Հալիտէ Էտիպը` Կոմիտասի մասին

Մելինէ Գարագաշեան

Հոգեբանական գիտութիւններու տոքթոր

Առաջին անգամ Հալիտէ Էտիպի մասին լսեցի, երբ Թուրքիա իմ ճամբորդութեան կիտը, լսելէ ետք թէ ինչու եկեր եմ Թուրքիա, ըսաւ. «Մեր պատմութեան մութ օրերը» և աւելցուց, որ ջարդերու մասին իմացեր է Հալիտէ Էտիպի գիրքէն: Որոշ ժամանակ անց, յօդուած մը կարդացի Էտիպի և Կոմիտաս վարդապետի հանդիպման մասին, որը պահեցի: Երբ Կոմիտասի հոգեբանական վիճակի վերլուծումը կ՛ընէի, այդ յօդուածը կրկին կարդացի և ապա գնեցի Էտիպի յուշերը, ուր ո՛չ միայն Կոմիտասի մասին գրուած էր, բայց նաև Անդուրայի որբանոցի մասին: Էտիպ, Թուրքիոյ յայտնի ու յարգուած գրագէտը հրաւիրուեր էր Ճեմալ փաշայի կողմէ, վարելու Անդուրայի [Սուրիա, ապա Լիբանան] որբանոցը և թրքացնելու հայ որբերը: Աւելորդ է ըսել, որ երկու նիւթերն ալ հետաքրքրական էին ինձ համար,երբ կ՛ուսումնասիրէի Ցեղասպանութեան հեռակայ ազդեցութիւնները՝ սերունդներու վրայ:

Հալիտէ Էտիպը սուլթան Համիտի քարտուղարին աղջիկն էր, յաճախեր էր յոյն քրիստոնիա դպրոց մը, ուր հանդուրժողական էին այլ ազգերու նկատմամբ: Ըստ յառաջաբանին, ուր Հ. Տագ կը գրէ՝ «Թէեւ ոչ առաջինը, Հալիտէ Էտիպը (1882-1964) ամէնաբեղուն թուրք օթօման կին գրողն է` իր 21 վէպերով, չորս պատմուածքներով, երկու թատրերգութեամբ, չորս գիտական ուսումնասիրութեամբ և երկու հատոր ինքնակենսագրութեամբ»:

Յուշերուն մէջ Էտիպ կը գրէ, որ Կոմիտաս յաճախ կը հրաւիրուէր Թուրք օճախ՝ իր երգարուեստը հրամցնելու: Գիտենք, որ բանտարկութենէ մի քանի շաբաթ առաջ ան հրաւիրուած էր երգելու: Էտիպ կը յիշէ՝ «Այդ սրահին մէջ է, որ ճանչցայ Կումիտաս վարդապետը, հայ կղերականը, երաժիշտը, երգահանը: Ան այն երաժիշտ, դերասան, և դասախօսներէն մէկն էր, որոնց կը հրաւիրէր Օճախը` շաբաթական իր ներկայացումներուն: Կոմիտաս շատ ճանաչուած էր իր Անատոլեան երգերով և հին կռէկորեան երաժշտութեամբ, որոնք հաւաքեր էր տարիներու համբերատար աշխատանքով՝ Կոստանդնուպոլսոյ և Անատոլուի մէջ: Ան մարզեր էր Հայ երիտասարդներու երգչախումբ մը և մեծ ղեկավարի մը հռչակը շահած էր հայերու մօտ»:

Էտիպ ճիշտ կը գրէ, որ Կոմիտաս լաւ գիտեր թուրքերէնը, սակայն սխալ է, թե նա երաժշտութիւնը յաւաքեր էր Պոլսոյ մէջ: Մինչև 1910-ին Պոլիս փոխադրուիլը, Կոմիտաս արդէն հայկական գաւառներէն հաւաքեր էր հազարաւոր ժողովրդային երգեր:

Էտիպ կը շարունակէ. «Երբ երեւցաւ` իր կղերականի սեւ, երկար հանդերձով, իր մութ դէմքը՝ ինչպէս որևէ պարզ անատոլցուի, և իր հոգեյոյզ աչքերը` կարօտով լի, ու իր ձայնը հնչեցուց իր զօրաւոր ու մաքուր նօթաներով, իրեն զգացի որպէս Անատոլուի ժողովրդական հէքեաթի և երաժշտութեան մարմնացումը: Երաժշտութիւնը յաճախ էի լսեր մեր քեմացի և էրզըրումցի սպասաւորներէն: Ան պարզապէս բառերը հայերէնի էր վերածեր: Սակայն, ես լեզուին ուշադրութիւն չի դարձուցի: Միայն զգացի այդ փափուկ և անյոյս [tender and desolate melody from the lonely wastes of Anatolia.] եղանակի իմաստը Անատոլուի միայնակ կորուստներէն եկած»:  Մինչ՝ Կոմիտաս իր 6/24/1908 թուականի Ինքնակենսագրութեան մէջ գրեր էր. «Ես ծնուել եմ 1869 սեպտեմբերի 26-ին, Փոքր Ասիայի Կուտինա կամ Քիւթահիա քաղաքում: Երրորդ օրն ինձ մկրտել են և անունս դրել Սողոմոն: Հայրս՝ Գէորգ Սողոմոնեանը, քիւթահիաբնակ էր, մինչ մայրս՝ Թագուհի Յովհաննիսեանը, բրուսացի: Երկուսն էլ Հայ են: Հօրս և մօրս ազգատոհմը ի բնէ ձայնեղ է: … Մօրս ու հօրս տաճիկ լեզուով և եղանակներով յօրինած երգերը, որոնցից մի քանիսն արդէն գրել եմ 1893 թուից հայրենիքումս, դեռ երգում են մեծ հիացմունքով մեր քաղաքի ծերերը»: Քիւթահիայի մէջ հայերը թրքախօս էին: Թագուհին թրքերէնով կը յօրինէր երգեր: Ինչպէս ուրիշ հայեր Թուրքիոյ մէջ, Քիւթահիայի հայերը խստիւ կը պատժուէին թուրք կառավարութեան կողմէ եթէ հայերէն խօսէին: Հետևաբար, Կոմիտասի քաջ ծանօթութիւնը թուրքերէն լեզվին և այն, որ, իր մօր յօրինած երգերը ձայնագրեր էր, իրեն թուրք չէի՛ն դարձներ:

Էտիպ կը շարունակէ նկարագրել. «Ծանօթութիւնը, որ սկսաւ, շարունակուեցաւ: Կոմիտաս յաճախ կու գար իմ տունը` երգելու: Ան շարունակեց գալ նոյնիսկ հայերու և թուրքերու` իրար ջարդելէ ետք: Երկուքս ալ լռելեան տանջուեցանք դէպքերէն, բայց, ո՛չ մէկս այդ մասին չի խօսեցանք: Մէհմետ Էմին և Յահիա Պէյերը, երկուքն ալ մեծ բանաստեղծներ, որոնք ազգայնականութիւնը մարդկայնօրէն կը նայէին, կը հետաքրքրուէին իր բնաւորութեամբ և եկան իրեն լսելու: Յուսուֆ Ակչուրան ևս եկաւ՝ երաժշտութիւնը սիրելով, բայց յայտարարեց, որ Կումիտասը մեծ վնաս հասցուցած է թուրքին` գողնալով անոր ժողովրդական երաժշտութիւնն ու երգերու մշակոյթը»:

Այս մտքերը յատուկ չէին միայն Էտիպին և Աքչուրային. մարտ 1915 -ին, Օճախի մէջ, Կոմիտասի երգի ելոյթէն վերջ, երաժշտասէր հանդիսատէսներու մէջէն լսուեր էր.

«Աստուած պահէ իրեն չար աչքերէ: [Սիրունի, 1969, էջ 45-47 և Գարագաշեան, (2014), էջ 93]: Օրուայ բանախօսը շեշտեր էր, որ, Անատոլուի զաւակը, հայ հոգևորականը, իր նուիրումով ու ծանր աշխատանքով թռիչք տուած էր հայ երաժշտութեան և իր հաւաքած երգերը ներկայացուցած որպէս հայ ազգային ժառանգութիւնը, մինչ թուրք կրօնաւորները այդ չէին ըրած: Թէ՝ հայ ժողովուրդը Թուրքիոյ մշակութային կեանքի յառաջատար դիրքերուն վրայ կը մնար: Կոմիտաս նստեր էր դաշնամուրին, երգեր ու նուագեր` սրահը թնդացնելով ծափահարութիւններով ու գովեստներով: (Նոյն):

