Վիլյամ Սարոյան. Բիթլիսը

Ամեն ինչ մոռանում եմ, մինչև կրկին չեմ լսում եգիպտացորենի ձողիկներ վաճառողի` փողոցով անցնող բեռնակառքի շոգեսուլիչի մելամաղձոտ ու սրտամաշ ձայնը և ահա տեսնում եմ բեռնակառքը, փողոցը, ու կրկին հիշում եմ, իբր դեռ ութամյա տղա եմ` նստած Սանտա Կլարա փողոցի մեր տան աստիճաններին։ Ու միտքս են գալիս այն օրերը, որոնք հիշում էի այն ժամանակ և այժմ էլ հիշում եմ, թեև օրերն այդ իմ կյանքում երբեք չեն եղել։ Դրանք եղել են շատ վաղուց, հեռավոր քաղաքներում ապրած մարդկանց աշխարհին պատկանող օրեր։ Մուտքի աստիճաններին նստած` ես կրկին զգում էի դեպի ինձ վերադարձող անցած–գնացած պահերի դառնագին ցավը և գիտեի, որ դրանք իմն են, թեև այդ պահերը երբեք չէի ապրել։

Երկինքը շատ բարձր էր ու տակավին շատ մոտ, մաքուր ու լի բազում պայծառ աստղերի ողբերգական ներկայությամբ, օդը` տաք ու համարյա շոշափելի, ու անկարելի էր շնչելով, տրվելով այդ պահի ջերմությանը, ետ չդառնալ նորից դեպի նիրհի երկար տարիները, որոնք հաջորդել էին ծննդին. դեպի այն տաք ամիսների` օգոստոսի, սեպտեմբերի, հոկտեմբերի տաք օրերը, երբ տան մեջ մի փոքրիկ կենդանի էակ քնած երազել է աշխարհի մասին, անկարելի էր կրկին չվերապրել այս աշխարհում կյանք առնելու, քնի ու երազի այդ մութ, այդ տաքուկ ժամերը։

Ձին ու եգիպտացորենի բեռնակառքը, դանդաղ շարժվելով, անցել են փողոցով, և ես ի վիճակի չեմ եղել իմանալ դեպի ինձ վերադարձող օրերի էությունը, ու հարցեր եմ տվել` որտե՞ղ, ո՞վ, ե՞րբ։ Անշուշտ եղել է մի քաղաք և մարդիկ՝ եզները սայլերին լծած կամ ուղտերին նստած, եկել են այդ քաղաք, մտել են այդ քաղաքի տները, որտեղ սեղաններ ու աթոռներ, ուտելիք ու խմելիք է եղել, և ահա մարդիկ նստում են սեղանների շուրջը, ուտում են ու խմում, և ես էլ` նրանց միջին։

Եգիպտացորենի բեռնակառքի ետևից գնում էի մինչև փողոցի անկյունը` հարցնելով.

— Ո՞վ է ծիծաղում։

Բեռնակառքի ետևից գնալով մի թաղամաս էլ էի անցնում` հարցնելով.

— Ո՞վ էր քահ-քահ ծիծաղում։

Հետո հիշում էի վտանգն ու վախենում էի աշխարհից, աշխարհի բնակիչներից ու նրանց բազմությունից։ Հետո ծիծաղի էի տալիս վախը, հիշում էի քրքջացող մարդու ծիծաղը և ինքս էլ էի ծիծաղում։ Ես վախին մարտահրավեր էի նետում։ Այ այսպես՝ ծիծաղում եմ։ Վտանգը կա և՛ տեսանելի, և՛ անտեսանելի բաներում: Դե ինչ, ահա և ես։ Չեմ վախենում։

Վերադառնում էի տուն, նստում էի աստիճաններին ու նորից սպասում։ Նորից թող գան բոլորը։ Ինչ-որ տեղ ծով կար, որն ամայի էր ու լի վտանգներով, հետո քամի էր բարձրանում, անձրև էր շրխկում, և կայծակ էր ճայթում մթության մեջ։ Ցուրտը վտանգներով լի էր, և ծովը հատակ չուներ։ Բայց ծովի եզրին ցամաք կար։ Այնտեղ տաք հող ու աճող խոտի մաքուր դաշտեր կային, կային ծառեր, ապառաժներ, առուներ և երկրի վրա ապրող ամեն բան, կային փափկամազ կենդանիներ, կային ոտքեր, աչքեր։ Կային և երփներանգ փետուրներով թռչուններ, և աչքեր կային: Երկրի վրա։ Քաղաքներ ու փողոցներ կային, տներ մարդիկ։

Մի երեկո հորս կրտսեր եղբայր Սեդրակը, հեծանիվը նստած, փողոցով ցած իջավ։ Նա հեծանիվի ոտնակը դեմ տվեց փայտե մայթեզրին ու մոտեցավ.

