Ռազմավարական ծրագրի իրականացման առաջարկութիւն (Բաց նամակ ՀՀ վարչապետ Կարէն Կարապետեանին)

ՀՀ քաղաքացի, գրականագէտ, թարգման, բ.գ.թ. Լուսինէ Աւետիսեանից

«Յարգելի պր-ն Կ. Կարապետեան,

Ուզում եմ ներկայացնել, իմ համոզմամբ, միանգամից մի քանի առանցքային խնդիրների լուծման հնարաւոր տարբերակ, որը, առանց չափազանցութեան, կարող է դառնալ «Հայաստանեան հրաշք»։
Երբեմն խնդրի լուծումը բարդ ու խճճուած է ներկայանում, եւ բաւական է լինում աննշան մի ներքին յուշում՝ նրա լուծումը յստակ տեսնելու համար…
Այն, ինչ առաջարկում եմ, կապուած է ամենաքիչը 3 գերատեսչութիւնների հետ՝ Կրթութեան, Մշակոյթի եւ Սփիւռքի, որոնց համատեղ աշխատանքը այդ ուղղութեամբ գերազանցելու է բոլոր սպասելիքները։ Եւ այս երեք ոլորտների գործունէութիւնը կապուած է յատկապէս սփիւռքի ներուժի հետ։
Նախ թուեմ մի քանի կարեւոր խնդիրներ, որոնք ծառացած են նշածս ոլորտներում, եւ որոնց լուծումը պատկերացնում եմ միաժամանակ.
• մինչ այժմ ոչ բաւարար ուշադրութիւն բնական գիտութիւններին
• հայերէն թարգմանութեամբ մասնագիտական գրականութեան սղութիւն
• սփիւռքում հայապահպանութեան անշրջանցելի խնդիր
• սփիւռքում արեւմտահայերէնի պահպանութեան եւ զարգացման հրամայական
• ՀՀ-ում արեւմտահայերէնի՝ որպէս արեւելահայերէնին հաւասարազօր գրական լեզուի դերի եւ գործածութեան բարձրացում
• ՀՀ մշակոյթի դաշտը նոր կենսաուժով յագեցնելու անհրաժեշտութիւն
• եւ այլն
Եւ ես համոզուած եմ, որ բոլոր այս խնդիրները հնարաւոր է լուծել «մէկ հարուածով», թէեւ իրատես լինելով՝ պէտք է նշեմ, որ պահանջուելու է ժամանակ։
Փորձեմ մի քանի գծերով իմ պատկերացումը տալ, իսկ եթէ նա Ձեզ հետաքրքրի, աւելի մանրամասնօրէն եւ ծրագրի տեսքով կարող եմ ներկայացնել գաղափարներս եւ կիրառելու մեխանիզմները։
Կրթութեան նախարար Լեւոն Մկրտչեանը իրաւացիօրէն խօսում է երկու կարեւոր բացթողումների մասին. այն, որ մինչ այժմ բնական գիտութիւններին ոչ պատշաճ ուշադրութիւն է յատկացուել, եւ այն, որ չունենք մասնագիտական թարգմանական գրականութեան բաւարար ծաւալ։ Սրանք մտահոգութիւններ են, որոնք լուծման նոր ուղիների որոնման կարիք ունեն։ Խորհրդային շրջանում մասնագիտական գրականութեան բաց չկար, ամէն ինչ կարելի էր կարդալ ռուսերէն, որը հայերէնին գրեթէ հաւասարազօր լեզու էր։
Անկախութիւնը պիտի բերէր նոր խնդիրներ, եւ բնական է, որ նաեւ այս խնդիրը պիտի ծառանար, քանի որ արդէն ինքներս պիտի ընտրենք ծով գիտութիւնից մեզ անհրաժեշտ գրականութիւնը եւ ռեսուրսներ տրամադրենք՝ այն թարգմանելու համար։ Իհարկէ, հիմնականում դեռ մնում ենք ռուսերէն եւ այլ լեզուներով ստեղծուած մասնագիտական գրականութեան յոյսին։ Սակայն հասկանալի պատճառով՝ օտարալեզու մասնագիտական գրականութիւնը չի կարող փոխարինել մայրենի լեզուով նոյն գրականութեանը, ինչն էլ պատճառ է դառնում գիտութեան «թերսնման» ու «սակաւարիւնութեան»…
Փորձենք հասկանալ խնդիրը։
