմից զարգացվել է արտաքին քաղաքականության մեջ այն գաղափարախոսական հենքին, որի համաձայն՝ Թուրքիան պետք է ակտիվ քաղաքականություն վարի նախկինում Օսմանյան կայսրության մաս հանդիսացող տարածաշրջանում և օգտագործի կայսրության տարածքներում պատմական աշխարհագրության տված հնարավորությունները1: Այս գաղափարախոսությունը բնորոշելու համար շատ հաճախ օգտագործվում է «Նեոօսամնիզմ» տերմինը, սակայն Թուրքիայի իշխանությունների համար այս տերմինն անընդունելի է: 2010թ-ին հարցազրույցներից մեկում Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության «ճարտարապետ» Ահմեթ Դավութօղլուն մերժում է «նեոօսմանիզմ» տերմինի կիրառումը՝ հայտարարելով, որ նեօսմանական քաղաքականություն վարելու վերաբերյալ մեղադրանքները անհիմն են, քանի որ աշխարահաքաղաքական

իրավիճակը և միջազգային նոր հարաբերությունները պահանջում են   ավելի   ակտիվ   քաղաքականություն   իրականացնել   և,   որ Թուրքիան   տարածաշրջանի   հետ   կապված   ոչ   մի   գաղտնի օրակարգ չունի, իսկ արաբական երկրների հետ Թուրքիայի հարաբերությունները  պետք  է  բնորոշել  ոչ  թե  իբրև  հեգեմոնիա, այլ՝ փոխշահավետ համագործակցություն2: 1991թ-ին ԽՍՀՄ-ի փլուզումից օգտվելով՝ Թուրքիան փորձեց Հվ. Կովկասը դարձնել իր ազդեցության տարածման ևս մեկ գոտու, սակայն ինչպես նշում է Թուրքիայի նախկին վարչապետ (2014թ- 2016թ․ մայիս)   և   արտգործնախարար   (2009-2014թթ)   Ահմեթ Դավութօղլուն, Թուրքիան հոգեբանորեն ու դիվանագիտական առումով անպատրաստ էր այդ տարածաշրջանում գերիշխանության հասնելուն3, որի պատճառը տնտեսական ճգնաժամերն ու քաղաքական խմորումներն էին:

Դավութօղլուն    նոր    մոտեցում    է    մշակում    Թուրքիայի արտաքին  քաղաքականության  համար,  որի  հիմքում  ընկած  էր «Ռազմավարական խորության» դոկտրինան: Արտաքին քաղաքականության նոր մոտեցման հիմնական կարգախոսը դառնում է «Զրո խնդիր հարևանների» հետ սկզբունքը4, որը ենթադրում  է  քաղաքական  երկխոսության  մեծացում, տնտեսական կախվածություն և մշակութային համաձայնություն:

Այս    նոր    մոտեցման   համար    կարևոր    նշանակություն    ունի թուրքական    «փափուկ    ուժը»,    որի    հիմնական    նպատակը Թուրքիայի ազդեցություն ներքո նոր երկրների և դերակատարնների ներգրավվումն էր՝ ի հաշիվ տնտեսության, գիտության, կրթության, մշակույթի, տեխնոլոգիայի զարգացման:

Թուրքիայի համար հատկապես կարևոր է Կենտրոնական Ասիայի  և  Կասպից  ծովի  բնական  ռեսուրսների  ձեռք  բերումը, քանի     որ     Թուրքիան     փորձում     էր     այդպիսով     ստանձնել «յուրահատուկ  կամրջի»  դեր  Արևելքի  էներգետիկ  ռեսուրսները Եվրոպա տեղափոխելու գործում: Այս համատեքստում Թուրքիայի համար մեծ կարևորություն է ներկայացնում Վրաստանը, որի տարածքով հնարավոր է իրականացնել էներգետիկ պաշարների փոխադրումը Ասիայից Եվրոպա: Բացի այդ Վրաստանը հանդիսանում է կամուրջ Թուրքիայի՝ Ադրբեջանի և կենտրոնասիական թյուրքալեզու պետությունների հետ կապ հաստատելու համար6: Ըստ Քարնեգի հիմնադրամի վերլուծաբան Բայրամ Բալջիի՝ Թուրքիայի համար Վրաստանը կարևոր է դեպի Կովկաս    և    Կենտրոնական    Ասիա    ամենակարճ    և    կայուն միջանցքային   ուղի   ծառայելու   համար,   իսկ   Վրաստանն   էլ շահագրգռված      է      մասնակցություն      ունենալ      էներգետիկ ռեսուրսների տարանցիկ ծրագրերում: Թուրքիան հատկապես կարևորում է «փափուկ ուժի» քաղաքականության կիրառումը Վրաստանում, քանի որ իշխանությունների  համար  ակնհայտ  է,  որ  Վրաստանին սեփական ծիրի մեջ պահելու համար հարկավոր է ոչ միայն Վրաստանը դիտել, որպես աշխարհաքաղաքական և Թուրքիայի համար տարանցիկ կարևորություն ունեցող երկիր, այլ համարժեք ներկայացվածություն ապահովել Վրաստանի տնտեսության ոլորտում, մշակութային, կրթական, մարդասիրական և կրոնական ծրագրերում: Բացի այդ «փափուկ ուժի» գործադրմամբ Թուրքիայի իշխանությունները հավանաբար փորձում են հաղթահարել վրացական հանրային գիտակցության առկա պատմական հիշողությունները օսմանյան ոչ դրական անցյալի վերաբերյալ:

Թուրք-վրացական ռազմական համագործակցություն

Թուրքիայի և Վրաստանի հարաբերությունները հատկապես բարելավվեցին և զարգացան ԽՍՀՄ փլուզումից հետո, Թուրքիան առաջին երկրներից է, որ ճանաչել է Վրաստանի անկախությունը: Երկու  երկրները  դեռևս  1992-1993  թվականներից համագործակցում են ռազմական ոլորտում և կնքել են ռազմական համագործակցության մի քանի պայմանագրեր: Առաջին այդպիսի

