Որտեղի՞ց են եկել Իզմիթի հայերը

Հյուսեին Դավութօղլու

Ձեր բոլոր նախապաշարմունքները մի կողմ թողեք. նրանք մեր երկար տարիների հարևաններն էին, բարեկամները, ընկերները։ Այսօր արդեն նրանք այս քաղաքում չեն, սակայն մեծ ներդրում են ունեցել Իզմիթում (Նիկոմեդիա-Ակունքի խմբ.) ու նրան հարող բնակավայրերում, այս համայնքի հետքերն այնքան խորն են, որ հնարավոր չէ դրանք ջնջել։ Այսօր ձեզ հայերի մասին եմ պատմելու, Իզմիթի հայերի՝ մեր բնակավայրի հայերի…

Այն տարածքը, որ այսօր ներառում է նաև Իզմիթը, նախապատմական ժամանակներից ի վեր, իր աշխարհագրական դիրքի շնորհիվ, տարբեր ռասաների, լեզուների և մշակույթների խառնարան էր։ Երբ 1337 թ. Օսմանյան պետությունը գրավեց Իզմիթը, թուրքեմենների արագ հոսք սկսեց դեպի այս տարածաշրջան, որի հետևանքով Իզմիթի շրջանը թուրքերի, հույների և քաղաքաբնակ փոքրաթիվ հրեաների ընդհանուր ապրելավայր դարձավ։

16-րդ դարի վերջերից Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստան–Ակունքի խմբ.) տարբեր շրջաններից ու Իրանից հայերի գաղթ սկսվեց, իսկ Քոջաելիի հայերն այստեղ առաջին անգամ մուտք գործեցին մեր օրերում Նոր մզկիթ անվամբ հայտնի Պերթև փաշա մեծ մզկիթի շինարարության շնորհիվ։

Իզմիթի հայերի վերաբերյալ շատ կարևոր աշխատություն է գրել Ղասաբյանը, որտեղ նշում է, թե Իզմիթի առաջին հայերը եկել էին այսօրվա Դիարբեքիրի սահմաններում ներառված Փալուից և Պերթև Մեհմեդ փաշայի թույլտվությամբ իրականացնելու էին մզկիթի ու բաղնիքի շինարարությունը։

Պերթև փաշա մեծ մզկիթի շինարարության համար եկած հայերը սկզբնական շրջանում բնակություն հաստատեցին մզկիթից հյուսիս-արևելք, սակայն ժամանակի ընթացքում Իրանից հայերի գաղթի հետևանքով այս թաղամասը ընդարձակվեց։ Ավելի ուշ Քարաբաշ թաղամասի հայերը տեղափոխվեցին քաղաքի հյուսիս՝ Քադըբայըր (այսօրվա Քոզլուքն է) կոչվող շրջան։ Այս առաջին վերաբնակեցումից և հատկապես ջալալիների ապստամբությունից հետո հայերի գաղթի ալիքն արագորեն մեծացավ՝ ուղղվելով դեպի Մարմարա։ Այս գաղթերի արդյունքում հայկական նոր բնակավայրեր ձևավորվեցին` այնպես, ինչպես աճել էր Իզմիթի սանջակի (մարզի-Ակունքի խմբ.) հայկական գյուղերի բնակչության թիվը։ 17-րդ դարի սկզբներին հայերը, բացի Իզմիթից, բնակություն էին հաստատել նաև Բահչեջիք, Արմաշ (Աքմեշե), Արսլանբեյ, Օվաջըք (Յուվաջըք), Դյոնգել, Դաղքյոյ, Փիր Ահմեդ (Խազգալ) գյուղերում, որոնցից հատկապես Բահչեջիքն ու Աքմեշեն հայերի համար մեծ կարևորություն էին ձեռք բերել։

Եվ քանի որ այս առանձնահատկությունները բոլորովին այլ հոդվածի թեմա են, առայժմ մի կողմ թողնենք այս վայրերն ու վերադառնանք Իզմիթի կենտրոնի հայերի թեմային։