Մենք ունենք Համալսարանի ռոմանագերմանական ֆակուլտետ, օտար լեզուների համալսարան, ինչպէս նաեւ արեւելագիտութեան ֆակուլտետ։ Ընդգծեմ, որ խիստ կարեւոր եմ համարում այդ բաժինների եւ բուհերի գործունէութիւնը։ Սակայն օտար լեզուներ ուսումնասիրող բաժիններն ու համալսարանները կարո՞ղ են պատրաստել օտար լեզուին կատարելապէս տիրապետող այնպիսի մասնագէտներ, որոնք բաւարար չափով տիրապետեն նաեւ բնական եւ այլ գիտութիւնների։ Սա շատ կարեւոր հարց է, քանի որ օտար լեզու իմանալը քիչ է, ասենք, հոգեբանութիւնից, կենսաֆիզիկայից, աստղաֆիզիկայից, համեմատական լեզուաբանութիւնից, մաթեմատիկայից, քիմիայից, երաժշտագիտութիւնից, երկրագիտութիւնից, բժշկագիտութիւնից եւ այլ գիտութիւններից թարգմանութիւններ կատարելու համար։ Հիմա մէկ այլ հարցում. նշած եւ չյիշատակած գիտաճիւղերի մասնագէտներից, որոնք կատարելապէս տիրապետում են իրենց մասնագիտութեանը, քանի՞ հոգի թարգմանութիւն կատարելու մակարդակով գիտի օտար լեզուներ։ Կան եւ կը լինեն նման մասնագէտներ, իհարկէ։ Սակայն պէտք չէ լինել վիճակագիր, յայտարարելու համար, որ Հայաստանը չունի մասնագիտական գրականութիւն թարգմանելու բաւարար ներուժ… Մեծ մասը նրանցից, ովքեր կատարելապէս տիրապետում են նաեւ օտար լեզուների, հեշտութեամբ լքում են հայրենի գիտութիւնը՝ օտար ափերում կայանալու մղումով… Մինչդեռ մեզ հայրենական գիտութիւնը հզօրացնելու լծակներ են պէտք…
Այն, ինչ կարելի է անել այսօր, լինելու է մեծ զարթօնքի նախադրեալ գալիք սերունդների համար, որ լուծելու է մի քանի անլուծելի թուացող խնդիրներ միաժամանակ եւ զուգահեռաբար։
Պէտք է սփիւռքի ներկայ սերնդին թարգմանիչ դարձնել, իսկ հայերէնին տիրապետող միջին եւ աւագ սերունդների իմացութիւնն ու գիտելիքները օգտագործել։ Գիտեմ, որ տարօրինակ ու փոքր-ինչ անհեթեթ է հնչում ասածս։ Սակայն սփիւռքի հայի համար կան անհրաժեշտ այն պայմանները, որոնք հիմնականում բացակայում են Հայաստանում օտար լեզուներ ուսումնասիրողների համար, նրանցից իւրաքանչիւրը գոնէ տեսականօրէն ներամփոփ (պոտենցիալ) թարգմանիչ է, եւ եթէ գործնականում այդպէս չէ, ապա դա մեր թերացումն է։ Սփիւռքի հայը ապրում է անգլերէն, ֆրանսերէն, իսպաներէն, արաբերէն եւ այլ լեզուներով խօսող եւ մտածող հասարակութիւններում, դեռ ինքն էլ, որպէս տեղացի, կրողն է այդ լեզուների եւ այդ լեզուամտածողութեան։ Այսօրուայ մեր մարտահրաւէրներից մէկը այն է, որ հայերէնը սփիւռքում վաղուց բռնել է մոռացութեան ճանապարհը, որովհետեւ այն կիրառելու անհրաժեշտութիւնը նոր սերունդը չի տեսնում։ Եւ սա մեծ խնդիր է ՀՀ Կրթութեան եւ Սփիւռքի նախարարութիւնների համար։ Ինչպէ՞ս «ստիպել», որ սփիւռքի հայի նոր սերունդը խօսի հայերէն, եթէ նա արդէն մտածում է ոչ հայերէն։ Ոչ մի կոչ, ոչ մի յորդոր չի կարող համոզել խօսել նախնիների լեզուով։ Պէտք է հաշուի առնել նաեւ, որ հայկական դպրոցներում հայերէնից բացի բոլոր միւս առարկաները դասաւանդւում են օտար լեզուներով։ Մենք ուշացել ենք գրեթէ 100 տարի։ Մենք չենք կարողացել մեր ազգին պատուհասած մեծագոյն ողբերգութիւնը վերածել ամենահզօր ազգերից մէկը դառնալու հնարաւորութեան։ Մինչդեռ յաջողութեան գրաւականը յաճախ հէնց չարիքն ու խանգարիչ հանգամանքները բարիքի