Պատմություններ, որոնց մասին լռում են Թուրքիայում. մի հայկական կղզի Բոսֆորի ափին

Րաֆֆի Պետրոսյան

Բոսֆորն է, որ գեղեցկացնում է Ստամբուլը` այն բաժանելով եվրոպական ու ասիական մասերի, իսկ Բոսֆորը գեղեցկացնում է նրա ափին գտնվող ճարտարապետական հսկայական կառույցների շարքը` պալատներ, դղյակներ, մզկիթներ: Ճարտարապետական այդ գլուխգործոցների մեծ մասի հեղինակները հայ ճարտարապետների գերդաստանից են` Պալյանները:
Այս հոդվածում կներկայացնենք Բոսֆորի ափին գտնվող միակ կղզու՝ շատ քչերին հայտնի պատմությունը և նրա կապը հայերի, հատկապես` Պալյանների հետ:
Պալյանների  գրեթե 3 սերունդ ծառայել են օսմանյան սուլթաններին՝ 18-19-րդ դդ. կառուցելով բազմաթիվ պալատներ, մզկիթներ, դպրոցներ, ժամացույցի աշտարակներ, զորանոցներ: Պալյանները նաև եկեղեցիներ, դպրոցներ ու դղյակներ էին կառուցում ողջ կայսրության տարածքում գտնվող հայկական համայնքների համար, սակայն  հիմնականում` Ստամբուլում, հատկապես՝ Բոսֆորի ափի երկայնքով:

Պալյանների կողմից Բոսֆորի ափին կառուցված ամենահայտնի շինություններն են` Դոլմաբահչե պալատը և ժամացույցի աշտարակը, Բեյլերբեի պալատը, Չըրաղան պալատը, որը հիմա շքեղ հյուրանոց է, Քուլելիի ռազմական դպրոցը (նշենք, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո բրիտանացիներն այն օգտագործել են որպես որբանոց, ուր հավաքվում էին բազմաթիվ հայ որբուկներ` թուրքերի ու քրդերի տներից), Օրթաքյոյի մզկիթը, Քյուչուքսու պալատը և մի քանի այլ դղյակներ:

Թուրքիայի զբոսաշրջության նախարարությունը և պաշտոնական տեղեկատուները 2000-ականներից ի վեր  խուսափում են նշել, որ այդ կառույցների հեղինակները Պալյաններն են, այլ փոխարենը տալիս են մի իտալացի ճարտարապետի անուն` «Բալիանի»։
Մինչ օսմանյան սուլթանները Պալյաններին պատվիրում էին պալատներ կառուցել, արդեն սկսել էին մեծ թվով պարտքեր կուտակվել, և 1876 թ. հայտարարում են իրենց սնանկանալու մասին: Քանի որ կայսրության գլխավոր ճարտարապետ Սարգիս Պալյանը մեծ ունեցվածքի տեր էր, սուլթան Աբդուլ Համիդը որոշում է պարտքերի դիմաց նրան տալ Բոսֆորի նեղուցում գտնվող միակ կղզին: Այդ կղզին մեծապես  բաղկացած էր ժայռերից, որոնք շրջապատում էին Բոսֆորի կենտրոնում գտնվող Քուրուչեշմե գյուղը:

Դրանից հետո Սարգիս Պալյանը որոշում է կղզում ամառանոց կառուցել և վայելել կյանքի մնացած մասն իր սիրելի կնոջ՝ Մաքրուհի Դադյանի հետ, ով մեկ այլ հայկական հայտնի գերդաստանից էր։ Նրանք ևս ծառայում էին օսմանյան սուլթաններին՝ մատակարարելով  նրանց բարութ և զինամթերք: Դժբախտաբար, Մաքրուհին երիտասարդ տարիքում մահանում է թոքախտից, իսկ Սարգիսը՝ առանձնանում կղզում:
Կղզին հայտնի է դառնում որպես Սարգիս բեյի կղզի։ Այն դառնում է Սարգիս Պալյանի ու նրա մտավորական ու արվեստագետ ընկերների հանդիման վայր: Նրա հայտնի հյուրերից մեկը ռուսահայ նկարիչ Իվան-Հովհաննես Այվազովսկին էր, ով միշտ այս կղզում էր մնում, երբ այցելում էր Ստամբուլ: Նրա որոշ հայտնի ծովանկարներ հենց այնտեղ են նկարված:
Սարգիս Պալյանը մահացավ 1889 թ․։ Դժբախտաբար նրա ժառանգները չկարողացան պահպանել կղզին: Կառավարությունը խլեց այն և սկսեց օգտագործել որպես ածխի պահեստ` Բոսֆորի նեղուցով անցնող շոգենավերի համար: 1940 թ. Պալյանի ժառանգներին հաջողվում է կղզին վերադարձնել իր իրական տերերին, բայց 1957 թ․ վերջիններս կղզին վաճառում են Գալաթասարայ սպորտային ակումբին, որը Թուրքիայի ամենահայտնի սպորտային հաստատություններից էր։ Կղզին վերանվանվում է Գալաթասարայի կղզի․ տարածում են գտնում լողափերն ու սպորտային միջոցառումները: Այն, որպես բարձրաշխարհիկ հասարակության զվարճանքի կենտրոն, 2006 թ. իր մի քանի ռեստորաններով հանդերձ վարձակալության է տրվում մի անհատի: 2017 թ. այդ կառույցներից շատերը քանդվում են իսլամամետ կառավարության կողմից։ Ներկայում նրանք պատրաստվում են մզկիթ կառուցել Սարգիս բեյ կղզու վրա:
Բոսֆորը հայերի հետ կապված է տարբեր թելերով: Ռոբերտ քոլեջը, որը ԱՄՆ-ից դուրս գործող ամենահին ամերիկյան քոլեջն է, հիմնադրվել է 1863 թ. Բոսֆորի եվրոպական մասում` հարուստ բարերար Քրիստոֆոր Ռոբերտի կողմից, միսիոներ Սիրուս Համլինի հետ միասին:
Համլինը հայերեն էր սովորել, որպեսզի կարողանար հաղորդակցվել քոլեջի ուսանողների` հայ տղաների հետ: Դպրոցը մեծ տարածում է գտնում և դառնում Ստամբուլի առաջատար կրթական հաստատությունը, ապա վերածվում է  համալսարանի՝ մի շարք ֆակուլտետներով: Մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմը քոլեջի  ուսանողները հիմնականում ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչներ էին` հայեր, հույներ, հրեաներ: Դժբախտաբար,  Հայոց ցեղասպանությունը խլում է նաև Ռոբերտ քոլեջի մի շարք շրջանավարտների կյանքեր, նրանց հետ նաև հայ մտավորականների մեծ մասին: Ականավոր լրագրող Թեոդիկը (Թեոդորոս Լափչինճյան), ով ամբողջական կերպով ներկայացրել է սպանված հայ մտավորականների ցուցակը 1919 թ. հրատարակված «Յուշարձան ապրիլ  տասնըմէկի» վերնագրով իր գրքում, Ռոբերտ քոլեջի առնվազն 10 շրջանավարտների է նշում, ովքեր կամ գլխատվել են, կամ վայրագ կերպով սպանվել։
Ես կեզրափակեմ հոդվածը ինձ հետ պատահած մի ծիծաղաշարժ դեպքով։
Ես ևս Ռոբերտ քոլեջի ուսանող եմ եղել: Մեր ֆիզիկական պատրաստության դասախոսը Աբբաս Սաքարիան էր: Նա առաջին թուրք ըմբշամարտիկն էր, ով միջազգային արենայում ոսկե մեդալակիր էր եղել, առաջին հավատարմագրված գիմնազիայի մարզիչը, լողի ակադեմիայի առաջին հիմնադիրը և թուրքական սպորտային լեգենդներից մեկը:  Նա շատ խիստ ու տարօրինակ  մարդ էր, ով երբեք չէր ժպտում:
Այդ տարիներին Ռոբերտ քոլեջում անցկացվում էր ամենամյա լողի մրցաշար, որի ժամանակ մասնակիցները կտրում-անցնում էին Բոսֆորը՝ ասիական մասից դեպի եվրոպական մաս: Բոսֆորի նեղուցի երկարությունը գրեթե  1.6 կիլոմետր էր ու, չնայած վտանգավոր ջրի հոսանքներին, մասնակիցներից յուրաքանչյուրը պետք է երկու կամ երեք անգամ կտրեր անցներ այդ տարածությունը։ Ուրիշ տասնյակ համալսարանների և բարձրագույն դպրոցների ուսանողների հետ միասին ես ևս մասնակցում էի մրցույթին։ Բարձրագույն դպրոցների ուսանողների միջև պայքարում ես գրավեցի երկրորդ տեղը։ Պարոն Սաքարիան շնորհավորեց ինձ և դեմքին հազվադեպ երևացող ժպիտով ականջիս շշնջաց՝ «Աբրի՛ս», որը հայերենով նշանակում է՝ «Բրա՛վո»։
Այդ ժամանակ ևս մտածեցի, որ նա օգտագործեց այդ հաճոյախոսությունը, որովհետև գիտեր, որ հայ եմ։ Բայց տարիներ անց, մինչ նրա` 97 տարեկանում վախճանվելը ես իմացա, որ այդ թուրք լեգենդար մարզիկը և մարզիչը իրականում ծպտյալ հայ էր Բուրսայից ու Ցեղասպանությունից հետո որբացած մանուկներից մեկն էր։
Թուրքիայում ապրող հայերի մասին բազմաթիվ թաքցված ու չպատմված  պատմություններ կան։ Թուրքերը, հնարավոր է, չգիտեն կամ չեն ուզում իմանալ, բայց այդ ամենի մասին պետք է խոսվի, պատմվի։

https://armenianweekly.com/2017/10/03/an-armenian-island-on-the-bosphorus/

Անգլերենից թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net