Ֆիլմ, որ հայերը բազմիցս են դիտել. վերջին հրաժեշտը Աննա խաթունին

Զաքարիա Միլդանօղլու

Վախճանվել է Այսել Թուղլուքի սիրելի մայրը՝ Թուղլուք խաթունը։ Ի խորոց սրտի ցավակցում ենք։ Սակայն ցավը կրկնապատկվեց նրա հուղարկավորության ընթացքում, երբ մի բանդա հարձակվեց նրա գերեզմանին։ Ինքնադատաստանն ու ատելությունը նոր «ներդրում» ունեցան մեր մշակույթի մեջ։

Մեկ անգամ էլ ականատես եղանք, թե այս տարածքներում ոչ թե «այսպես կոչված», այլ իրականում ինչե՞ր են եղել ու ինչե՞ր են շարունակում լինել, մեկ անգամ էլ հանդիպեցինք պետական մտայնությանն ու ժխտողականությանը:  Եվս մեկ անգամ տեսանք, որ ասված շատ խոսքեր անկեղծ չեն եղել, և որ դրանք ասողներն էլ  չեն սիրում այս հողերն ու այստեղ ապրողներին։ Տեսանք, որ պետական և իշխանական շրջանակների կողմից արվող հայտարարություններն էլ ոչ թե իրական են, այլ` «այսպես կոչված»։

Այն փաստը, որ ցանված ատելության սերմերն այնպիսի բերք են տվել, որ հասել են հողին հանձնված մի մայրիկի` իր-իսկ գերեզմանից հանելու ցեղապաշտական խելահեղությանը, քողարկվեց այնպիսի դասական դարձած փաստարկների տակ, ինչպիսիք են «սադրանքը, կրոնը և ալկոհոլը», և այս հարցից փորձեցին խուսափել` որպես պատրվակ բերելով քրդական ինքնությունը։ Մինչդեռ երբեք չպետք է մոռանալ, որ հենց նմանատիպ`  միշտ անտեսված դեպքերի պատճառով են լինում հասարակությունը տակն ու վրա արած իրադարձությունները, խմբավորումները, ջարդերը, կոտորածները: Նման հազարավոր պատմական օրինակներ կան։

Այս պատմությունը հայերին ամենևին էլ անծանոթ չէ։ Մեր Թուղլուք խաթուն մայրիկի  հետ պատահած այս հարձակումը պատճառ դարձավ, որ հիշենք 1915 թ․ հետո իբիս թռչունների նման Անատոլիայի գյուղերում մնացած այն հինգ-վեց հայերին, որոնց արմատներից կտրեցին և օջախների ծուխը մարեցին:  Հիշեցինք, որ հազարավոր դեպքեր են հայտնի, երբ հայերին բռնի կրոնափոխ արեցին, աղջիկներին առևանգեցին և այլն։

Ի հիշատակ Աննա խաթունի` պատմության քառուղիներով մի կարճ ճամփորդություն ենք կատարելու Կայսերիի (Կեսարիա-Ակունքի խմբ.) երկու գյուղերում տեղի ունեցած մի դեպքի ուղղությամբ` բացելով մի սև էջ, որում ներկայացված հուղարկավորությանը մասնակցել են նաև մայրիկս և հայրիկս։

Լուսահոգի մայրս, ով հայտնի էր Գյուլբեյազ բաջը անունով, գրել-կարդալ չգիտեր, իսկ 1901 թ․ Յոզղատում ծնված հայրս գրագետ էր և լավ տիրապետում էր հայերենին։  Չնայած նա գրանցված էր Հովսեփ անվամբ` նրան բոլորը որպես Դուրան աղա էին ճանաչում։

Այդ սերնդի մարդիկ ծննդյան կամ մահվան տարեթվերը միշտ որևէ հիշարժան բնական աղետի կամ տնտեսական ու հասարակական որևէ իրադարձության միջոցով են հիշում։ Լուսահոգի մայրս իր իսկական տարիքը չգիտեր։ «Իմ ամուսնությունից վեց ամիս անց Աթաթուրքը դեռ նոր էր մահացել»,-ասում էր նա։ Իմ ծննդյան տարեթվի մասին էլ, առանց տարին հիշելու, ասում էր՝  «Հունձքի ժամանակ» էր։

Հայերով խիտ բնակեցված ու կենտրոնին ենթակա հազարավոր մեծ ու փոքր գյուղախմբեր կային։ Այդ գյուղերը այսօր էլ կան, բայց հայերը չկան։

Անդրադառնալու ենք այդ գյուղերից երկուսում՝ Կայսերիի Էքրեքում և Սըվգընում 1950-ականներին տեղի ունեցած դեպքերի։