եւ օգտակարութեան վերածելն է։ Սակայն երբեք էլ ուշ չէ, եթէ ունես նպատակակէտ եւ նրան հասնելու ծրագիր։ Սփիւռքի հայի նոր սերնդին կարելի է «ստիպել» խօսել հայերէն՝ նրա համար հայերէն մտածելու հնարաւորութիւն ստեղծելով միայն։ Կոչերն ու լոզունգները անօգուտ են։ Այդ հնարաւորութիւնը կարելի է ստեղծել՝ դպրոցներում ծրագրուած կերպով երեխաներին յանձնարարելով հայերէն թարգմանել իրենց ծանօթ ու սիրելի ստեղծագործութիւններից հատուածներ՝ ընտրուած ըստ տարիքային խմբի ընկալունակութեան, եւ կիրառելով լեզուն սովորելու այս մեթոդը։ Թարգմանութիւնը դէպի լեզու դարձի ճանապարհ է։ Թարգմանութիւնը այն կամուրջն է, որ ջնջում է անանցանելի բոլոր սահմանները եւ ապահովում մտքերի անցուդարձը ափից ափ… Մեր նպատակը պէտք է լինի զուգակշռել յայտնի հանգամանքներով նրանց բաժին հասած օտար լեզուի եւ որպէս ինքնութիւն նրանց ժառանգած մայրենի լեզուի նժարները։ Պէտք է հայերէնը դուրս բրերել օտար լեզուի կարգավիճակից։ Կարելի է, օրինակ, Ֆրանսիայում ապրող ու Մարսէլի Հայկազեան վարժարանում սովորող հինգերորդ դասարանի աշակերտներին յանձնարարել թարգմանել Անտուան դը Սենթ-Էքզիւպերիի «Փոքրիկ իշխանը»-ից հատուածներ, անգլալեզու երկրների աւելի աւագ դասարաններում, ենթադրենք, Ռիչարդ Բախի «Ջոնաթան Լիւինգսթոն Ճայը»-ից հատուածներ։ Բայց սա կարող է արուել միայն պետականօրէն, ստեղծելով նոր ծրագրեր, նոր պահանջներին համապատասխանող դասագրքեր եւ վարժութիւնների տետրեր։ Լաւ է, որ ամէն տարի մի խումբ ուսուցիչների ենք հիւրընկալում Հայաստանում եւ վերապատրաստում, սակայն դա շատ հեռու է լեզուն պահպանելու համար անհրաժեշտ պահանջը բաւարարելուց։
Անշուշտ, իմ առաջարկած գաղափարի նպատակը նախ եւ առաջ արեւմտահայերէնը պահպանելն է։ Թարգմանութեան ժամանակ շատ կարեւոր ստեղծագործական աշխատանք է ընթանում, միտքը փնտրում է բառեր, փորձում է վերյիշել իմացածը, ստիպում է դիպուկ բառ գտնելու համար բացել բառարաններ, մտապահել նոր բառեր, եւ, ի վերջոյ, տեսնել սեփական աշխատանքի արդիւնքը՝ գրագէտ հայերէն տեքստ։ Սա այն աշխատանքն է, որ երեխային ինքնուրոյն հայերէն մտածելու խթան է դառնալու։ Եւ այս աշխատանքը ոգեւորելու է երեխային, մանաւանդ եթէ նա տեսնի, որ ՀՀ-ն իր հայերէնի հետ յստակ նպատակներ ու յոյսեր է կապում… Սփիւռքի ցանկացած հայ ուզում է իր նպաստը բերել հայրենիքի կայացմանը, սակայն բոլորը չունեն նիւթական միջոցներ, եւ պէտք է նրանց ցոյց տալ, որ միայն լեզուին էութեամբ վերադառնալով կարող են դա անել։ Լեզուն չմոռանալը ձանձրալի կարգախօսից պէտք է բարձրացնել բացառիկ հնարաւորութեան։
Գլխաւոր նպատակներից մէկը նաեւ նոր սերնդի գիտակցութիւնը բարձրացնելն է, բարձր ու վեհ գաղափարներ հրամցնելը, թարգմանելու համար առաջադրուող գրականութիւնը այդպիսի վեհ նպատակ ու առաքելութիւն պիտի ունենայ, որն աւելի բարձր է, քան լեզուն պահպանելը, որովհետեւ ցոյց է տալիս, թէ ինչու է պէտք պահպանել ու զարգացնել լեզուն։ Լեզուն միջոց ու գործիք է նոր ու հզօր մշակոյթ ստեղծելու համար։