— Ինչո՞ւ ես այդպես մտահոգ,— ասաց նա:

— Առաջ մենք որտե՞ղ ենք ապրել,— հարցրի ես:

— Դու ծնվել ես այստեղ,— պատասխանեց նա։— Դու քո ամբողջ կյանքն այս հովիտում ես ապրել։

— Իսկ որտե՞ղ է ապրել իմ հայրը,— հարցրի ես:

— Հին երկրում,— ասաց նա։

— Քաղաքի անունն ի՞նչ էր։

— Բիթլիս։

— Քաղաքը որտե՞ղ էր։

— Լեռներում։ Լեռներում էր կառուցված։

— Իսկ փողոցնե՞րը։

— Փողոցները քարերով էին սալարկված, ծուռումուռ էին ու նեղ:

— Հորս Բիթլիսի փողոցներում հիշո՞ւմ ես։

— Իհարկե, նա իմ եղբայրն էր։

— Դու նրան տեսե՞լ ես,— հարցրի ես։— Դու հորս տեսե՞լ ես լեռներում կառուցված քաղաքի փողոցներով քայլելիս։

Ես վեր կացա, աստիճաններից ցած թռա ու քայլեցի տան առջև: Տանից հեռացա, հետո շրջվեցի ու ետ դարձա։

— Նա այսպե՞ս էր քայլում,— հարցրի ես։— Դու նրան տեսե՞լ ես հին երկրում քայլելիս` հորս։

— Իհարկե։ Նա իմ ավագ եղբայրն էր։ Ես նրա հետ շատ եմ քայլել:

— Դու հորս հետ քայլե՞լ ես,— հարցրի։– Նա ի՞նչ էր խոսում։

— Ճիշտն ասած,— ասաց հորս կրտսեր եղբայրը,— նա առանձնապես շատ չէր խոսում։

— Բայց և այնպես երբեմն խոսում էր,— ասացի ես:— Երբ նա խոսում էր, ի՞նչ էր ասում։

— Մի օր, հիշում եմ,— ասաց հորս կրտսեր եղբայրը,— մենք միասին եկեղեցի էինք գնում։ Հայրդ ասաց. «Ահ, ահ, հապա նայիր, Սեդրակ։ Նայիր, նայիր»։

— Դու լսել ես ինչպես ասաց՝ «Ահ, ա՞հ»,— հարցրի ես։— Դա ի՞նչ էր նշանակում:

— Ոչինչ,– ասաց հորս կրտսեր եղբայրը։– Ոչ մի բան։ Եվ ամեն բան։

— Ահ, ահ,— ասացի ես հորս պես,— նայիր, նայիր։

Հորս կրտսեր եղբայրը, հեծանիվը նստած, գնաց, և ես նստեցի մուտքի աստիճաններին, ու լեռնային քաղաքում հորս ապրած օրերը շունչ առած վերադարձան դեպի ինձ, և ես գիտեի, որ հայրս մեռած չէր, քանի որ երկինքը շատ բարձր էր, տակավին շատ մոտ ու ջինջ, և օդը տաք էր ու համարյա շոշափելի, և շունչ առած պահը բոլոր օրերի ու բոլոր մարդկանց հավերժական պահն էր, և աշխարհը երբևէ ծնված ամենքի աշխարհն էր, բոլորի աշխարհն էր, ովքեր օգոստոսի, սեպտեմբերի, հոկտեմբերի տաք օրերն են երազել երբևէ։

Անգլերենից թարգմանությունը՝ Գ. Հախվերդյանի

http://www.aniarc.am/2017/08/31/william-saroyan-bitlis/