Էքրեքը (Քյոփրուբաշըն) այն գյուղն էր, որտեղ ծնվել էր մայրս՝ Գյուլբահազ բաջըն: Դա այն նշանավոր հայկական գյուղն էր, որը երկու մասի էր բաժանում դեպի արևելք ձգվող ցամաքային մայրուղին։ 1915 թ․ առաջ գյուղում ապրում էր 2700 հայ. այն ուներ երկու դպրոց ու երկու եկեղեցի։ Գյուղի վերջին երկու ընտանիքները մեր ու մորական տատիկիս ընտանիքներն էին, մեկ էլ` իսլամացած Սաիթ աղան կար` իր ընտանիքով։

Իսկ Սըվգընը մոտ էր Կայսերիից Փընարբաշը ճանապարհի եզրին գտնվող Էքրեքին: 1915 թ․ առաջ այս գյուղում ապրում էր 829 հայ, այնտեղ մի դպրող ու մի եկեղեցի կար։ Սեդրակ աղան և նրա որդին Սըվգընի վերջին հայերն էին։ Այս գյուղում էլ իսլամացած շատ ընտանիքներ կային։ Նրանցից  առաջինը մտքիս եկող ընտանիքը Մարաշօղլու անվամբ հայտնի գերդաստանն էր։

1915 թ․ հետո Սըվգընի ու Էքրեքի պես գյուղերում,  թեև սակավաթիվ, այնուամենայնիվ դեռ հայեր մնացել էին։ Նրանք իրենց ծննդավայրը լքել չցանկացող, Հրանտ Դինքի խոսքով` «հողի տակ հանգչելու համար» բոլոր դժվարություններին ամեն կերպ դիմակայող մարդիկ էին։

«Պատրա՛ստ եղեք»

Այս երկու գյուղերի վերաբերյալ Կայսերիի Բունյան շրջանից ուսուցիչ, գրող Բուրհանեթթին Աքբաշից մի փոքրիկ մեջբերում անենք։ Աքբաշը, հենվելով Ռիֆաթ Չալըքայի հուշերի վրա, Բունյան գավառի և շրջակայքի «հայերի տեղահանության» (Հայոց ցեղասպանության-Ակունքի խմբ.) մասին գրում է.                       `
«Գավառի ժանդարմերիայի հրամանատար, լեյտենանտ Մուստաֆա էֆենդին և մի քանի զինվորներ Էքրեք (Կյոփրյուբաշը) գյուղ են գնում։ Գյուղը երեկոյան շրջափակվում է: Կանչում են գյուղի ավագանուն և տեղեկացնում, որ կառավարության որոշմամբ` հայերին, պետության նկատմամբ անհավատարմության պատճառով, մեկ այլ տեղ պետք է տեղափոխեն, և որ առավոտյան պատրաստ լինեն։

Ասում են նաև, որ կարող են վերցնել այնքան իրեր, որքան ցանկանան։

Հաջորդ առավոտից սկսած` 600-ից ավելի տուն բնակչություն ունեցող գյուղի ժողովուրդը, երկանիվ սայլերի մեջ իրերը բեռնելով, ժանդարմերիայի պահպանության տակ բռնում է գաղթի ճամփան։ Նրանք պետք է հանձնվեին այն ժամանակ Սըվասին ենթակա Ազիզիյե (Փընարբաշը) գավառի Սարըզ ավանի ղեկավարին։ Ոստիկանական մի բաժանմունքից մյուսը գնալով` պետք է Հալեպ հասնեին։ Դրսից մարդկանց մուտքը գյուղ արգելված էր այնքան ժամանակ, մինչև գյուղացիները վերջնականապես լքեին գյուղը։

․․․․․․․․․․․․․․․

Սըվգըն գյուղն էլ նույն ձևով դատարկվեց ու թողնվեց քաղաքացիական դրության մասին ակտերի գրանցման բյուրոյի պաշտոնյային։ Անցան Քիքի (Գիգի, Դանիշմենթ) գյուղին: Այն ևս նույն ձևով դատակվեց: Հերթը հասավ  գավառի կենտրոնին։ Բունյանում գտնվող հայերը ևս նույն կերպ աքսորվեցին։

․․․․․․․․․․

Էքրեքում կից ուղարկվեցին նաև տեղում պահվող այն արձանագրությունները, թե ով որքան արտ ունի: «Պետք է օգտվել լքված Քենդիր Ագոփի ժառանգորդների մասին տեղեկություններ ունեցողներից, իսկ փախածների վերաբերյալ` ձերբակալելու որոշում ընդունել և ձերբակալվածներին էլ հսկողության տակ վերցնելով`  ուղարկել կենտրոն»։

«Չ՛թաղեք»

Պետք է որ 1950-ականները լինեին։ Սըվգըն գյուղի միակ հայը` Սեդրակ աղան, տղայի հետ մենակ էր մնացել գյուղում։ Նրանց կյանքը մեծ դժվարություններով էր անցնում։ Սեդրակ աղայի միակ ցանկությունը այս գյուղում հոգին ավանդելն էր։ Հենց այդպես էլ եղավ։ Այդպես եղավ, բայց հետագայում ինչ պատահեց` փորձեմ համառոտ ներկայացնել մայրիկիս, հայրիկիս, մեծ քրոջս ու մեծ եղբորս վկայությունների միջոցով։ Վկաներից մորական տատիս անունը Աննա է եղել։ Սակայն նա ավելի շատ հայտնի էր  «խենթ Դիլբեր» անունով։

Խոսքը փոխանցում եմ մայրիկիս՝ Գյուլբեյազ Բաջըին.

«Այդ ժամանակ ձյան բարձրությունը մարդու հասակն անցնում էր։ Գյուղ, հազարից մեկ, սահնակով եկող էր լինում. դրա համար էլ ամեն եկող-գնացող ուշադրություն էր գրավում։ Նույնիսկ երեխաներին դպրոց չէինք կարողանում ուղարկել։ Էլեկտրականությունից, ջրից, ճանապարհներից զուրկ գյուղերում ապրելը շատ դժվար էր։ Այս տեսանկյունից Էքրեքը ավելի բարվոք վիճակում էր։ Գյուղի կենտրոնով անցնող  ցամաքային ճանապարհը, որը «շոսե» էին անվանում, թեև դժվարությամբ, բայց և այնպես մեր բնակավայրը կենտրոնի և շրջակայքի գյուղերի հետ կապելու հնարավորություն էր ընձեռում:

Տարեթիվը լավ չեմ հիշում։ Միայն լսել էինք, որ Էրզինջանում (Երզնկա-Ակունքի խմբ.) երկրաշարժ էր եղել, և շատ զոհեր կային։ Հիշում եմ, որ այդ ժամանակ մեկ-երկու տարի էր անցել երկրաշարժից։ Ինչքան հիշում եմ` հունվար կամ փետրվար ամիսն էր. երկու սահնակներով մարդիկ եկան մեր գյուղ։ Գյուղի կենտրոն եկածները, պարզվեց, մեր տան դիմացի հարևան, իսլամացած Սաիթ աղայի հյուրերն էին։ Սաիթ աղան գյուղի ազդեցիկ մարդկանցից էր. հարգանք ու պատիվ էր վայելում, նրա խոսքն արժեք ուներ։ Գյուղ հյուր եկած ամեն հայ թե թուրք Սաիթ աղայի տանն էր հյուրընկալվում։ Այն միևնույն ժամանակ գյուղի ավագանու ներկայացուցիչների հավաքատեղին էր։ Սաիթ աղայի երեխաներից մեկն էլ փոքր քրոջս հետ էր ամուսնացել: Աղան միաժամանակ մի քանի ջրաղաց ուներ, որի շնորհիվ էլ աքսորից փրկվել էր` մուսուլման դառնալու գնով։

Սաիթ աղան մեզ լուր ուղարկեց, և մենք Դուրան աղայի հետ միասին նրանց տուն գնացինք։ Այնտեղ էին Դիլբեր մայրս` իր երեխաներով, Սաիթ աղան, վերջինիս կինը՝ Գյուլհանըմն ու նրանց երեխաները, ինչպես նաև` այդ տարիներին դեռևս գյուղում մնացած մի քանի հայ ընտանիքներից մեկի` Մամասի երեխաներից Հայկազը: Ինչքան հիշում եմ, գյուղում սիրված, հարգված մի քանի թուրք հայտնի մարդիկ էլ ծղոտե թախտին տեղ էին զբաղեցրել:

Սաիթ աղան մեզ ողջունելուց հետո խոսքը փոխանցեց Մարաշլըօղլուին, որպեսզի նա ասեր, թե ինչու էինք հավաքվել:

«Երևի լսած կլինեք (բայց դեհ որտեղի՞ց պետք է լսած լինեինք), որ սըվգընեցի Սեդրակը հոգին ավանդել է: Նրան գյուղի գերեզմանատանն էինք թաղելու: Սակայն բոլոր գյուղացիները, «Մենք այս գյուղում հայ չե՛նք թաղի: Եթե թաղեք, մեր բնական կարիքները վրան կհոգանք» ասելով, դեմ արտահայտվեցին նրան գյուղում հուղարկավորելու գաղափարին: Չգիտեինք` ինչ անենք: Գյուղի ազդեցիկ մարդկանց և իմամների հետ խոսեցինք, բայց ոչ մի կերպ չկարողացանք համոզել: Ստիպված որոշեցինք Սեդրակ աղային Գիգիի հայոց գերեզմանատանը հուղարկավորել: Սակայն մտածելով, որ սառնամանիք է, և որ այդ գյուղը ևս մերինի նման լեռնային ու քարքարոտ է, ու սահնակներով անգամ հնարավոր չէ այնտեղ հասնել, որոշեցինք դին այստեղ բերել: Սեդրակ աղան հանգչում է դրսում գտնվող սահնակի վրա: Չգիտեմ, թե ձեր համագյուղացիներն ինչ կասեն, բայց շատ ենք տանջվել, առաջին անգամ ենք նման բանի  հանդիպում»:

Մենք իհարկե պատրաստ էինք նրան գրկաբաց ընդունել, բայց թուրք հարևանները ինչ կասեին: Իսկ եթե այստե՞ղ էլ նույն բանը տեղի ունենար, ինչ Սըվգընում էր եղել: Մինչ մտածում էինք այդ մասին, լրիվ հակառակը տեղի ունեցավ»:

Շարունակենք մայրիկիս լսել.

«Ձյունը մարդու հասակից էլ անցել էր, գետինը` սառցակալել: Ինչպե՞ս պետք է հասնեին գյուղի բարձրադիր մասում գտնվող գերեզմանոց, ինչպե՞ս պետք է փորեին գերեզմանափոսը: Ինչքան էլ դժվար լիներ` ամեն խնդիր լուծվեց:

Նախ մենք` կանանցով,  Սաիթ աղայի տանը լողացրեցինք Սեդրակ աղային:     Մեր կիսատ-պռատ իմացած «Հայր մերն» ասացինք:

Դիակը սահնակով բարձրացրեցինք Մաշաթլըք կոչվող և մուսուլմանական գերեզմանոցից հինգ-տասը մետր հեռավորության վրա գտնվող հայկական գերեզմանատուն: Սաիթ աղայի զավակների, եղբայրներիս ու  մի խումբ մուսուլմանների, ինչպես նաև` մեր գյուղ աքսորված մի քանի քրդերի, մի քանի էլ բոշաների մասնակցության շնորհիվ դժվարին թվացող գործը հեշտացավ: Սառցակալած հողը բրիչներով փորեցին: Շատ խորը փորել հնարավոր չեղավ, սսկայն Սեդրակ աղայի մարմինը գոնե միախառնվեց հողին»:

Տարիներ անց

Հետո ի՞նչ եղավ:

Այս տողերն արդեն ինձ են պատկանում:

Այս գյուղերի թուրքերի մի մասը շարունակում է մեր տների ծուխը մարել, քույրերիս` առևանգել, մեզ պատկանած երկու-երեք կտոր հողը վարել ու ցանել:

Օրը եկավ, և Սաիթ աղան, նրա կինը և անգամ հարսը հոգիներն ավանդեցին Էքրիքում ու թաղվեցին հայկական գերեզմանատան դիմաց գտնվող թուրքական գերեզմանոցում: Այս պատմության մեջ հիշատակված էքրեքցի և սըվգընեցի ընտանիքների հետնորդները` զավակներն ու թոռները, արտագաղթեցին նախ Ստամբուլ, ապա`դժվարությամբ Արգենտինա, Ամերիկա ու Կանադայի նման օտար երկրներ:  Մենք և տատիկենքս Ստամբուլում մնացինք:

Ես այս պատմությունն առաջին անգամ պատմեցի Սարգիս Սերոբյանին, երբ միասին այցելել էինք Էքրեքի հայկական գերեզմանատուն: Աչքերը լցվեցին, հարցրեց` որտեղ է նրա գերեզմանը:  Չգիտեմ` ասացի: Միասին շրջեցինք այդ հսկայական գերեզմանատանը: Շատ շիրիմների փորագրություններ ջնջված էին, բայց մենք «Սեդրակ» անունն էինք որոնում: Երկուսս էլ գիտեինք, որ «Սեդրակ» անունը չենք կարող գտնել: Փաթաթվեցինք և «Այս բոլոր քարերի վրա Սեդրակ է գրված» ասելով` սփոփեցինք իրար:

Աննա խաթունն էլ վախճանվեց: Սեդրակ աղայի նման` նրան էլ մի բուռ հողը շատ համարեցին:

Ի՞նչ կարող եմ ասել. Էքրեքի հայ գերեզմանատան բոլոր քարերի վրա արդեն ոչ միայն «Սեդրակ», այլ նաև «Աննա խաթուն» է գրված:

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/19359/ermenilerin-binlerce-kez-seyrettigi-film-hatun-anaya-veda

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net