Դպրոցից յետոյ աշակերտներից ոմանք ընդունուելու են բուհեր։ Նրանց հետ պէտք է շարունակել աշխատանքը։ Արդէն, ենթադրենք, Ֆրանսիայի համալսարանների հոգեբանութեան բաժնում սովորող հայ ուսանողը ուսումնառութեան զուգահեռ սկսելու է կատարել իր մասնագիտութեանը վերաբերող ոչ ծաւալուն ուսումնասիրութիւնների թարգմանութիւններ։ Իսկ թէ ինչ է թարգմանելու, կարելի է մասնագիտական խորհուրդների միջոցով որոշել եւ ներկայացնել։
Սփիւռքում բոլոր ոլորտների մասնագէտները կարող են իրենց գիտելիքներն ու կարողութիւնները օգտագործել ի նպաստ ազգային մշակոյթի զարգացման, եւ դա անել յատկապէս արեւմտահայերէնի եւ այլ լեզուի կրողը լինելու ճակատագրօրէն եւ կենսականօրէն իրենց բաժին ընկած բացառիկ մենաշնորհով։ Այս կէտում է, որ ազգային մեծագոյն ողբերգութիւնը իմաստնօրէն կարելի է վերածել բախտաւորութեան՝ հակահարուած հասցնելով ճակատագրին եւ շեղելով պատմութեան ընթացքը։ Տասնամեակներ անց Հայաստանը վերածուելու է գիտութեան մեծ աւազանի, ուր լցւում են աշխարհի տարբեր կողմերից հոսող վտակներ, որոնցով ոռոգուելու են գիտութեան ու մշակոյթի դաշտերը…
Սա բնական ճանապարհ է հարթելու Հայաստանում արեւմտահայերէնը որպէս սահմանադրօրէն ընդունուած երկրորդ գրական լեզու գործածելու համար, որովհետեւ այն բնականօրէն դառնալու է ամենօրեայ գրի ու գիտութեան լեզու։ Նա իր կենսահիւթով զարգացնելու է նաեւ արեւելահայերէնը։ Սա երկկողմանի ճանապարհ է, քանի որ մեծ հնարաւորութիւններ է տալու հայկական մշակոյթը լայնօրէն տարածելու աշխարհում։ Սա հայրենիք-սփիւռք հոգեւոր, մշակութային, գիտական կապերի ամրապնդման նոր երաշխիքներից մէկը կարող է դառնալ։ Այս ճանապարհով ՀՀ մշակութային գործիչները կը բազմապատկուեն, քանի որ այն, ինչ կատարելու է այդուհետեւ սփիւռքը, լինելու է նպաստ հայրենական մշակոյթի ու գիտութեան զարգացման, սփիւռքի մտաւորականը այցելելու է Հայաստան ոչ որպէս հիւր, այլ որպէս ՀՀ գիտութեան եւ մշակոյթի գործիչ… Սրանք ապագայի ծրագրեր են։
Մշակոյթի ասպարէզում նոյնպէս անհրաժեշտ է նոր գիտակցութեամբ ընտրել ու թարգմանել մշակութային արժէքներ։ Այսօր գրահրատարակչական գործը առաջընթաց է արձանագրում, սակայն կարեւոր է, թէ որ գործերն են արժէք համարւում եւ թարգմանւում։ Սա նոյնպէս այն ոլորտն է, որտեղ պէտք է յստակեցուի պետութեան ընտրած ուղին, ինչ հիմքեր, ինչ յենասիւներ ենք ընտրում՝ կառուցելու հզօր մշակութային երկիր…
Բոլոր այս խնդիրների մասին խօսել եմ նաեւ իմ յօդուածներում, որոնք սփիւռքի մի շարք պարբերականներում արտատպուեցին, եւ մեծ հետաքրքրութիւն առաջացրին սփիւռքի հայերի շրջանում, եղան բազմաթիւ արձագանքներ եւ օգնութեան առաջարկութիւններ։ Նրանք պատրաստ են հնարաւոր ամէն ինչով սատարելու։ Մեծ է այս գաղափարների յաջողելու հնարաւորութիւնը…

Ստորեւ ներկայացնում եմ իմ երկու յօդուածների մայր օրինակների յղումները՝
• http://hetq.am/…/arevmtahayereny-aprox-bazmasnuox-ev-kensat…
• http://hetq.am/arm/news/65913/nergaxt-depi-lezun.html

Յարգանքով՝ Լուսինէ Աւետիսեան 
(բանաստեղծ, գրականագէտ, թարգման, բ. գ. թ.)

27.10.2016»: