Իսլամացված հայեր և «հասկացություններ, որոնք արյունահոսության պատճառ են դառնում»

Նուրհաք Յըլմազ

Դիարբեքիրի բնակիչները տարիներ շարունակ Պայծառ Ալաթային և ամուսնուն՝ Սարգիս Էքենին, որպես քաղաքի «վերջին հայերի» էին ճանաչում: Մենք՝ լրագրողներս էլ շատ հեշտությամբ հարմարվեցինք նրանց անվան առաջ դրված այդ «վերջին» բառին, քանզի հավատացել էինք, թե երբ այս տարեց զույգը կյանքից հեռանա, ապա քաղաքում այլևս հայ չի մնա: Հավանաբար նրանց «վերջին հայեր» ընդունելու ամենահիմնական պատճառն այն էր, որ նրանք օգտագործում էին իրենց հայկական անունները՝ Պայծառ և Սարգիս, ապրում էին եկեղեցու այգում և իրենց քրիստոնյա համարում:

Մինչդեռ անմտություն է մտածել, թե այս հողերում խոր արմատներ ձգած այս ժողովուրդը մի վայրկյանում հօդս է ցնդել, և թե նրանից ընդամենը երկու հոգի է մնացել: Բացի այդ անգիտակցաբար «մեծ մեղք էինք գործում»: Ամեն անգամ այս արտահայտությունն արտաբերելիս մեզանից ոչ շատ հեռու Դիարբեքիրի Բաղլարում, Դիջլեքենթում և Գազիլերում որքա~ն սրտեր ենք ստիպել արյունահոսել: Չգիտեինք… Սա այն դեպքը չէ, որ մեզ հանգստացնենք` ասելով, թե «չիմանալն ամոթ չէ», որովհետև ուղիղ 102 տարի առաջ՝ այսինքն 1915 թ., այստեղի բնակիչներն ապրում էին` միախառնված քարին, հողին և օդին …

Կարճ ասած՝ թեև «ծպտյալ», սակայն հայերը շատ ավելի են, քան կարծում ենք: Գոնե վերջին երկուսը չեն: Սա հասկացանք, երբ 2011 թ. պատմական Սուրբ Կիրակոս հայկական եկեղեցին վերանորոգեցին և նրա դռները բացեցին հավատացյալների առջև: Ժամանակի ընթացքում եկեղեցին դարձավ մի տեղ, որ դիարբեքիրցի հայերը հաճախ էին այցելում: Ժամանակի ընթացքում դարձավ ինքնության հետ հանդիպման վայր: Իրավիճակն այսպիսին էր, մինչև որ Սուրում բախումներ սկսվեցին, և եկեղեցին էլ ներառվեց արգելված վայրերի ցանկում: 2015 թ. դեկտեմբերի 11-ից ի վեր որևէ մեկը եկեղեցի ո՛չ գնացել է, ո՛չ էլ տեսել…

Վերադառնալով Պայծառին և Սարգսին՝ նշեմ, որ նրանք երիտասարդ տարիքում ամուսնացել են եկեղեցում կայացած պսակադրությամբ: Տարիներ շարունակ ապրել են Սուրի միակ անվնաս եկեղեցու՝ Սուրբ Մարիամ Աստվածածին ասորական եկեղեցու բակում: Եվ Պայծառի ցանկությամբ, շուրջ 60 տարի անց՝ 2014 թ., պաշտոնապես գրանցել են իրենց ամուսնությունը: Այդ ժամանակ Պայծառը 87 տարեկան էր, Սարգիսը՝ 84: Ամուսնությունից մեկ ամիս անց Պայծառը մահացել է, իսկ Սարգիսը վախճանվել է 2016 թ.` Պայծառի մահից հետո: Թերթերը Սարգսի մահվան լուրը կրկին մատուցեցին որպես «վերջին հայի» վախճան: Մինչդեռ նրան վերջին հրաժեշտն էին տվել նաև դիարբեքիրցի հայերը:

«Թշնամի հասկացություններ»
Լավ, իսկ ինչու՞ ոչ ոք չտեսավ այդ հայերին, որովհետև նրանց «ծպտյալ» կամ «իսլամացված» հայեր էին անվանում: Այսինքն՝ նրանք նրանց թոռներն էին, ովքեր կենդանի մնալու համար ստիպված կրոնափոխ էին եղել: Նրանց «թրի տակ մնացածներ» ասողներ էլ կան: Կան նաև այնպիսիք, ովքեր համարում են՝ այլևս հայկականության հետ որևէ կապ չունեն, քանի որ կրոնափոխ են եղել:

«Իսլամացված հայեր» արտահայտությունը հայ համայնքում սկսեցին օգտագործել 2000-ական թթ., սակայն Պայծառի և Սարգսի համար կիրառվող «վերջին» ածականը, ինչպես նաև «իսլամացված հայեր» հասկացությունը երկու հայ երիտասարդի համար, որոնց հանդիպել էի Դիարբեքիրի Օֆիս կոչված վայրում, կրակի պես այրող են: Բնականաբար, երբ խոսում ես հայի հետ, պետք է ուշադրություն դարձնես լեզվիդ, քանզի մեր առօրյայում այնքան «թշնամի հասկացություններ» կան, որոնք հայերին վիրավորելու, ստորացնելու և ոչնչացնելու համար են ստեղծված: Այս երկու երիտասարդի հայ ծնողները բռնի իսլամացված տատիկի ու պապիկի երեխաներն են: Սակայն Ն.-ն ու Ե.-ն, ում հետ խոսել էի, կրոնափոխությունը դիտարկում են ոչ թե «հավատքի», այլև` ինքնության ոչնչացման տեսանկյունից: Այդ պատճառով էլ Ն.-ն վզին խաչ է կրում: 29 տարեկան է և հայկական անուն է կրում, մինչդեռ անձնագրում մուսուլմանի անուն է նշված: Սկզբում չէր  ցանկանում պատասխանել որևէ հարցի: «Իսլամացում» բառին այնպիսի արձագանք տվեց, որ զայրույթը դրոշմվեց դեմքին՝ «ես կրոնի վերաբերյալ խոսել չեմ ցանկանում: Խոսելու բան չկա»: Իմ համառ պնդումներից հետո ասաց.

-Մեկի պատվի հետ ես խաղում և դա բռնի ես անում: Այնուհետև դրան անուն ես դնում: Ասում ես` իսլամացված: Նման մի բան է, որ կա:

Անցյալ տարի մեր տունը քարկոծության ենթարկվեց

Չնայած իմ համառ պնդումներին՝ Ն.-ն այս հասկացության մասին այլևս չի խոսում, սակայն անձնական կյանքում հայկական ինքնության պատճառով ապրած պատմությունները հետևում են մեկը մյուսին.

-Ընկերներ են լինում, որ նման արձագանք են տալիս՝ «Հա՜, պարզվում է հայ ես, չէիր ասել դրա մասին»: Ես էլ նրանց հարցնում եմ. «Ինձ հետ ծանոթանալիս Դուք ասու՞մ եք` «Բարև, ես թուրք եմ»»: Հարցնում եմ՝ «Ինչու՞ ես վզիդ թալիսման կախել»: Մի օր մի տեղ էինք, կայծակ խփեց, մեխանիկաբար Աստվածաշնչից աղոթք արտասանեցի: Կողքիններս ասացին՝ «Մի տես, է~, նորից գյավուրի լեզվով սկսեցիր խոսել, ի՞նչ ասացիր»: Ես էլ պատասխանեցի, որ «Ֆաթիհայի» տիպի մի աղոթք ասացի: Պնդեցին, որ հայտնեմ՝ ինչ եմ ասել: Պատասխանեցի՝ «Չգիտե՞ք, թե «Ֆաթիհայում» ինչ է ասվում»: Աստվածաշնչից Ֆաթիհային համարժեք աղոթքն էի արտասանել: Ղուրանն էլ շատ լավ գիտեմ, նախկինում բազմիցս կարդացել եմ: Անցյալ Նոր տարուն հարբած մեկը մեր տունը քարկոծեց՝ ասելով. «Էս գայվուրները այս գիշեր նորից ի՞նչ են անում»: Մեր պատուհանի վրա քար նետողը մեր հարևանն էր: Էլ ի՞նչ պատմեմ քեզ, օրինակ՝ նախակրթարանում դասընկերներս պահանջեցին ինձ քննության թերթիկիս վրա բիսմիլլահ (Ղուրանի բոլոր սուրահները, բացի 9-րդից սկսում են այս արտահայտությամբ-Ակունքի խմբ.) գրեմ: Եվ սա արեցին լոկ այն պատճառով, որ հայ եմ: Նախկինում ամեն ինչ շատ դժվար էր, հիմա էլ հեշտ չէ:

Ն.-ն հաավատքի պատճառով նաև սոցիալական մեդիայում է լինչի դատաստանի ենթարկվում: Իր իսկ խոսքերից պարզ է դառնում, որ «ընկեր համարվողների մեջ էլ հայի թշնամիներ կան»: Մի օր սոցիալական մեդիայի իր էջում Աստվածաշնչից մի հատված է տեղադրել, որից անմիջապես հետո բողոքների պատճառով սոցիալական ցանցի էջը երկու անգամ փակել են: Երկու անգամ էլ Ն.-ին հաջողվել է էջը վերականգնել, սակայն երրորդ և վերջին անգամ փակելուց հետո այլևս չի կարողացել վերականգնել: Վերոնշյալ սոցիալական մեդիայի ադմինիստրատորների հետ նամակագրությունից պարզել է, որ որ իր էջի դեմ 6000 բողոք է եղել: «Ընդհանրապես ինձ չի հետաքրքրում` սոցիալական մեդիայում կլինեմ, թե ոչ: Բողոքողներն իմ ընկերներն էին: Հասկացա, թե կողքիններս ովքեր էին: Տեսա, թե դեմքիս ժպտալով` թիկունքիցս ինչեր են անում»:

Ն.ն իր ջանքերով հայերեն է սովորել: Մի օր պատահաբար տնից գտած Աստվածաշնչի միջի նոթերից իմացել է, թե ով է իր պապն ու պապի պապը: 1915 թ. հետո պապի հետ կտրված կապը վերականգնել է այս Աստվածաշնչի միջոցով: Ն.-ի վերջին խոսքն ու ցանկությունը հետևյալն է.

-Պապիս անձնագրում մուսուլման են գրել, սակայն 1942 թ. Ունեցվածքի հարկ են գանձել: Բա մուսուլմաններից Ունեցվածքի հարկ չէի՞ն գանձում: «Դեք» կոչված դաջվածքը 1915 թ. հետո միայն հայ կանանց դեմքներին էին դաջում, որպեսզի հայ կանայք մյուս կանանց հետ չխառնվեն: Այդ դաջվածքները նրանց ստորացնելու համար էին կատարել: Հետագայում է մոդա դարձել, բոլոր կանայք այդ դաջվածքից էին դաջում: Ծնողներս երբեմն ինձ այնպիսի հայացքով են նայում, կարծես ասելիս լինեն. «Դու ոչինչ չես ապրել»: Հայրս երբեմն ինձ հեռվից ցույց է տալիս եղբոր գերեզմանը, որտեղ ամփոփված են նաև պապիս ոսկորները: Չի շրջվում և նայումայն կողմ: Մինչև հիմա Նոր տարուն ընտանիքս նուռ է գետնովը տալիս: Բոլոր հայկական ծեսերը կատարում են: Ես միայն ուզում եմ այսպես ապրել: Ձեզանից ուրիշ ոչինչ չեմ ուզում, ա’յ ընկեր:

Եկեղեցին մեզ համար մի նոր հույս էր
Իսկ Է.ն ծնվել 1980 թ: Մայրը հայ է, հայրը՝ մուսուլման: Ծնվել է Դիարբեքիրի Սուր գավառում:Մինչև 9 տարեկանը Սուրի փողոցներում է վազվզել: Մեզ հետ զրույցում ասում է.