պայմանագիրը  կնքվել  է  1997  թ.,  որի  համաձայն՝  Թուրքիայի  և Վրաստանի ռազմական համագործակցությունը չի նախատեսում Վրաստանում թուրքական բազաների տեղակայում։ Թուրքիայի զինված ուժերը ներդրում են ունեցել նաև Վրաստանի ԶՈւ-ն արդիականացնելու գործում10: 1998թ․-ից «Ռազմական համագործակցության  և  փոխըմբռնման  հուշագրի» շրջանակներում Թուրքիայում վրաց զինվորականների համար անցկացվում են ռազմական անվճար դասընթացներ, որոնց մինչև 2006 թ. մասնակցել է 911 վրաց զինծառայող: Ընդհանուր առմամբ, 1998-2005թթ. Թուրքիայի աջակցությունը Վրաստանին ռազմական ոլորտում կազմել է շուրջ 37 մլն ԱՄՆ, իսկ 2010 թ. կողմերի միջև ռազմական շրջանառությունը կազմել է 3 մլն 350 հզ դոլար: Թուրքիայի  և  Վրաստանի  միջև  2005թ․-ին  ստորագրված ռազմական դրամաշնորհի շրջանակներում 2009թ. ապրիլին Թուրքիայի ԶՈւ գլխավոր շտաբը Վրաստանի ՊՆ-ին տրամադրել է ռազմական տեխնիկա և սարքավորումներ: Բացի այդ երկու երկրները նաև համատեղ, ինչպես նաև ՆԱՏՕ-ի շրջանակներում պարբերաբար  զորավարժություններ  են  անցկացնում:  2016թ․-ի նոյեմբերի 10-20-ը Վրաստանում անցկացվել է «Վրաստան-ՆԱՏՕ- 2016»  (NATO-GEO-2016)  միջազգային  զորավարժությունը,  որին մասնակցել են նաև Թուրքիայի ԶՈւ զինծառայողներ:

Նշենք, որ ռազմական համատեքստում այս երկու պետությունները ակտիվ համագործակցում են նաև Ադրբեջանի հետ: Ձևավորվել է Թուրքիան-Վրաստան-Ադրբեջան եռակողմ համագործակցություն, որը առնչվում է նաև ռազմական ոլորտին, մասնավորապես երեք երկրների պաշտպանական գերատեսչությունների ղեկավարները հանդիպումներ են ունենում և քննարկում ռազմական ոլորտում համագործակցության, տարածաշրջանային խնդիրներին առնչվող հարցերը: 2016թ․-ի մայիսին Բաքվում տեղի ունեցած հանդիպման ժամանակ Ադրբեջանի, Վրաստանի և Թուրքիայի պաշտպանության նախարարները քննարկել են համատեղ զորավարժություններ անցկացնելու հարցը, և Վրաստանը պատրաստակամություն է հայտնել 2017թ․անցկացնել մի քանի համատեղ զորավարժություն, այդ թվում նաև ՆԱՏՕ-ի հետ համագործակցության շրջանակներում:

Թուրք-վրացական տնտեսական համագործակություն

Թուրքիան և Վրաստանը ակտիվորեն համագործակցում են հատկապես տնտեսության, առևտրի, էներգետիկայի ոլորտում:

Էներգետիկայի    ոլորտում    կարևոր    են    Բաքու-Թբիլիսի-

Ջեյհան   նավթամուղի   և   Բաքու-Թբիլիսի-Էրզրում   գազամուղի նախագծերը,           որոնք           սկսվել           են           շահագործվել

համապատասխանաբար   2006թ․-ին   և   2007թ․-ին:   Բացի   այդ 2007թ․-ին Վրաստանը, Ադրբեջանը և Թուրքիան ստորագրել են «Բաքու-Թբիլիսի-Կարս» երկաթգծի կառուցման մասին հռչակագիր16, որի շինարակական աշխատանքները դեռևս ընթացքի մեջ են: 2005թ․-ից Վրաստանի և Թուրքիայի միջև գործում է ազատ վիզային համակարգը: Երկու երկրների առևտրատնտեսական հարաբերությունների վրա էական անդրադարձ է ունեցել 2003 թ. Վրաատանում տեղի ունեցած «վարդերի հեղափոխությունը», որից հետո Թուրքիան էլ ավելի ակտիվացրեց իր տնտեսական գործունեությունը Վրաստանում: Իսկ արդեն 2007թ. կնքված Ազատ առևտրի պայմանագրի ուժի մեջ մտնելուց հետո վրաց- թուրքական  առևտրի  ծավալները  շեշտակի  աճ  են արձանագրում՝ հասնելով աննախադեպ ցուցանիշների18։ 2015թ. Վրաստանի և Թուրքիայի առևտրի ծավալները հասնում են մոտ 1,51 միլիարդ դոլլարի, որից 1,33 միլիարդը կազմել է թուրքական արտահանումը:

Ծավալների աճ արձանագրվում է նաև Թուրքիայի կողմից Վրաստանում կատարված ուղղակի ներդրումներում: Թուրքիան իր ներդրումներով Վրաստանում զբաղեցնում է երկրորդ տեղը ԱՄՆ-ից հետո20: 1999թ. սկսած Վրաստանում գործում է  տասը թուրք   գործարարի   հիմնադրած   GÜRTIAD-ը   (Gürcu   ve   Türk Işadamlari derneği – վրացի և թուրք գործարարների միավորում), որը նպատակ ուներ պաշտպանել և առաջ մղել թուրք գործարարների   շահերը21:   2006-2007թթ․ թուրքական   բիզնես ընտրանու՝ «անատոլիական վագրերի», շրջանակներում սկսվեց նոր շուկաներ փնտրելու գործընթացը, ինչի հետևանքով Վրաստանի շուկա սկսեցին ներթափանցել թուրքական «կանաչ կապիտալի» մի շարք կազմակերպություններ22: 2015 թ․-ին Բաթումի քաղաքում բացվել է Ազատ արդյունաբերողների ու գործարարների միության` ՄՅՈՒՍԻԱԴ-ի (MÜSİAD -Müstakil Sanayici  ve  İşadamları  Derneği)  մասնաճյուղը,  որը  թուրքական «կանաչ կապիտալի» և իսլամամետ բուրժուազիայի գլխավոր շարժիչ ուժն է:

Առավել ուշագրավ է Թուրքիայի և Վրաստանի կառավարությունների միջև Բաթումի օդանավակայանի համատեղ օգտագործման վերաբերյալ 2006թ․-ին ստորագրված պայմանագիրը, որով թուրքական Հոփա քաղաքի գոյություն չունեցող օդանավակայանը ներառվել է Թուրքիայի ներքին թռիչքների համակարգում, այսինքն թուրքական ավիաընկերությունների կայքէջերի թուրքական տարբերակում նշված      Հոփա      օդանավակայանն      իրականում      Բաթումի օդանավակայանն է։

Թուրքիայի       ազդեցությունը       Վրաստանի       կրթական,

մշակութային ոլորտներում

Բացի ռազմական և տնտեսական ոլորտներից Թուրքիան փորձում է նաև ներգրավվել Վրաստանում տարբեր կրթա- մշակութային, մարդասիրական ծրագրերում և դրանով նպաստանում Վրաստանի հասարակության՝ Թուրքիայի նկատմամբ դրական վերաբերմունքի ձևավորմանը, ինչն էլ թուրքական «փափուկ ուժի» գլխավոր սկզբունքն է: Սակայն այս ոլորտներում Թուրքիայի նախաձեռնությունների հիմնական շահառուն Վրաստանի, մասնավորապես Աջարիայի մուսուլման բնակչությունն է, որը դիտարկվում է որպես թուրքական շահերի իրագործման պոտենցիալ ուժ: Անդրադառնալով Վրաստանի մուսուլման բնակչությանը նշենք, որ 2014թ. մարդահամարի տվյալներով   Վրաստանում   ընդհանուր   առմամբ   բնակվում   է 3,714,000   մարդ,   որի    10,7   %-ը   կազմում   է   իսլամադավան բնակչությունը (398,700 մարդ)25, սակայն տարբեր տվյալների համաձայն մուսուլմանների թիվը հասնում է մինչև 500,000 է: Մուսուլմանների մեծ հատված բնակվում է Թուրքիային սահմանակից Աջարիայում: Համաձայն Վրաստանի էկոնոմիկայի և  զարգացման  նախարարության  վիճակագրական  վարչության 2002 թ. տվյալների՝ Աջարիայում կրոնական պատկերը հետևյալն է՝ ուղղափառ քրիստոնյաներ — 240.552 մարդ, մուսուլմաններ — 115,161 մարդ, Հայ առաքելական եկեղեցու հետևորդներ — 3.162 մարդ, կաթոլիկներ — 683, այլ կրոնի ներկայցուցիչներ — 16.297 մարդ:

Վրաստանում  թուրքական  «փափուկ  ուժի»  իրականացման հիմնական գերատեսչությունները և կառույցներն են Թուրքիայի արտաքին  գործերի,  տուրիզմի  և  մշակույթի նախարարությունները,  ինչպես  նաև  Թուրքիայի  վարչապետին կից երեք պետական հաստատություններ՝ Համագործակցության և համակարգման թուրքական գործակալությունը (Türkiye Işbirliği ve Koordinasyon  Idaresi  –  TIKA),  Յունուս  Էմրե  մշակութային կենտրոնը և Կրոնի գործերի նախագահությունը (Diyanet Işler Başkanlığı):

TIKA-ն Վրաստանում լայնածավալ գործունեություն է սկսել 1994 թվականից։ Համաձայն TIKA-ի 2012թ. զեկույցի ՝ Վրաստանը ստացել  է  այդ  կազմակերպության  ֆինանսական, մասնագիտական և տեխնիկական աջակցության 4,23%-ը՝ կազմակերպությունից աջակցություն ստացող երկրների շարքում զբաղեցնելով  7-րդ  տեղը։  Վրաստանում  իրականացված ծրագրերն ընդգրկում են սոցիալ-տնտեսական ենթակառուցվածքների և ծառայությունների բարելավման, կրթական ծրագրերի կազմակերպման, կրթօջախների վերանորոգման և կահավորման, առողջապահության, խմելու ջրի և  սանիտարական  պայմանների  բարելավման  ոլորտները: Օրինակ՝ 2012թ. TIKA-ն իրականացրել է Բաթումիի դպրոցներից մեկի վերանորոգման աշխատանքները, դպրոցում ստեղծել է նաև օտար  լեզուների  դասավանդման  կենտրոն:  TIKA-ի  տարեկան զեկույցների  ուսումնասիրությունը  թույլ  է  տալիս  փաստել,  որ TIKA-ի շահառուները հիմնականում Վրաստանի իսլամադավան բնակչություն ունեցող շրջաններն են։

Բացի այդ 2000թ-ից TIKA-ի աջակցությամբ Վրաստանի մի քանի համալսարաններում Թուրքիայի նկատմամբ վրաց հասարակության հետաքրքրությունը մեծացնելու և այս ուղղությամբ հետազոտություններ կատարելու նպատակով ստեղծվել են թուրքագիտության ամբիոններ:

Թուրքական  «փափուկ  ուժը»  իրականացման  հզոր գործիքներց մեկը հանդիսացող «Յունուս Էմրե» մշակութային կենտրոնը 2012 թ․-ին իր մասնաճյուղն է բացել Վրաստանում՝ Իվ. Ջավախիշվիլու անվան Թբիլիսիի պետական համալսարանում: Այս կենտրոնը իրականացնում է տարբեր կրթական մշակութային ծրագրեր, աջակցում է Թուրքիայի հետ կապված ուսումնասիրություններում, նպաստում է թուրքական մշակույթի, լեզվի, արվեստի տարածմանը:

2015թ․    դեկտեմբերին՝    Թուրքիայի    Բաթումի    քաղաքի հյուպատոսարանում ուսուցիչների համար կազմակերպված սեմինարի   ժամանակ,   «Յունուս   Էմրե»   կենտրոնի   նախագահ Հայաթի   Դեվելին  հայտարարել   է,  որ   թուրքերենի   նկատմամբ Վրաստանում առկա մեծ հետաքրքրության շնորհիվ Բաթումիում ևս բացվելու է «Յունուս Էմրե» կենտրոնի մասնաճյուղ: Վրաստանում Թուրքիայի «փափուկ ուժի» կարևոր հաստատություներից է Կրոնի գործերի նախագահությունը (ԿԳՆ) (Diyanet İşleri Başkanlığı): ԿԳՆ Վրաստանի մուսուլման քաղաքացիներին  աջակցում  է  հաջի  կազմակերպման, մզկիթներում քարոզիչների՝ իմամների ուսուցման, մզկիթների վերանորոգման կամ նորերի կառուցման գործում։ ԿԳՆ-ի աջակցությամբ Վրաստանի մուֆթիները և իմամները կրթություն են ստանում Թուրքիայի կրոնական հաստատություններում, բացի այդ Աջարիայի մուսուլմանները հաճախում են նաև Թուրքիայում կազմակերպվող Ղուրանի դասընթացներին: 2008թ․-ին շուրջ 140 ուսանող Վրաստանից մասնակցել է Թուրքիայում անցկացվող Ղուրանի դասընթացներին: Որոշ աղբյուրներ նշում են նաև, որ Աջարիայի իմամները և մուֆթիները ամսական 100-ից 400 լարի (60-240 ԱՄՆ դոլլար) ֆինանսական աջակցություն են ստանում Թուրքիայից:

«Փափուկ   ուժի»   քաղաքականության   համար   Թուրքիան օգտագործում է ոչ միայն պաշտոնական կառույցները, այլ նաև ոչ պաշտոնական     հաստատությունները:     Այս     համատեքստում կարևոր են Ֆեթուլլա Գյուլենի ցանցին պատկանող կրթական հաստատությունները: Գյուլենական շարժման հետևորդները առաջին անգամ Վրաստանի տարածք են եկել Խորհրդային Միության  փլուզումից  հետո,  բայց  ակտիվորեն  սկսել  են  գործել 1992թ․-ից     հետո:     Վրաստանի     տարածքում     «գյուլենական դպրոցները» գործում են «Չաղլար կրթական հաստատություններ» (Çağlar Eğitim Kurumları) կազմակերպության հովանու ներքո, որը հիմնադրվել է 1993թ․-ին։ Ըստ որոշ տվյալների՝ Վրաստանում գործում է այդ կազմակերպությանը պատկանող 7 դպրոց, որոնց թվում են Թբիլիսիի  Դեմիրելի  մասնավոր  քոլեջը՝ հիմնադրվել   1993թ․   (Private      Demirel      School),      Բաթումի      Ր․Շահինի բարեկամության  նախնական  և  միջին  դպրոցը՝  հիմնադրվել  է 1994թ. (R.Sahin Friendship Primary Secondary School):

Գյուլենական դպրոցներում դասավանդումը մեծամասամբ կազմակերպվում է Թուրքիայի քաղաքացիների կողմից40։ Որոշ աղբյուրներ հայտնում են, որ չնայած թուրքական նախաձեռնությամբ  ստեղծված  դպրոցներում  գործում  է թուրքական կրթական հաստատություններին բնորոշ համակարգ, սակայն գյուլենականության և Թուրքիայի վերաբերյալ ոչ մի բացահայտ   քարոզչություն   չի   կատարվում:   Բայց   կարևոր   է ընդգծել,  որ  Վրաստանում  այդ  կրթական  կենտրոնների  դիմաց Վրաստանի դրոշի հետ միասին տեղադրված է նաև թուրքականը, իսկ բոլոր դպրոցների տարբերանշանների վրա պատկերված են իրար ձեռք սեղմող թուրքական և վրացական դրոշները։ Այսինքն՝ աշակերտները և ուսանողներն ամեն օր առնչվում են Թուրքիայի հետ ասոցացվող խորհրդանիշներին։

2016թ․-ի հուլիսի 18-ին Աջարիայում Թուրքիայի հյուպատոս Յասին Թեմիզքանը հայտարարել է, որ նպատակ ունի դիմել Վրաստանի իշխանություններին Վրաստանում Գյուլենի հովանավորությամբ գործող դպրոցների, այդ թվում Բաթումի քաղաքում գործող Ր․Շահինի դպրոցի փակման համար: Սա պայմանավորված է Թուրքիայում հուլիսի 15-ին տեղի ունեցած ռազմական  հեղաշրջման  փորձի  հետ, ինչի  համար  Թուրքիայի իշխանությունները մեղադրում են Ֆեթուլլա Գյուլենին: «Ֆեթուլլա Գյուլենի ահաբեկչական կառույցը տարբեր երկրներում կրթական կենտրոններ է ստեղծում, որոնցում դաստիարակվում են սերունդներ, որոնք ծառայում են ոչ թե պետության, այլ հենց այդ կազմակերպության շահերին: Ցավոք, Վրաստանում և մասնավորապես  Աջարիայում  գործում  են  այդ կազմակերպությանը   պատկանող   դպրոցներ,   և   մենք   կոչ   ենք անում   Աջարիայի   բնակչությանը   չուղարկել   երեխաներին   այդ դպրոցներ»,-ասել է հյուպատոսը:

Նույն օրը, Վրաստանում Թուրքիայի դեսպան Զաքի Լևենթ Գյումրյուքչուն     Վրաստանի     փոխարտգործնախարարի     հետ հանդիպմանը հայտարարել է, որ հյուպատոսի խոսքերը ճիշտ չեն: Վրաստանի  կրթության  նախարար  Ալեքսանդր Ջեջելավան իր հերթին հայտարարել է. «Գյուլենը ամբողջ աշխարհում մի շարք կենտրոններ է ֆինանսավորում և Վրաստանում  ևս  կան  այդ  ցանցի  դպրոցներ,  որոնցում կրթությունը   վրացերեն   է:   Սակայն   մենք   որևէ   տեղեկություն չունենք, որ այդ դպրոցները կապված են ահաբեկչական կազմակերպության հետ: Կան օրենքներ, որոնցում նշված են հավատագրման պայմանները և, եթե դրանք խախտվել են, ապա համապատասխան միջոցառումներ են կիրառվելու դրանց դեմ, ընդհուպ մինչև քրեական գործի հարուցում»: Հուլիսի 19-ին անդրադառնալով այս խնդրին ընդդիմադիր քաղաքական գործիչ և Վրաստանի   «Քարթուլի   Դասի»   (“The Georgian   Troupe”   party) կուսակցության առաջնորդ Ջոնդի Բագատուրիան հեռուստատեսությամբ նշել է Վրաստանում գյուլենական ցանցին պատկանող կրթական հաստատությունների անունների ցանկը, որում ընդգրկած են եղել  նաև Թբիլիսիի  Սևծովյան միջազգային համալսարանը, Բաթումի Ր․Շահինի դպրոցը և այլն:

Վրաստանի կրթական ոլորտում առկա Թուրքիայի ազդեցությանը համատեքստում հատկանշական այն, որ 2016թ․-ի սեպտեմբերի 19-ին Բաթումի քաղաքի կենտրոնում տեղի է ունեցել Թուրքիայի կողմից ֆինանսավորվող դպրոցի բացում: Դպրոցում սովորելու են միայն Թուրքիայի քաղաքացիների երեխաները, իսկ կրթական    ծրագիրն    էլ    կազմված    է    Թուրքիայի    կրթության նախարարության կողմից: Աջարիայի կրթության նախարարությունում մեկնաբանելով այս տեղեկությունը հայտնել են, որ դպրոցի բացման վերաբերյալ ոչինչ չեն իմացել: Նախարարությունը նշել է, որ դպրոցի կառուցումը ապօրինի է, քանի  որ  Բաթումի  քաղաքապետարանը  կառուցման թույլտվություն չի տվել, իսկ կառուցող ընկերությունն էլ մի քանի անգամ տուգանվել է ապօրինի շինարարական աշխատանքներ իրականացնելու համար: Վրաստանի կրթության նախարար Ալեքսանդր Ջեջելավան հաստատել է, որ դպրոցը Վրաստանի օրենքների համաձայն հավատարմագրում չի անցել: Բաթումիում Թուրքիայի հյուպատոսը մեկնաբանելով այս հարցը, նշել է, որ իրենց համար առաջնայինը նոր ուսումնական տարվա սկզբին դպրոցի գործունեությունը սկսելն է:

Ավելի   ուշ,   Վրաստանի   կրթության   նախարարը   ևս   մեկ անգամ  մեկնաբանելով  այս  իրադարձությունը,  նշել  է,  որ Բաթումիի դպրոցի վերաբերյալ տեղեկությունները շատ սխալ կերպով են տարածվել և, որ Վրաստանը թուրքական կողմի հետ

այդ հարցում ունի պայմանավորվածություն:

Թուրքիան     իր     «փափուկ     ուժի»     քաղաքականության իրականացման համար հիմնականում հենվում է Վրաստանի՝ մասնավորապես Աջարիայի, մուսուլման բնակչության վրա, քանի որ նրանք Թուրքիայի կողմից դիտարկվում են, որպես թուրքական շահերի իրականացման գլխավոր գործոններ: Վրաստանում Թուրքիայի «փափուկ ուժի» քաղաքականության տված արդյունքները հասկանելու համար կարևոր է Վրաստանի հանրային կարծիքի ուսումնասիրությունը:

Կովկասյան  բարոմետրի  կողմից  Վրաստանում  թուրքերի նկատմամբ  հանրային  կարծիքի  2015  թ.  ուսումնասիրությունը հետևյալ պատկերն է տալիս.

1st Qtr     2nd Qtr      3rd Qtr

7%

27%

66%

1st Qtr         2nd Qtr

7%

32%

61%

Արդյո՞ք կողմ եք, որ վրացուհիներն ամուսնանան թուրքերի հետ․

66% – դեմ,

27%- կողմ,

7% – ձեռնպահ:

 

Ինչպե՞ս եք  վերաբերվում  թուրքերի հետ համատեղ բիզնեսին.

61% – կողմ

32 % – դեմ

7% – ձեռնպահ

Վրաստանի    հանրային    կարծիքի    տարբեր    տարիների արդյունքների       ուսումնասիրության       շնորհիվ       կարելի       է  ներկայացնել   վերջին   մի   քանի   տարիներին   տեղի   ունեցած հանրային կարծիքի փոփոխության դինամիկան.