Կոմիտաս շարունակեր էր իր աշխատանքը մինչև իր բանտարկութիւնը` 1915 թ. ապրիլ 23-ը: Էտիպ աւելի վարը կը գրէ, «Կոմիտաս Քիւթահիաէն էր, աղքատ ծնողքէ: «Ծնողներէս ժառանգեցի զոյգ մը կարմիր կօշիկ և երգ մը… Կօշիկները հօրմէս էին, բայց երգը մօրմէս…» Հայերէն չէին գիտեր, և Կոմիտաս ան սորուեր էր վերջը: Ծնողները հաւանաբար թրքական ծագում ունէին, այն թուրքիսներէն որոնք Կռեկորեան եկեղեցիի միացեր էին: Բիւզանդացի ղեկավարները թուրք ցեղերը կանչեր էին, որպէս պատւար Սարասէնիկ յարձակումներէ, և հակառակ, որ ասոնք յատկապէս հարավային սահմաններուն դրուած էին, ոմանք ուրիշ տեղ գացած են…. Ան հայ ազգային մըն էր, եթէ նոյնիսկ թուրք էր կամ հայ, բայց խառնուածքով ու սրտով իսկական Անատոլուի թուրք էր… Որպէս մարդ և արուեստագէտ, Կոմիտասը հազուագիւտ արժէք էր: Այն ճգնումը, որով մաքուր և գեղեցիկ պարզութեամբ հայերուն սորուեցուց, կարելի պիտի ըլլար այլ ազգութիւններուն ևս ընդօրինակել: Կարժէր լսել իր Անատոլուն երգով և զգացումով ներկայացնելու ոճը: Էտիպ գրելով Կոմիտասի` աքսորէն վերադարձին իրենց հանդիպման մասին` կ՛աւելցնէ. «Օր մը Կոմիտաս հայերէնով երգեց Ավէ Մարիան, որը վեցերորդ դարի ստեղծագործութիւն էր, հազուագիւտ գեղեցկութիւն: Կրօնական ու զգացական մթնոլորտը այնքան գրավեց ինձ, որ հարց տուի, թէ որևէ շարական երգի վերածած է: «Այո» ըսաւ, «հարիւր մէկ երրորդը»: «Շատ յոգնա՞ծ ես երգելու համար»,- հարցուցի: Ան ընկողմանած էր ցած աթոռին, դաշնամուրի մօտ, և դէմքը սպիտակ էր, ցաւի տարօրինակ կնճիռներով: Սկսաւ երգել` առանց տեղը փոխելու: Երբ սկսաւ երգել, զգացի, որ մթնոլորտը չ՛ունէր այն սուրբ և համեստ գեղեցկութիւնը, որ Ավէ Մարիան ունի… Երկիւղ զգացի և տարօրինակ զգացում մը: Բնազդաբար գրադարանէն Ս. Գիրքը առի և գտայ 101-րդ շարականի վերջին տունը. «Պիտի չնչեմ երկրեն բոլոր չարը՝ որ կտրեմ բոլոր չարագործները Տիրոջ քաղաքէն»:

Էտիպ կը հասկընայ իմաստը ու կ՛եզրականացնէ.

«Իր հոգիին ատելութեան և վրիժառութեան ճիչն էր դէպի իմ ժողովուրդը… 1915-ին Օճախը ի գործ դրաւ իր ազդեցութիւնը որ չ՛աքսորուի, բայց 1916-ին լուրջ մտային խանգարում ունեցաւ, որը տեղի տուաւ այդ սարսափելի ժամանակներու ճնշմանը: Դոկտ. Ադնանը աղաչեց Թալադ Փաշային, որ թոյլ տայ Փարիզ երթալու` բուժման համար: Տակաւին Ապաստանարանի մէջ է»…:

Իմ գիրքը, ուսումնասիրուած այլ աղբիւրներէ, դէպքերը սյլ կերպ կը ներկայացնէ` համոզուած ըլլալով որ Կոմիտաս հայ էր՝ ամուսնոյս ազգականը:

Akunq.net