-Ես Ն.-ի կամ էլ մեր մեծերի տրավմաները չեմ ապրել: Ինքնությանս հետ հանդիպումս այդքան տրավմատիկ չի եղել: Միշտ էլ իմացել եմ, որ հայ եմ: Չգիտեմ, թե առաջին անգամ երբ եմ այդ մասին իմացել:

Մանկությանս ժամանակ Սուրբ Կիրակոսի ավերակների մոտ մատուռ կար, քահանա էլ կար այնտեղ: Այնտեղ էինք գնում: Ավերակների վերածված եկեղեցու բակում գնդակ խաղալով մեծացա: Մեզ մոտ ծիսական արարողության համար տարեց կանայք և հարևաններ էլ էին գալիս: Մոմ էին վառում: Մանկության ժամանակ, երբ որ գնում էինք Ստամբուլ, մայրս այնտեղ էլ էր մոմ վառում, սակայն մուսուլմաններին և մեզ ոչինչ չէր պատմում:

Հրանտից հետո որոշ բաներ կատարվեցին

Իսկ ինքությանը, որի մասին գիտեր մանկությունից ի վեր, սկսել է տեր կանգնել Հրանտ Դինքի դեպքից հետո: Այս մասին ասում է. «Հրանտից հետո որոշ բաներ կատարվեցին: Սկսեցի կարդալ, փորփրել, ավելի շատ բան հասկանալ»:

Սուրբ Կիրակոս եկեղեցին Է.-ի համար բավականին մեծ նշանակություն ունի: Կրկին հավատացյալների առջև իր դռները բացելուց հետո մշտական այցելուներից է եղել:  Է.-ն եկեղեցու վերաբերյալ ասում է. «Եկեղեցին մեզ համար վերստին գոյատևելու հույս էր: Ինձ համար ինքնություն էր: Ինձ համար եկեղեցու քարին դիպչելն անգամ մեծ արժեք ուներ: Ինձ համար կարևորն իմ ինքնությունն է»:

Նախքան Սուրում բախումներ սկսվելը եկեղեցին բացի ոչ միայն սրբավայր էր, այլ նաև այնտեղ կրոնական զանազան միջոցառումներ էին կազմակերպվում: Այդ միջոցառումներից մեկն էլ «Մի հայ ընտանիքի կորուսյալ անցյալի վերաբերյալ վկայություններ Դիլդիլյան եղբայրների օբյեկտիվից» խորագրով լուսանկարների ցուցահանդեսն էր, որը պատմում էր Սվասում, Մերզիֆոնում և Սամսունում լուսանկարչությամբ զբաղված Դիլդիլյան ընտանիքի պատմությունը: Է.-ն ուշադրություն է հրավիրում ցուցահանդեսի հուշատետրի նոթերին.

-Եկեղեցում և՛ շատ լավ, և՛ շատ զայրույթով լի պահեր եմ ունեցել: Դիլդիլյան եղբայրների ցուցահանդեսի ժամանակ հուշատետր էր դրվել: Հուշատետրում բազմաթիվ հայհոյանքներ էին գրել: Մեզ հրավիրում էին գտնելու ճշմարիտ ուղին, ճշմարիտ կրոնը: Ըստ էության, գողացան նաև այդ հուշատետրը՝ չնայած որ կապել էինք: Բնականաբար, շատ լավ բաներ էլ էին գրել: Բազմաթիվ մարդիկ կային, ովքեր իրենց պապերի կատարած սխալների համար անհատապես ներողություն էին խնդրում: Ճիշտ չի լինի, եթե միայն վատի մասին ասեմ:

Է.-ն մտածում է մկրտվելու մասին: Հարցին, թե ինչու, պատասխանում է. «Մկրտվելով և մկրտության վկայականը վերցնելով` այս հողերի վրա ապրող հայերի թիվը մի հոգով էլ կավելանա»: Այս պատասխանը ևս մեկ անգամ ինձ հիշեցնում է Պայծառի և Սարգսի համար մեր կիրառած «վերջին հայեր» արտահայտությունը և այն, որ մեր օգտագործած հասկացություններն ինչ որ մի տեղ ինչ որ մեկին այդքան ցավ են պատճառում:

https://gazetekarinca.com/2017/04/muslumanlastirilmis-ermeniler-ve-kanatan-kavramlar/

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net