Տարեթիվ    Արդյո՞ք կողմ եք, որ վրացուհիներն ամուսնանան թուրքերի հետ

Ինչպե՞ս                  եք վերաբերվում թուրքերի             հետ համատեղ բիզնեսին

2009             19% կողմ, 80% դեմ         75% կողմ, 19% դեմ

2010             19% կողմ, 78% դեմ         66% կողմ, 29% դեմ

2011             21% կողմ, 74% դեմ         65% կողմ, 28% դեմ

2012             20% կողմ, 77% դեմ         65% կողմ, 31% դեմ

2013             23% կողմ, 74% դեմ         72% կողմ, 24% դեմ

2015             27% կողմ, 66% դեմ         61% կողմ, 32% դեմ

Այսպիսով, Վրաստանում թուրքերի նկատմամբ հանրային կարծիքի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ Վրաստանում թուրքերի հետ համատեղ բիզնես ունենալու մասին Վրաստանի բնակչության դրական վերաբերմունքը նվազել է 2009-2015թթ համեմատությամբ մոտ 14 տոկոսով: Մյուս կողմից թուրքերի հետ էթնիկ վրացուհինների ամուսնության նկատմամբ դրական վերաբերմունքը մեծացել է 2009-2015թթ համեմատությամբ մոտ 9 տոկոսով:

Վրաստանի   բնակչության   մի   մասի   շրջանում   որոշակի անհանգստություն   կա   թուրքական   էքսպանսիայի   նկատմամբ: Նշենք, որ Աջարիայում հետազոտություն կատարած երիտասարդները պատմեցին, որ Աջարիայում բավականին տարածված են մուսուլման-քրիստոնյա խառը ընտանիքները, որոնցում այդ երկու կրոնների ավանդույթներն ու սովորույթները հանդես են գալիս յուրահատուկ միահյուսմամբ, չնայած նրան որ համաձայն իսլամական օրենքի մուսուլման տղամարդը կարող է ամուսնանալ միայն այն կրոնի ներկայացուցիչների հետ, ովքեր հանդիսանում են «Գրքի մարդիկ»  (Ahl  al-Kitāb), օրինակ՝  քրիստոնյաների,  հրեաների  հետ,  բայց  կին մուսուլմանը չի կարող ամուսնանալ այլ կրոնի ներկայացուցչի հետ: որոշ   շրջանակներ   էլ   ընդհակառակը   կողմ   են   թուրքական ներդրումներին և գտնում են, որ դրանք մեծ օգուտ են տալիս Աջարիայի տնտեսությանը: Այս առումով կարևոր է նշել, որ վրացիները երբեմն բողոքի ակցիաներ են բարձրացնում ընդդեմ Աջարիայում թուրքական էքսպանսիայի․ դրա վառ օրինակներից է 2016թ․-ի  սեպտեմբերին  Սարփի  գյուղում,  Բաթումի  քաղաքում անցկացված մի քանի բողոքի ցույցերը: Աջարիայում  կրթական  հարցը  ուումնասիրելիս  կարևոր  է նաև անդրադառնալ կրթական հաստատություններում կրոնական գլխաշոր կրելու հարցին: Վրաստանում կրթական հաստատություններում  գլխաշոր  կրելու  արգելք  չկա,  բայց ծածկում  են  միայն  գլուխը,  ամբողջական  հիջաբները  ընդունելի չեն: Միևնույն ժամանակ Աջարիայում հարցումների արդյունքում պարզ դարձավ, որ երիտասարդ մուսուլման աղջիկները հաճախ խուսափում են գլխաշոր կրելուց, որովհետև հասարակության կողմից դա այնքան էլ լավ չի դիտարկվում, փոխարենը Թուրքիայում առանց կաշկանդվելու կրում են գլխաշոր: Բաթումիում  սովորող  ուսանողներից  մեկը  զրույցի  ընթացքում նշել  է,  որ   սիրում  է  գլխաշոր   կրել,   բայց,  ի   տարբերություն Թուրքիայի, Աջարիայում անհարմար է զգում: Մեկ այլ ուսանող նշել է, որ Վրաստանը քրիստոնյա երկիր է և պետք չի իսլամական խորհրդանիշները բացահայտ կերպով ցուցադրել այդ երկրում:Վրաստանում քննարկվող խնդիրներից է մզկիթների վերակառուցման կամ նորերի կառուցման հարցը, որում ակտիվ դերակատարում ունի Թուրքիան: Աջարիայում թուրքական ներկայության  դեմ  հատկապես  վճռական  պայքարում  է Վրաստանի Ուղղափառ եկեղեցին, որը աշխատանքներ    է իրականացնում Աջարիայի մուսուլմաններին վերաքրիստոնեացնելու և Թուրքիայի տարածքում վրացական եկեղեցիների վերակառուցման ուղղությամբ։ Թուրքական և վրացական   կողմերը   մի   քանի   տարի   է,   ինչ   քննարկում   են Աջարիայի Ազիզիե մզկիթի վերականգման հարցը, ինչի դիմաց թուրքական կողմը պետք է վերականգեր Թուրքիայի տարածքում վրացական  եկեղեցիները,  սակայն  այս  խնդիրները  դեռ քննարկվում են, և կողմերը դեռ համաձայնության չեն եկել:

Վրաստանում քրիստոնյաները դեմ են մզկիթի վերակառուցմանը, ինչն էլ հիմնավորում են նրանով, որ թուրքերն Աջարիայում մուսուլմանական ոչ մի ավանդույթ չեն պահպանում են մուսուլմաններին ոչ հարիր արարքներ  և իրականում մզկիթի  վերակառուցումը  քաղաքական  շահեր  է  հետապնդում: Սրան դեմ են նաև Վրաց եկեղեցու առաջնորդները, ովքեր պնդում են, որ Աջարիայում գոյություն ունեն հարյուրավոր մզկիթներ, մինչդեռ եկեղեցիների թիվը չի գերազանցում 40-ը: Այնուհանդերձ քրիստոնյա որոշ շրջանակներ էլ նշում են, որ ավելի լավ է մզկիթներ կառուցվեն, քան թե խաղատներ:

Եզրակացություններ

Վրաստանում և հատկապես Աջարիայում վերջին մի քանի տարիներին  շարունակաբար  աճում  են  Թուրքիայի քաղաքացիների ներկայություն ու նոր ներդրումներն ու բիզնեսները: Թուրքիայի ներդրումները վրացական տնտեսության մեջ երկու երկրների տնտեսությունները փոխկախվածության մեջ են դրել: Տարեցտարի աճում են Թուրքիայի ներդրումները Վրաստանում (Օրինակ՝ 2006-2015թթ. դրանք կազմել են ≈913 մլն ԱՄՆ դոլար, մինչդեռ 1997-2005թթ. ներդրումները կազմել են ընդամենը՝   ≈159   մլն   դոլար63):   Այս   տնտեսական   գործոնը   իր հերթին հանգեցնում է նրան, որ Վրաստան և մասնավորապես Աջարիա են սկսում ներթափանցել նաև Թուրքիայի մշակութային,

