Մաշկերտցի Միրաքյանների պատմությունը

Հովսեփ Հայրենի

Արաբկիրի հայկական գյուղերից մեկում՝ Մաշկերտում, տեղի ունեցած դեպքերի մասին տեղեկություններ ենք գտնում Աննա Միրաքյանի հուշագրության մեջ։ Միրաքյան ազգանունը պետք է որ կապ ունենա Դերսիմում հայտնի հայկական աշիրեթի հետ։ Դերսիմի ներքին շրջաններից դեպի Չարսանջաքի գյուղեր և Քըղիի կողմեր ցրված Միրաքյանների նման որոշ ընտանիքներ ևս, հավանական է, որ եկած լինեն Արաբկիրի գյուղեր։ Աննա Միրաքյանը, ով նույն գյուղի Գոգիգյան ընտանիքի աղջիկ էր, Հալեպում եղած ժամանակ ծանոթանում է մաշկերտցի Կարապետ Միրաքյանի հետ և, վերջինիս հետ ամուսնանալով,  1905 թ․ վերադառնում է հայրենի գյուղ։ Կարապետը և նրա եղբայր Պետրոսը Արաբկիր քաղաքում սկսում են դերձակությամբ զբաղվել։ Աննան էլ Արաբկիրի դպրոցներում սկսում է  ձեռագործություն դասավանդել, որ սովորել էր Հալեպում։ 1912թ․ Կարապետը կոչվում է զինվորական ծառայության։ Հայերին սպասվող վտանգների մասին մի մայորի զգուշացումից հետո նա մեկնում է Ամերիկա՝ այնտեղ պայմաններ ստեղծելուց հետո կնոջն ու երեխաներին էլ իր մոտ տանելու մտադրությամբ։ Այդ ժամանակ Աննան տեղափոխվում է Մաշկերտ։ Ամերիկա մեկնելու պահը դեռ չհասած՝ նրանք ևս  ընկնում են 1915 թ․ դժոխքը։

Զորահավաքի ժամանակ զորակոչված մաշկերտցի տղամարդկանց մի մասը  որոշ ժամանակ անց փախչում է։ Աննայի տեգր Պետրոսը ևս նրանց մեջ է լինում։ Քարայրում թաքնված Քուրքջոնց Ղազարին գտնում են և ծեծելով սպանում։ Տան անկյունում թաքնված Մաշկերտի ուսուցիչ Արամին էլ կացնահարում են։ Տեգրոջը թաքցնելու հիմքով` ժանդարմերիան տանում է նաև Աննային։ Նրանք պնդում են, որ վերջինս Արաբկիրում կապի մեջ է եղել ֆիդայիների հետ, և ստիպում են նրան հանձնել զենքը։ Ավելի ուշ Հաջը Մեհմեդը իր խմբով գյուղ է գալիս, 10 տարեկանից բարձր բոլոր տղամարդկանց հավաքում և բանտարկում Քոնդաձյանների տանը։ Մի քանի օր անց ձեռքերը կապված վիճակում Արնավուտհանըի մոտակայք տարված կալանավորներին մեկ առ մեկ սպանում են ու ջուրը նետում։ Ներքևի գյուղ` աշխատելու տարված կանայք սարսափում են, երբ տեսնում են  Եփրատ գետի ափերին բախվող շնչասպառ ու կապտած դիերը։ Տեղահանության ենթարկվելու ժամանակ Աննան իր երեխաներին թողնում է ծեր սկեսրոջ մոտ։ Երբ նրանց քարավանը հասնում է Էհնեցիկի գետափ, աքսորականների մեջ գտնվող մի քանի տղամարդկանց առանձնացնում են, մի կողմ տանում ու սպանում։ Դեպի Հունի գյուղ տարված կանայք և աղջիկները կանգնում են քարավանին ուղեկցող թուրքերի ամուսնական առաջարկություններին դիմակայելու դժվարության առջև։ Ոմանք ընդունում են տներում սպասուհի դառնալու առաջարկը։ Աննան էլ Հասան Չավուշի՝ Ձաբըլվար գյուղում գտնվող կնոջ սպասուհին դառնալու նպատակով գնում է նրանց հետ։ Որոշ ժամանակ անց  Աննան իր երեխաներին գտնելու համար Հասան Չավուշից օգնություն է խնդրում։ Նա և նրա կինը Աննային հիմնականում լավ են վերաբերվում։ Սակայն Աննան իր երեխաների հետ միանալու հարցում սպասված ակտիվ աջակցությունը չի ստանում նրանցից։ Աղաչել-պաղատելուց հետո Հասան Չավուշը  մի երեկո նրան ձիով ուղեկցում է դեպի Հունի գյուղ, որի մոտով մի ժամանակ անցել էին, և հանձնում իր ծանոթներից մեկին։ Հենց որ այնտեղով մի նոր քարավան էր անցնում, Աննան սկսում էր իր երեխաներին փնտրել։ Երբ գտնում է նրանց, միանում է քարավանին։ Ճանապարհի վրա մի տեղ ՝ թփերի մեջ, թաքցնում է նրանց՝ հետո հետ գալու և նրանց փախցնելու մտադրությամբ։ Սակայն  դա նկատում է մի թուրք կին, բղավում է և քարավանը ղեկավարող գավառապետին զգուշացնում այդ մասին։ Սոսիգցի Մևլութ անունով գավառապետը իրեն ուղեկցող ավազակ անչըրթեցի Մևլութի հետ միասին երեխաներին գտնում է թաքստոցից և  մտրակելով ստիպում քայլել։ Երբ Աննան նետվում է երեխաների առաջ՝ նրանց պաշտպանելու, հրացանի կոթի հարվածից գետին է տապալվում։ Ուշագնաց է լինում: Այդ վայրում թուրք կանանց վառած բենզինի ծուխը շնչելուց հետո, ուշքի գալով՝ իմանում է, որ քարավանը վաղուց գնացել է, և արյունը գլխին է խփում։ Իր երեք երեխաների՝ Ավետիսի, Հովսեփի, Եղսաբեթի անունները բղավելով՝ սկսում է քարով գլխին հարվածել։ Տեղեկանում է, որ Ձաբըլվարում, ուր իրեն տարել էին, մնացած կանանց էլ են ցանկացել տեղահանել, որի պատճառով  Եվան և Սառան թույն են խմել ու  մահացել։

