Պատվելով հայ որբերի հերոսին՝ Բալաբան հոջային

Մելինե Գարագաշյան

Հոգեբանական գիտությունների թեկնածու

Սարգիս Բալաբանյանը, իր աշակերտների համար` Բալաբան հոջան (1882-1963) Այնթափի մանկատան ուսուցիչն էր, ով վտանգելով իր կյանքը` փրկել էր հայ որբերին թուրքերից, երբ վերջիններս հարձակվել էին Այնթափի մանկատան վրա: Նա ոչ միայն մաթեմատիկա էր դասավանդում, այլև օրինակ էր դարձել իր սաների համար: Թուրքիայից բռնագաղթից (Հայոց ցեղասպանությունից-Ակունքի խմբ.) հետո նա շարունակեց դասավանդել Հալեպում՝ շարունակելով մարդկային կյանքեր փրկել:

Ի թիվս բազմաթիվ հերոսների, որոնք հայտնի են Ցեղասպանության ժամանակ իրենց բացառիկ արարքներով, ես մեծարում եմ նաև Բալաբան հոջային` Այնթափում հայ որբերին, այդ թվում և իմ հորը փրկելու համար:

Հայրս այնքան էր տպավորված Բալաբան հոջայի հերոսությամբ ու առաջնորդ լինելու ձիրքով և իրադարձություններն այնպես էր նկարագրել, որ դրանք երևակայությանս մեջ այնպես են տպավորվել՝ կարծես ֆիլմում տեսած լինեմ: Հորս նկարագրությունների շնորհիվ ես դեռ պատկերացնում եմ Բալաբան հոջայի թաքցրած ատրճանակն ու նրա՝ հայ որբերին տված հավաստիացումները, թե չվախենան: Ահա թե ինչ է գրել հայրս 1920 թ. Այնթափի ամերիկյան որբանոցում կատարված միջադեպի առնչությամբ.

…Ամերիկյան մի կազմակերպություն, որը կոչվում էր Մերձավոր Արևելքի նպաստամատույց, որբանոց էր բացել Այնթափում: Մեզ նման հարյուրավոր որբերով հավաքվում էինք շենքի դիմաց, ամեն օր որոշակի թվով որբերի ընտրում, ներս էին տանում, գրանցում, հաշվառում, լողացնում ու հագցնում: Ի վերջո մի օր նրանք վերցրեցին իմ կրտսեր եղբորը՝ Պողոսին: Երբ նրան հարցրին՝ «Արդյո՞ք եղբայր կամ քույր ունեք», նա տվեց մեր անունները: Այսպիսով, Հնազանդն ու ես նույնպես դարձանք որբանոցի խնամյալ: Նրանք ինձ ու Պողոսին տեղավորեցին տղաների բաժնում, իսկ Հնազանդին՝ աղջիկների: Նրանք մեզ տվեցին հատուկ համազգեստ, որի շապիկի թևքերին համարներ էին գրված: Պողոսը 101-ն էր, ես էլ՝ 102-ը. Մենք շատ հպարտ էինք այդ թվերով, կարծես ռազմական շքանշան լիներ:

Քանի որ ես մի փոքր գրել-կարդալ գիտեի, ինձ գրանցեցին ավելի բարձր դասարանում, իսկ Պողոսին՝ մանկապարտեզում: Մենք ամեն օր կանոնավոր դասեր ունեինք, այդ թվում, երաժշտություն և մարմնամարզություն:

Այսպես շարունակվեց մինչև 1920 թ. սկիզբը, երբ ֆրանսիացիները, ովքեր Այնթափում փոխարինել էին բրիտանացիներին, սկսեցին դուրս գալ այստեղից: Իհարկե թուրքերը ուրախ էին դրա համար, իսկ հայերը` վախեցած: Հայկական կազմակերպություններն սկսեցին որբանոցում հերթապահություն անել, որպեսզի թույլ չտան՝ թուրքերը հայկական նոր ջարդեր իրականացնեն: Մենք սովոր ենք ամեն գիշեր տեսնել զինված հայ մարդկանց, ովքեր շրջում էին շենքի շուրջը և ապահովում մեր անվտանգությունը:

1920 թ. ապրիլյան մի առավոտ մաթեմատիկայի դասին էինք… Մեր ուսուցիչը՝ Բալաբան հոջան, ում մի աչքը կույր էր, շատ խիստ էր: Հանկարծ կրակոցի ձայներ լսվեցին, նա դասարանից դուրս վազեց, ապա վերադարձավ, և ի զարմանս մեզ՝ գրպանից հանեց տասը միլիմետրանոց ատրճանակն ու հրամայեց.

-Երեխանե՛ր, պետք չէ վախենալ,- ապա իջավ բակ, որտեղից բղավում էր «Silah başına!», ինչը թուրքերենից թարգմանաբար նշանակում է` «Ի զեն»:

Հայերի և թուրքերի միջև կռիվ սկսվեց:

Արդեն իսկ լարվածություն կար երկու խմբի միջև: Հալեպից բերված որբեր կային, որոնց բնակեցրել էին թուրքական թաղամասում: Հայերի ղեկավար մարմինը ապահովության համար այդ որբերին բերել էր մեր որբանոց: Ֆրանսիական բանակը կայանել էր հայկական թաղամասում՝ ամերիկյան քոլեջի հետևում, սակայն այդպես էլ չխառնվեց բախմանը: Թուրքիայի հարձակումները շարունակվեցին գրեթե մինչև այդ տարվա աշունը: Անմիջապես մանկատան դիմաց՝ թուրքական թաղամասում, մզկիթ կար, որտեղից էլ թուրքերը կրակ էին արձակում: Բարեբախտաբար, մեր մանկատան շենքի հետևում մի մեծ քարանձավ կար, որտեղ ապաստանում էինք վտանգի դեպքում: Մեծ տղաները քարանձավից մեր մանկատուն միջանցք էին բացել, այնպես որ, մենք կարող էինք ապահով հասնել մեր ննջասենյակ: Ավազներով լի պարկերը պաշտպանում էին մեր ննջարանների պատուհանները:

Սարգիս Բալաբանյանը ծնվել էր 1882 թ. մայիսի 15-ին Այնթապում` մի թաղամասում, որի բնակչության կեսը հայեր էին: Նա հինգ քույր և չորս եղբայր ուներ, ովքեր վաղամեռիկ էին: Չորս տարեկան հասակում պատահարի հետևանքով կորցրել էր աչքը: Նրա մայրը որոշել էր տղայի մազերն աճեցնել մինչև տասը տարեկան, ապա` դրանք կտրել Սուրբ Գևորգ եկեղեցում՝ տղայի խնամակալությունը վստահելով տեղի սուրբ հորը: Քանի որ թաղի երեխաները երկար մազերի համար ծաղրում էին նրան, յոթ տարեկանում մտնում է վարսավիրանոց և մազերը կտրել տալիս՝ զայրացնելով մորը: Ինը տարեկանում նա կորցնում է հորը և ստիպված լինում լքել ավետարանական դպրոցն ու աշխատել, որպեսզի աջակցի իր ընտանիքին: Սկսում է ծխախոտ վաճառել: Քանի որ թուրք տղաները հանգիստ չէին թողնում հայ տղաներին, նա սովորել էր ջախջախել թշնամուն. այդ ընդհարումների հետևանքով մի օր նրա գլուխը պատռվել է քարի հարվածից:

Իր հուշերում [Balabanian, Sarkis (Balaban Khoja), 1983, The Hot and Cold Days of my Life (in Armenian) Toranian, T (Ed.), Aleppo: Shark], որոնք լույս են տեսել հետմահու, Բալաբանյանը նկարագում է իր կողմից կյանքեր փրկելու մի քանի դեպք.