կրթական և մարդասիրական կառույցները: Վրաստանի  մշակութային,  կրթական,  մարդասիրական  և կրոնական ոլորտներում ակտիվ նախաձեռնություններով Թուրքիան փորձում է Վրաստանի հասարակությունում դրական կողմնորոշում ձևավորել Թուրքիայի նկատմամբ: Թուրքիայի մի քանի կազմակերպություններ հատկապես ակտիվ նախաձեռնություններով են հանդես գալիս կրթական ոլորտում՝ բացելով նոր դպրոցներ, վերակառուցելով դպրոցներ և այլ կրթական հաստատություններ, սակայն դրանք հիմնականում արվում են մուսուլմաններով բնակեցված շրջաններում, մասնավորապես Աջարիայում: Կրթական ոլորտում մեծ է նաև գյուլենական դպրոցների դերը, քանի որ դրանք աջակցում են թուրքերեն լեզվի, մշակույթի, պատմության, իսլամական գաղափարների տարածմանը Վրաստանի երիտասարդության շրջանում:

Վրաստանի հասարակական-քաղաքական գործիչների, հասարակության որոշակի շրջանակներ ընդհանուր առմամբ դրական են վերաբերվում Վրաստանի տնտեսության և այլ ոլորտներում  Թուրքիայի  ներկայությանը,  սակայն հասարակության մի մասն էլ անհանգստացած է Աջարիայի տարբեր ոլորտներում թուրքական էքսպանսիայից և որոշակի զգուշավորություն ունի Աջարիայում Թուրքիայի հետապնդած նպատակների վերաբերյալ:

Թուրքիան  տնտեսական  ներդրումներից  զատ  փորձում  է Աջարիայում բնակչության շրջանում էլ ավելի թուրքանպաստ դիրքորոշում ստեղծել՝ օգտագործելով «փափուկ ուժի» մեխանիզմները: Այսինքն Թուրքիայի իշխանությունները գիտակցում են, որ միայն տնտեսական գործոնով հնարավոր չէ Աջարիան կախվածության մեջ գցել Թուրքիայից, քանի որ  մասնավորապես   ԱՄՆ-ի   Ղազախստանի,   Ուկրաինայի   և   այլ երկրների բիզնեսներ և ներդրումներ: Այդ պատճառով Թուրքիան հենվում է  Աջարիայի  մուսուլման բնակչության վրա:  Եթե  կարճ հայացք նետենք Թուրքիայի Հանրապետության պատմությանը, ապա կարելի է պնդել, որ սա եզակի դեպք չէ, նախկինում էլ Թուրքիան  նմանատիպ  քաղաքականություն  է  վարել  Սիրիայի մաս հանդիսացող Ալեքսանդրեթի սանջաքում, ինչի արդյունքն այսօր այն է, որ այն, որպես առանձին նահանգ, գտնվում է Թուրքիայի կազմում: Ու եթե հաշվի առնենք Թուրքիայի իշխանությունների նեօսամանիստական և իսլամամետ դիրքորոշումը կարելի է պնդել, որ Աջարիայում Թուրքիայի քաղաքացիների ակտիվ գործունեությունը և Թուրքիայի ֆինանսավորմամբ իրականացվող կրթական, մշակութային, մարդասիրարական նախաձեռնությունները պատահական չեն արվում: Այս առումով Վրաստանի բնակչության մի մասի, քաղաքական գործիչների և մտավորականների մտահոգությունները այնքան էլ անտեղի չեն:

PECULIARITIES OF TURKEY’S FOREIGN POLICY TOWARDS GEORGIA IN 2002-2016

Summary

Sona Sukiasyan sonasukiasyan19@gmail.com

After Justice and Development Party came to power Turkey started to increase its influence on the South Caucasus region. For this, Turkey is actively involved in political processes in the South Caucasus. Geor occupies an important place in Turkey’s foreign policy toward  the South Caucasus. Today Turkey operates its all political, economic, religious and educational leverages to maintain and to increase its influence on Georgia. In addition, Turkey also use its “soft power” policy to make Georgia’s public opinion more approval. Public diplomacy helps Turkey to formate positive attitude towards Turkey in Georgia. In this issue, Turkey mostly relies on Muslim population of Georgia. In  this  research,  I  tried  to  present  the  relations  of  Turkey  and Georgia, Turkey’s influence on the economic, military, educational and cultural spheres of Georgia and especially Ajaria.

