Կոտորածի և տեղահանման ենթարկված հայկական գյուղեր

Հովսեփ Հայրենի

Չարսանջակի շրջանի գյուղերի մեծ մասում նշանակալի թվով հայեր էին ապաստանել։ 1879  թ․ Ստամբուլի հայոց պատրիարքության կողմից գյուղական շրջանների բնակչության թիվը և մշակութային արժեքները արձանագրելու հանձնարարականով այնտեղ ուղարկված  Գարեգին եպիսկոպոս Սրվանձտյանցի զեկույցի համաձայն՝ Չարսանջակի 60 գյուղերում, ներառյալ Փերի կենտրոնը, ընդհանուր թվով 1439 տուն հայ էր ապրում։ 1890-ականներին շրջան այցելած Անդրանիկն էլ իր «Դերսիմ» գրքում Չարսանջակի հայերի թվի վերաբերյալ նշում է, որ այնտեղ ապրում էր 1769 տուն բնակչություն։ Եթե ընդունենք, որ մինչև 1915 թ․ տների քանակը անցնում էր  2000-ը և հաշվի առնենք հնում բազմանդամ ընտանիքի կառուցվածքը, որտեղ ամեն տուն միջինը 10 անդամ ուներ, ապա կստացվի, որ այդ ժամանակ այնտեղ ամենաքիչը 20 հազար մարդ էր ապրում։ Երևանյանը, ով մանրամասն ներկայացնում է գավառակի կենտրոն Փերիում տեղի ունեցած իրադարձությունները, գյուղերում կատարված կոտորածների և աքսորի մասին ավելի հակիրճ տեղեկություններ է տալիս։ Գյուղերի կորուստները ընդհանուր առմամբ  շատ էին․ մի քանիսում  կոտորածը հենց տեղում է կատարվել, մի քանիսից էլ հայերը աքսորվել են։ Ողջ մնացածների մի մասը Դերսիմն անցնելով` փրկվել է։

Ավելի վաղ պատմել են Հոշե գյուղի աքսորի մասին։ Ինչպես հայտնի է, այստեղ ապրած 219 հայերից միայն 35 հոգի է կարողացել փրկվել։ Խուշին գյուղում մոտ 50 տուն հայ կար, սկզբում նրանց միջից ընտրված 14 հոգի սպանվել է Սեփ գետակում։ Դա կազմակերպել է գյուղապետ Արսլան բեյի որդին՝ Իբրահիմը։  Իսկ մնացած հայերը տարվում են կոտորածի հայտնի վայր՝ Թիլ գյուղի բերդ։ Նշվում է, որ Թիլ գյուղին պատկանած այս բերդը գտնվում էր գյուղից բավականաչափ հեռու՝ հենց Փերի գետի եզրին։ Թիլի նման Փաղնիկում ապրող հայերին էլ տեղում սպանում են, գյուղը՝ ավերակի վերածում։ Փաշաղակի նման շատ բնակչություն ունեցող գյուղից մեկ հայ իսկ չէր մնացել՝ հետագայում վկայություն տալու համար։ Լուսադարիչում 224 հայերից կարողացել են ողջ մնալ միայն 20-ը։

Ուրեք գյուղից Գրիգոր Դերվիշյանի՝ Ամերիկայում իրականացվող «Բանավոր պատմություն» նախագծի շրջանակներում պատմածները ակնհայտ օրինակներ են, որ կոտորածը իրականացվել է տեղացիների ձեռքով։ Այս գյուղում «Հայերը սպանվելու են» արտահայտությունը լսելուց հետո ժողովուրդը դեպի անտառներ ու այգիներ է փախել։ Պաշտոնյաների՝ այս արտահայտության հերքումից հետո հետ վերադարձածները մտադրվել էին Աստծուն գոհունակություն հայտնելու համար մատաղ անել, երբ հաջորդ առավոտ, անսպասելի կերպով հայերի տների զավթումը նախաձեռնած թուրք հարևանները տղամարդկանց ու կանանց բռնում են ու վայրագորեն սպանում։ Դրանից հետո թալանում են տներն ու եկեղեցիները։ Շները օրեր շարունակ պատառոտում էին մնացած բազմաթիվ դիեր, որ գետնին փռված էին մնացել։

«Վերին Եփրատի հայերը. 1915-ը և Դերսիմ-ը»,  Բելգե հրատարակչություն

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net