«1916 թ. ամռանը սկսեցին Թուրքիայից տեղահանել ավետարանչական և կաթոլիկ հայերին, առաքելական հայերին արդեն իսկ ուղարկել էին անապատների խորքերը: Նրան խնդրել էին աշխատել մի ամերիկյան որբանոցում, որտեղ հոգ էին տանում ավելի քան 150 հայ որբի մասին: Նա աշխատում է ոչ միայն որպես նպարեղեն վաճառող, այլև` որպես ուսուցիչ և որբացած երեխաների հայր: Ի լրումն իր պարտականությունների՝ Բալաբանյանն օգնություն էր տրամադրում նաև բանտարկյալներին: Ինքը ևս բանտարկյալ էր եղել և անձնակազմին լավ գիտեր: Բայց դա չէր խանգարել, որ նրան ծեծի և շանտաժի ենթարկեին` բանտարկյալներին օգնելու համար:

1916 թ. փետրվարյան մի ցրտաշունչ օր մանկատան համար հաց գնելիս հանդիպում է մի կնոջ, ով լացում էր մի փոքրիկ տղայի համար, ում բռնի պահում էին: Նա գրում է. «Ինձ համար այս այրու խնդրանքը անակնկալ չէր, քանի որ նրա պես շատերն էին ինձ խնդրել` օգնելու այնպիսի բարդ իրավիճակներում, ինչպիսիք են առևանգումը, ազատազրկումն ու բռնի իսլամացումը»:

Սվասցի այրին տեղահանությունից հետո Այնթափում կարողացել էր աշխատանքի անցնել մի չեչեն մեծահարուստի տանը՝ այդպիսով փրկելով իր կյանքը: Այդուհանդերձ, նա եկել էր ոչ թե իր, այլ հայ երեխայի համար: Արցունքներն աչքերին նա պատմում էր, որ մի շաբաթ առաջ իր տերը գնել էր այդ երեխային Այնթափի Թել Բաշար գյուղից, մտադիր էր թլպատել տղային ու իսլամացնել: Չնայած, որ երեխան դիմադրում էր: Տերն այլ կերպ էր պատժում տղային. երկու օր էր` սովի էր մատնել, սակայն երեխան համառորեն դիմադրում էր: Այրին խնդրում է Բալաբանյանին փրկել տղային: Բալաբանյանը շարունակում է. «Այրին դուրս եկավ հացի կրպակից: Ես հետևեցի նրան, որպեսզի իմանամ փոքրիկ հերոսի տեղը: Մենք երկար քայլեցինք` մինչև որ հասանք Քուրդ անվամբ գագաթը, որի հյուսիսային լանջին տեղակայված էր տունը: Նախքան բաժանվելը, մենք պայմանավորվեցինք փախցնել տղային:

Ուշ ձյունառատ մի գիշեր, երբ բոլորը ներսում էին, ես` էշի վրա, ներխուժեցի դեպի չեչենական ոճրաբույն. հայ տղան զգուշաբար ինձ էր որոնում:

Ես հեռավորության վրա տեսա տղային: Մեր պայմանավորվածության համաձայն` նա դրսում էր: Խեղճ երեխան իր շնչով տաքացնում էր սառած ձեռքերը: Ես զարկեցի էշին, որպեսզի արագ առաջ շարժվի:  Հասա տղային: Զգուշորեն ստուգեցի շրջակայքը. ոչ ոք չկար: Միայն քամին էր սուլում և ձյունը շաղ տալիս դեմքիս:

Առանց ժամանակ կորցնելու` ես մոտեցա փոքրիկ տղային և հայերեն ասացի, որ եկել եմ նրան փրկելու: Տղան երջանիկ էր: Ես նրան դրեցի խուրջինի գրպանում և ասպատակեցի էշս: Երբ որ զգացի, որ համեմատաբար ապահով ենք, և մեզ ոչ ոք չի հետևում, տղան պատասխանեց ինձ, որ իր անունը Խնդիր է, մայրը Հայկանուշն է, իսկ հայրը՝ Արտաշեսը, և որ ինքը Խարբերդից է: (89-91)