Օգտագործված գրականություն և աղբյուրներ

1. Գ. Արշակյան, Ա. Եղիազարյան. Թուրք-վրացական հարաբերությունները Թուրքիայի տարածաշրջանային քաղաքականության համատեքստում 1991 – 2001թթ.
2. Գ. Արշակյան, Ա. Եղիազարյան. Թուրքիայի քաղաքականությա ն առաջնահերթությունները Անդրկովկասում 2008 – 2011
3. Լարիսա Ալեքսանյան, Չվենբուրիները (Իսլամացած վրացիները) Թուրքիայում, պատմություն, արդի իրավիճակ
4. Վ. Տեր-Մաթևոսյան, Թուրքիայի քաղաքական և սոցիալ-տնտեսական գործունեության հետևանքները Վրաստանում:
5. Գ. Արշակյան, Թուրքիայի Հանրապետության արտաքին քաղաքականությունը, Երևան, 2015
6. Bulent Aras, Pinar Akpinar, The Relations between Turkey and The Caucasus
7. Diba Nigar Goksel, Turkey and Georgia; Zero – problems
8. Iştar Gozaydin, Religion as a Soft power in the international relations of Turkey
9. Hoch, Thomas, Kopecek, Transforming identity of Ajarian population
10. Kevork Oskanian, Turkey and Caucasus
11. Cüneyt GÜRER, TÜRKİYE-GÜRCİSTAN GÜVENLİK İŞBİRLİĞİNE STRATEJİK YAKLAŞIM
12. Aybars Görgülü & Onnik Krikorian, Türkiye’nin Güney Kafkasya Politikası: Devlet ve Sivil Toplum Aktörlerinin Rolü
13. Coşkun TOPAL, TÜRKİYE’NİN GÜNEY KAFKASYA POLİTİKASI VE GÜRCİSTAN
14. Gurkan Zengin, Turk Dış politikasında Davutoğlu etkisi
15. Ahmet Davutoğlu, Stratejik Derinlik
16. Davutoğlu, «Turkey’s Foreign Policy Vision: An Assessment of 2007», Insight Turkey, Vol.10, No.1,2008,
17. Davutoglu, «Turkey’s Zero Problem Foreign Policy», Foreign Policy Magazine, 20 May 2010,
18. Thomas Liles, Islam and Religious Transformation in Adjara, https://www.ciaonet.org/attachments/24919/uploads
19. Islam and Islamic Practices in Georgia, George Sanikidzeand Edward  Walker, http://escholarship.org/uc/item/7149d486
20. Jessica Marie Preston, ‘Adjarians, you are Georgians too’: Religion, Nationalism, and Ethnicity in the Framing of Georgia’s European Identity
21. NATIONAL STATISTICS OFFICE OF GEORGIA (GEOSTAT), 2014 General Population Census Main Results General Information, http://census.ge/files/results/Census_release_ENG.pdf
22. Руслан Барамидзе, Ислам и его особенности в Аджарии, https://www.academia.edu/10774144/%D0%98%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%BC_%D0%B8_%D0%B5%D0%B3%D0%BE_%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8_%D0%B2_%D0%90%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%B8
23. Ruslan Baramidze, https://www.academia.edu/10773945/Ethnic_Georgian_Muslims_A_Comparison_of_Highland_and_Lowland_Villages
24. Ruslan Baramidze, https://www.academia.edu/13076972/Islamic_State_and_Georgias_Muslim_community
25. В. Иванов, Религиознов Измерение политике Турции в Аджарии и деятельность Грузинской православной церкви.
26. А. Пылин, Экономика постсоветской Грузии, тенденцы и проблемы
27. В. Аватков, Внешнеполитическая линия Турецкой республики в отношении стран Закавказья в контексте внешнеполитической идеологии Турции
28. А.С. Джилавян, Неоосманкская доктрина и геополитические интиресы Турции в Закавказье и Центральной Азии
29. Г.С. Карадемир, Экономические приоритеты Турции на территории республик Южного Кавказа
30. Б.Г Койбаев, Южний Кавказ в контексте современных геополитических вызовов
31. Л.М. Алексанян, политика мягкой силы Турции в отношении Грузии
32. В.А. Мустафаева, Энергетический фактор во внешнеполитических процессах стран Южного Кавказа
33. Александр Васильев , черноморский регион во внешнеполитических концепциях Турции: Россия и Турция на черном море
34. Турция может отобрать Аджарию у Грузии по примеру Крыма, http://onkavkaz.com/news/395-turcija-mozhet-otobrat-adzhariyu-u-gruzii-po-primeru-kryma.html

35.  Vahram Ter-Matevosyan,  Cooperationparadigms in the South Caucasus, https://eac.revues.org/689#tocfrom1n1

36. Bayram Balcı, Strengths and constrajnts of tukish policy in the South Caucasus , http://carnegieendowment.org/2014/06/18/strengths-and-constraints-of-turkish-policy-in-south-caucasus

37.  ТУРЦИЯ УСИЛИВАЕТ ВЛИЯНИЕ НА ГРУЗИЮ, http://www.politrus.com/2014/10/06/georgia-turkey-2/

38.  Аджария: между сепаратизмом и исламом, https://lenta.ru/articles/2013/07/10/adjaria/

39. Грузия становится заложницей Турции, Часть первая, http://armenian-community.ge/News/1940?lang=rus

Часть Вторая, http://armenian-community.ge/News/1944?lang=rus

40. В АДЖАРИИ ХОЗЯЙНИЧАЮТ ТУРКИ, http://ru.saqinform.ge/news/3446/v-adZarii-KozAjniCaUt-turki.html
41. СЕГОДНЯ МЫ СТОИМ ПЕРЕД УГРОЗОЙ ПОТЕРИ АДЖАРИИ!» – АРЧИЛ ЧКОИДЗЕ, http://ru.saqinform.ge/news/26001/%C2%ABsyegodnia+mi+stoeem+pyeryed+ugrozoy+potyeree+adzhareeee!%C2%BB+-+archeel+chkoeedzye.html

42.  Мусульманской общине Грузии передано 15 мечетей, http://www.apsny.ge/2016/soc/1472620756.php

43. http://www.hurriyet.com.tr/turklerle-bir-millet-iki-devlet-gibiyiz-40222752
44. http://armedia.am/eng/news/39353/turks-and-georgians-are-one-nation-varshalomidze.html
45. http://amdn.news/gruziia-v-biezopasnosti-ili-na-bombie-s-chasovym-miekhanizmomhttp://www.apsny.ge/2016/pol/1472759472.php
46. http://www.freerepublic.com/focus/f-news/1458366/posts
47. http://new.religions.am/hy/article/vrastani-mowsowlmannere
48. http://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/Verlucakan%20Texekagir/2010(5).pdf
49. http://www.islamsng.com/sng/dialogue/3887

*Հոդվածը տպագրվել է ԵՐԵՎԱՆԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆԻ ՔԱՂԱՔԱԿՐԹԱԿԱՆ ԵՎ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԿԵՆՏՐՈՆԻ

վերլուծական տեղեկագրում, «ԵՐԵՔ ԾՈՎԵՐԻ ՀԱՄԱԿԱՐԳ», Երևան, 2016