Չնայած Հասան Չավուշի և նրա կնոջ՝ իրենց մոտ մնալու պնդմանը,  Աննան որոշում է  մեկ անգամ ևս փնտրել իր երեխաներին։  Տղամարդու հագուստով ծպտված՝ թաքուն  Մաշկերտ է գնում։ Գյուղապետ Իբոյի և նրա կնոջ գթասիրտ վերաբերմունքը տեսնելով` մխիթարվում է։ Երբ Հասան Չավուշն ու նրա կինը Աննային գտնել չեն կարողանում, կռահում են, որ նա կարող է Մաշկերտ գնացած լինել, ուստի վազում են այնտեղ։ Խնդրում են նրան նորից իրենց մոտ տեղափոխվել։ Աննան իր երեխաներին գտնելու հարցում Հասան Չավուշի անտարբեր վերաբերմունքը երեսով է տալիս։ Նա փորձում է նրանցից ստացած գումարը ևս հետ վերադարձնել, բայց Հասանն ու իր կինը  չեն վերցնում այն։ Հրաժեշտի պահին Հասան Չավուշն այնտեղ գտնվողներին զգուշացնում է՝ ասելով․«Ոչ մեկ չփորձի այս կնոջը վատություն անել»։  Գյուղապետ Իբոյի թույլատվությամբ Մաշկերտում Մարիամ խաթունի մոտ տեղափոխված Աննան օգնում է խնամել տեգրոջ՝ հրաշքով փրկված երկու երեխաներին՝ Զավենին ու Վարդգեսին։ Այստեղ նրանց բացահայտած քըրթըքցի Կույր Շյուքրուն, ձեռքին մի թուղթ առած, նրանց տուն է գնում և հայտնում նրանց՝ այդտեղից հեռանալու անհրաժեշտության մասին։ Աննան «Եթե այս հրամանը պետն է տվել, մենք կգնանք, իրեն կհանձնվենք» ասելով՝ մերժում է գնալ նրանց հետ։ Վերջիններիս դուրս քշելուց հետո փախչում են դեպի Սաղմըգա գյուղի այգիներ։ Երբ նրանց հետևող Կույր Շյուքրուի մարդկանցից մեկը՝ Օսմանը, նրանց դիմաց է դուրս գալիս, նրանք սկսում են բղավել։ Աղմուկը լսող շընգախցի Շաքիր աղան և նրա տղան նրանց օգնության են գնում։ Օսմանը տեսնելով, որ նրանք պաշտպան ունեն, ասում է, որ վատ մտադրություն չի ունեցել, այլ միայն եկել էր տարհանման հրամանի մասին տեղեկացնելու։ Չնայած Օսմանի ասածներն՝  Շաքիր աղան տեր է կանգնում նրանց և տղայի հետ միասին գյուղ  ուղարկում։