Մենք սառցակալած հասանք քոլեջի դռանը: Ես վերցրեց երեխային խուրջինի գրպանից և տարա դռնապանի սենյակ: Նա հազիվ հինգ տարեկան էր: Ուներ սև աչքեր, երկար թարթիչներ ու կարմիր այտեր: Դեմքը բավականին հայկական էր: Նրան գրկած` գնացի որբանոցի հսկիչի՝ տիկին Օվսաննա Կուպելյանի մոտ և ներկայացրեցի իրավիճակը»:

Տիկին Օվսաննան հրաժարվում է ընդունել երեխային և Բալաբանյանին խորհուրդ տալիս հոգ տանել իր ընտանիքի մասին, քանի որ նա կարող է պատժվել, վերջ ի վերջո քանի որբ կարելի է փրկել և այլն: Իմ առաջարկը տիկին Օվսաննային կրկնելու փոխարեն` վերցրեցի երեխային և գնացի տնօրենի՝ պարոն Մերիլի աշխատասենյակ:

Այս հիանալի մարդը գրկում է երեխային և հրավիրում Բալաբանյանին նստել: Երբ Բալաբանյանը պատմում է տղայի պատմությունը, պարոն Մերիլն արտասվում է: Այնուհետև տիկին Մերիլը հարցնում է ամուսնուն` արդյո՞ք չի ցանկանում որդեգրել փոքրիկ տղային: Ամուսինը համաձայնվում է, և տիկին Մերիլը երեխային հանձնում է սպասուհուն, որպեսզի վերջինս լողացնի և կերակրի նրան:

Այնուհետև Բալաբանյանն ու Մերիլները աղոթում են Աստծուն՝ խնդրելով, որ վերջ դնի մարդկանց տառապանքներին:

Ապա Բալաբանյանը մեկ այլ պատմություն է պատմում այն մասին, թե ինչպես է ութ ամիս անց հանդիպում մի երիտասարդ կնոջ, ում ևս տեղահանել էին Թուրքիայից: Այնտեղ՝ մի մեծ գործարանում, որպես փախստականների ղեկավար, նկատում է մի երիտասարդ կնոջ, ով ամեն օր լալիս ու աղոթում էր բակի մի անկյունում: Մի օր համարձակվում է մոտենալ նրան և հարցնել, թե ինչու է լաց լինում: Երիտասարդ կինն ի պատասխան ասում է.

Եղբա՛յր, իմ ցավը սահման չունի: Նախքան ես կլքեի Խարբերդը, ամուսնուս տարան, ինձ էլ երկու երեխաներիս հետ տեղահանեցին: Իմ նորածինը մահացավ ճանապարհին: Իսկ մյուսին խլեցին ինձնից Այնթափի Թլբաշար գյուղի մոտակայքում: Մինչ օրս ես լսում եմ նրա ճիչը՝ «Մայրի~կ, մայրի~կ, նրանք ինձ տանում են … փրկի՛ր ինձ, մայրի~կ:

Նրա խոսքերը մղկտացրին Բալաբանյանի սիրտը: Երբ երիտասարդ կինը մի փոքր հանդարտվեց և նայեց նրան, վերջինս մտածեց, որ ինչ-որ տեղ տեսել է այդ աչքերը: Բալաբանյանը հարցնում է տղայի անունը: Կինը պատասխանում է. «Խնդիր: Նա իմ ավագ որդին էր: Ես աղաչում էի Աստծուն, որ ինձ արու զավակ շնորհի՝ խոստանալով նրան հավատացյալ, լավ քրիստոնյա դաստիարակել»: Հարցրեցի նրան, թե արդյո՞ք որդու աչքերը նման են իր աչքերին: Նա դրական պատասխանեց և սկսեց նորից արտասվել: Բալաբանյանը խոստանում է օգնել նրան, այնուհետև հարցնում է կնոջ անունը: Իմանալով, որ կնոջ անունը Հայկանուշ է, իսկ նրա հանգուցյալ ամուսնու անունը՝ Արտաշես, Բալաբանյանը համոզվում է, որ Խնդիրը նրա որդին է: Ես հավատացրեցի նրան, որ իր որդին կենդանի է և ապահով ձեռքերում է գտնվում: Բալաբանյանը տիկին Մերիլին նամակով հայտնում է ողջ պատմությունը: Տիկին Մերիլը Խնդրին ուղարկում է Հալեպ, որտեղ նա վերամիավորվում է մոր հետ:

1933 թ., երբ Հալեպի Ուսումնասիրաց դպրոցում ուսուցիչ էր և զբաղված էր ավարտական արարողություններով, մի հիանալի երիտասարդ է մոտենում նրան, հանում գլխարկը, և գրկում զարմացած Բալաբանյանին` ասելով. «Հոջա՛, մոռացե՞լ եք Խնդրին: Քանի որ Բալաբանյանը մաթեմատիկայի դասին բազմաթիվ խնդիրներ էր լուծել, հիացավ տղայի առաջարկած խնդրով: Ապա Խնդիրը բացատրեց, թե ով է ինքը: Բալաբանյանը հիշեց ու ողջունեց նրան: Խնդիրը ժամանել էր ԱՄՆ-ից, հայ հարսնացու էր փնտրում: Նրանք խարբերդցի մի հայ աղջիկ գտան, հարսանիք արեցին և ուղարկեցին Ամերիկա:

Բալաբանյանը գրում է.

Կազմելով հայկական ընտանիք՝ Խնդիրն իր վրեժը լուծեց թուրքերից:

Բալաբանյանի հուշերը լի են նման պատմություններով:

Նա կամավորագրվում է բրիտանական բանակ և ուղարկվում Այնթապ: Թուրքական զինվորական համազգեստով, հրազենով և 150 փամփուշտով` ճանապարհին որպես թուրք է ներկայանում: Ապրիլի 1-ին Բալաբանյանը նկարագրում է իրադարձությունները, որոնք տեղ են գտել իմ հոր հուշերում.

Ապրիլի 1-ն էր: Աղոթքից հետո մտանք դասարան: Հանկարծ հրետակոծության ձայնը խախտեց մեր անդորրը: Ես ուսանողներին անմիջապես նկուղ ուղարկեցի և որպես այդ օրվա հերթապահ՝ դիրքավորվեցի: Երիտասարդների մի խումբ իր դիրքում էր: Դիմացի շենքից կրակ բացեցին մանկատան շենքի վրա, բակի կանայք ու երեխաները խուճապահար եղան: Մեր հսկողության տակ գտնվող ժողովուրդը լցվեց ամերիկացիների շենքը:

Բալաբանն ու երիտասարդները զբաղեցրեցին իրենց դիրքերը՝ սպասելով հակահարձակման նշանի: Եվ եկավ նշանը, որին հաջորդեց լռությունը. թուրքական կողմը պարտվել էր, հաշվում էր իր զոհերին:

Հաջորդող օրերին քաղաքը փոքր բերդ էր հիշեցնում: Այդ բերդում թե՛ տղամարդիկ և թե՛ կանայք ունեին իրենց պարտականությունները:

Բալաբանյանը շարունակվում է.

Տասնհինգ օր աչքերիս քուն չեկավ, կոշիկներս չհանեցի, ընտանիքս ու երեխաներիս չտեսա: Որբանոցի տնօրենը կարեկցում էր ինձ՝ պահանջելով մի փոքր հանգստանալ:

Որբանոցի և Կարմիր խաչի ամերիկացի տնօրենը՝ պարոն Բոյդը, ով որոշ ժամանակ դեմ էր մանկատան պաշտպանության համար իմ գաղտնի ռազմական գործունեությանը, այժմ տեսնելով ինձ և իմ քաջ մարտիկների հերոսական պայքարը՝ եկավ և ներողություն խնդրեց իր անարդարացի վերաբերմունքի համար:

Դրանից հետո մենք ընկերներ դարձանք:  Դուք կարո՞ղ եք պատկերացնել, որ նա նույնիսկ տվեց ինձ «Բրաունինգ (ատրճանակ)»:

Պայքարի հինգերորդ օրը թուրքերը հրադադար էին առաջարկել: Մենք ընդունեցինք: Օգտվելով առիթից՝ մենք որբանոցի դիմացի պատուհանների վրա նորից ավազով լի պարկեր դրեցինք:

Հայ պատվիրակը, ով երբեք զենք չէր կրել, տեսնելով երեք թուրք ժամապահի, կրակ է բացում նրանց վրա՝ խախտելով հրադադարը հենց այն ժամանակ, երբ պատվիրակությունը փորձում էր պայմանավորվածություն ձեռք բերել…

Թուրքական կանոնավոր բանակը մոտենում էր որբանոցին, մինչդեռ բրիտանացի տնօրենները հայերին արգելել էին զենք կիրառել: Հիվանդանոցը, որբանոցը, և հայկական թաղամասը արյան գետերի վերածվելու վտանգի մեջ էր: Բալաբանյանը շարունակվում է.

Հետևաբար, ողջ պատասխանատվությունը ինձ վրա վերցնելով՝ հրամայեցի տղաներին կրակել: Անհոգ մոտեցող թուրքական բանակը անակնկալի եկավ մեր անսպասելի և վայրի հարձակումներից: Թուրքերը բազմաթիվ զոհեր տվեցին: Նրանք, ովքեր փրկվեցին, փախան: Նրանց զոհերի հստակ թիվը հայտնի չէ, միայն գիտեմ, որ պայքարի ավարտին նրանք այլևս չէին համարձակվում մոտենալ մեր դիրքերին:

Եվ ես, երբ խրախուսում էի իմ մարտիկներին, հանկարծ լսեցի մի բարձր ձայն, որն ինձ էր կանչում: Շրջվեցի: Բժիշկ Շեֆարդն էր, ով արգելել էր ինձ կռվել: Նա գոռում էր.

-Հոջա՜, հոջա՜, ի՞նչ եք կարծում, կարո՞ղ եք դադարեցնել:

-Բժի՛շկ, ինչու՞ պիտի դադարեցնեմ: Ես պետք է նորից ու նորից կրակեմ…

Այժմ հենց ինքը՝ բժիշկ Շեֆարդն էր ասում.

-Բրավո~, հոջա՛, կրակե՛ք, այդ թուրքերը ստախոս են: Իմ ննջասենյակի պատուհանները ջարդվել են նրանց կրակոցներից: Այսուհետ ես Ձեզ հետ եմ, մինչև մահ կռվելու եմ նրանց դեմ` ձեր կողքին:

Բալաբանյանը շարունակում է նկարագրել այն համարձակ արարքները, որոնք ցույց են տալիս, որ նա իր կյանքը նվիրել էր հայ ժողովրդին:

Եկե՛ք ոգեկոչենք Բալաբան հոջային՝ մաթեմատիկայի ուսուցչին, ով Ցեղասպանությանը հաջորդած տարիներին՝ 1915-1920 թթ., փրկեց հայ որբերի կյանքը:

Գրականություն

Balabanian, S. (1983).  Gyankis Dak oo Bagh Orereh [The Hot and Cold Days of my Life]: Aintab, Kesab, Haleb, (T. Toranian, Ed.).

Burjlian. (1975).  Memories of Balaban Khoja.  In, Nor Aintab, Vol. XVI, No. 3, pp. 43-44.

Jamgotchian, H. (2004).  My Legacy, Yerevan: Dall (A. Jamgochian, Tr.), pp. 57-59.

Toranian, T. (1994).  Sarkis Balabanian (1882-1963).  Badmootyoon Antabi Hayots [History of Armenian Aintab], Volume III, E. Babayan (Ed.), pp 945-952.

* Ես շնորհակալ եմ իմ ընկեր, Կեսար Չեքիջյանին, ով ծանոթացրեց ինձ Բալաբան հոջայի պատմության հետ, երբ կարդաց հորս հուշերը, և Հարություն Թերջայանին` Սարգիս Բալաբանյանի ուսանողին գտնելու համար, ով ինձ հետ կիսվեց իր հուշերով:

Անգլերենից թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net