Աննա Միրաքյանը հատուկ հիշատակում է իր գլխին եկած փորձությունների ու դժվարությունների պահին իրեն օգնության հասած լավ մարդկանց։ Հայտնում է, որ գետի մյուս ափին՝ Չմշկածակի հետ կապված Ծընգախ և Սեղնաք գյուղերի բնակիչները խղճով են եղել, որ նրանց շնորհիվ շատ մարդիկ են փրկվել։ Չմշկածակցի Գագոյի, Մուստաֆա Էֆենդու և շընգախցի Մեյշալիմի՝ որոշ ժամանակ ցուցաբերած օգնության շնորհիվ Աննան և մի շարք հայ կանայք մեկ անգամ ևս փրկվում են Կույր Շյուքրյուի ձեռքից։ Մեյշալիմի կինը Շյուքրուի և նրա մարդկանց դեմ դուրս գալու համար հերթապահում է դռան հետևում` ձեռնափայտը ձեռքին։ Շընգախցի Մեհմեդ Շաքիրն էլ, կտուրից կտուր ցատկելով, նրանց ճանապարհը կտրում է։ «Մենք մեռե՞լ ենք, ի՞նչ է, որ դուք տան վրա հարձակում եք գործում»․ ասելով՝ թևերից մեկ-մեկ բռնում ու դուրս է շպրտում նրանց։

Աննան մեկ անգամ էլ է Մաշկերտ  վերադառնում ու Մարիամ խաթունի մոտ մնում։ Սակայն կրկին հանգիստ չեն թողնում նրան։ Հարձակում են գործում, ծեր Մարիամին ճնշում են։ Լինում են մարդիկ, ովքեր ցանկանում են իրենց մոտ տանել Աննային․ գյուղի մնացած հայերի համար էլ էր տեղափոխություն նախապատրաստվում։ Գյուղապետ Իբոյի շնորհիվ ևս մեկ անգամ վտանգը հաղթահարած Աննան, Իբոյի կնոջ խորհրդով, Անչըրթի է գնում։ Երբ նա այնտեղ է տեղափոխվում ու տեսնում է, որ հին գյուղապետի  փոխարեն եկած նոր գյուղապետ ակնցի Մուհամմեդ էֆենդին լավ մարդ է, անհանգստությունը փարատվում է։ Նոր պետը նրանց լսելուց հետո գյուղապետին մի նամակ է գրում, ապա բարձր ձայնով  կարդում, որպեսզի բոլորը լսեն, այնուհետև`  հայտարարում, որ մնացած հայերին որևէ մեկը ձեռք չտա։

Նրանք, նամակով հանդերձ, Մաշկերտ են վերադառնում։ Գյուղապետը գրել-կարդալ չգիտեր։ Տիկին Աննան նամակը հրապարակում մեկ ուրիշին է կարդալ տալիս, գյուղապետն էլ իր հերթին մի քանի լրացումներ է անում։ Սակայն մեկ ամիս անց  հիվանդացած նոր պետը Ակն է ուղարկվում, որից  հետո նրա փոխարեն մեկ ուրիշն է գալիս, ու անհանգիստ օրերը հետ են վերադառնում։ Կույր Շյուքրուի ու քուրդ Հասանի նմանները կրկին ակտիվանում են։ Նրանց է միանում նաև հարկահավաք Խեյրին (Հայրի)։ Նորից հարձակվում են Մարիամ խաթունի տան վրա, ու «Հալեպցի կինը» բղավելով Աննային է պահանջում։ Աննան, այլևս չհանդուրժելով Մարիամ խաթունի վրա գործադրված ճնշումները, լռելյայն հեռանում է և եկեղեցու կողքին գտնվող Սերոբենց լքված տանը թաքնվում։ Մի օր, երբ այնտեղից դուրս է գալիս, պատահաբար հանդիպում է սղնակցի Մեհմեդ աղայի հարսին։ Նրա հետ անկեղծորեն կիսվում է։ Հետագայում Աննային հանդիպելուց ու նրան լսելուց հետո Մեհմեդ աղան էլ է տխրում։ Հարցնում է, թե ի՞նչու նա չի կարող իրենց մոտ գալ, ապա ավելացնում, որ եթե ևս մեկ անգամ անհանգստացնեն նրան, իրենց տան դուռը բաց է նրա առջև։

Մոտ մեկ տարի Աննան մնում է Մարիամ խաթունի մոտ։ Երբ Մարիամ խաթունի երեխաները  Չմշկածակից վերադառնում են, ու տունը նեղ է թվում, նա մտածում է տեգրոջ երկու երեխաների հետ այնտեղից հեռանալու մասին։ Լսում է, որ Արաբկիրում տեղահանության չենթարկված հայեր են մնացել, և բախտը փորձելու համար նախ մենակ է այնտեղ գնում։ Չարշը թաղամասում մի շարք հայերի է գտնում, որոնց մեծ մասը կին էր։ Նրանց օգնությամբ այնտեղ է տեղափոխվում և  վերաբացված Ազգային Վարժարանում (ազգային միջնակարգ դպրոց) սկսում է ուսուցչություն անել։ 1915 թ․ մարտին՝ առաջին աշխատավարձը ստանալուց հետո, գյուղում թողած տեգրոջ երեխաներին էլ է իր մոտ բերում։ Սակայն հետագա ամիսներին Արաբկիրում էլ թուրքերը սկսում են անհանգստություն պատճառել հայերին։ Երբ իմանում են, որ Խարբերդում ավելի շատ հայ կա, և որ այնտեղ ավելի ապահով միջավայր կարող է լինել, մի խումբ հայեր տեղափոխվում են Խարբերդ։ Աննան էլ տեգրոջ երեխաներից մեկի՝ Վարդգեսի հետ Խարբերդ է գնում։ Որոշ ժամանակ անց կրկին վերադառնում է՝ Արաբկիրում թողած Զավենին տանելու։ Նրան գտնում է, բայց միանգամից չի վերադառնում Խարբերդ։ Նորից ամիսներ է անցկացնում Արաբկիրում ու Մաշկերտում։  Կապ է հաստատում Հալեպում գտնվող Միրաք Միրաքյանի հետ և որոշ ժամանակ անց Հալեպ գնալու հնարավորություն է ստանում։ Այս անգամ էլ Խարբերդում մնացած Վարդգեսն է նրանցից անջատ մնում։ 1921 թ․ Զավենի հետ միասին Աննային հաջողվում է Ամերիկայում գտնվող ամուսնու մոտ գնալ, իսկ ամենավերջում տանում է նաև Վարդգեսին։ Տեղահանության ժամանակ երեք երեխաներին կորցնելուց հետո նա տղա զավակի տեր է դառնում։ Միրաքյան և Գոգիգյան ընտանիքները, իրենց 14 նահատակներին սրտերում թաղելով, մխիթարվում են՝ ողջ մնացած որբերին և չքավոր գաղթականներին օգնելով։

Այս հուշը իր գրքի նախաբանում զետեղած Ներսես վարդապետ Փախդիկյանն ընդգծում է, որ միշտ էլ շատ դաժան է զավակ կորցնելու ցավը, բայց մեր չպատկերացրածից էլ շատ ավելի դաժան է ճակատագրերն անհայտ, ի՞նչպես սպանված լինելն ու գերեզմանն անհայտ զավակների համար զգացած ցավը։ Նա հայտնում է, որ այդպիսի մայրը, գիշեր-ցերեկ փչող քամիներից լուր սպասելով, հայացքը հորիզոնին հառած՝ ամբողջ կյանքում ակնկալում է իմանալ այդ ամենը, և հավելում․«Ահա Ամերիկայում ապրող Աննա Միրաքյանը այդպիսի մայրերից մեկն է։ Ապրիլյան ողբերգությունից (1915) 45 տարի անց էլ մեզ խնդրել էր, որ Մեսքենեում, Ռաքքայում, Դեր Զորում կորած  իր երեք զավակներին փնտրենք»։

«Վերին Եփրատի հայերը․ 1915-ը և Դերսիմը»,  Բելգե հրատարակչություն

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net