Իզմիթում հայ բնակչությունը, հետզհետե աճելով, սկսեց ծանրակշիռ դեր խաղալ վաճառականության ոլորտում, և 18-րդ դարում արդեն ուշագրավ չափերի էր հասել հայերի ազդեցությունն Իզմիթի առևտրական կյանքում։ Բազմաթիվ նոր արտադրություններ հիմնելով՝ հայերը մեծ ներդրում ունեցան Իզմիթի զարգացման գործում։ Մասնավորապես՝ Իզմիթում բոլոր ներկարարները, դերձակները, մանածագործները, մուշտակագործները, վերմակ պատրաստողները, կոշկակարները հայկական համքարություններ էին։ Հայերն էին նաև կազմում միրգ ու բանջարեղեն աճեցնող բանջարաբույծների մեծ մասը, և այս բանջարանոցների բերքուբարիքը նախատեսված էր քաղաքի համար, ընդ որում՝ նաև Ստամբուլ էր ուղարկվում, ուստի Իզմիթի սանջակը կարևոր դեր ուներ Ստամբուլի՝ մրգի ու բանջարեղենի կարիքները բավարարելու հարցում։

Օսմանյան կայսրությունում մուսուլմանների ու ոչ մուսուլմանների մսագործները տարբեր էին, հետևաբար Իզմիթում ևս մահմեդական, ինչպես նաև` հայ և հույն մսագործներ կային, իսկ նպարավաճառների համքարությունը, քաղաքի հասարակական կառուցվածքից ելնելով, մուսուլմաններից, հայերից ու հույներից էր բաղկացած, որոնք քաղաքի ցանկացած հատվածում կարող էին խանութ բացել` առանց մուսուլման-ոչ մուսուլման խտրականություն դնելու։

Իզմիթում որոշակի աշխատանքներ ու առևտրային գործունեություն իրականացվում էին բացառապես հայերի կողմից, մասնավորապես՝ տարիներ ի վեր հայերի մենաշնորհն էին ներկարարի, խեցեգործի, խոհարարի, հավաքարարի, ատաղձագործի, փականագործի, կառապանի, դերձակի, վաճառողի, մակույկավարի, ոսկերչի, պայտագործի, կոշկակարի, վերմակ պատրաստողի մասնագիտությունները։ Իհարկե, հետագայում այս մասնագիտությունները նաև մուսուլմանական արհեստավորների գործունեության ոլորտը դարձան։

Այս ամենի հետ մեկտեղ, մուսուլմանների և ոչ մուսուլմանների միջև շատ ակտիվ էին նաև առևտրական հարաբերությունները. խոսքը մասնավորապես տան, խանութի և նման այլ անշարժ գույքի առք ու վաճառքի, վարձակալության պայմանագրերի կնքման մասին է, ուստի՝ հաճախ են հանդիպում փաստաթղթեր` առ այն, որ մուսուլմանն անշարժ գույք կամ հողատարածք է ձեռք բերել հայերով խիտ բնակեցված թաղամասում կամ գյուղում, և հակառակը՝ հայը մուսուլմանին պատկանող տուն, խանութ կամ հողատարածք է գնել։

1908-ական թթ. սկսած թուրքերն ու հայերը մեծաթիվ համատեղ ձեռնարկություններ են հիմնել։

Իզմիթում հայերը կարևոր դեր են ունեցել ոչ միայն առևտրական, այլ նաև հասարակական կյանքում։ Այստեղ առողջապահական ծառայությունները հիմնականում իրականացնում էին հայ բժիշկներն ու դեղագործները։ Ըստ Մինաս Ղասաբյանի՝ 1910-1912 թթ. Իզմիթի կենտրոնում 3 թուրք բժիշկներ կային, որոնից երկուսը զինվորական բժիշկ էին, միևնույն ժամանակ ևս 3 հայ բժիշկ իրենց ծառայություններն էին մատուցում։ Այս բժիշկներից բացի՝ 3-4 հոգի, բժշկական ֆակուլտետի շրջանավարտ չլինելով հանդերձ, այս մասնագիտությամբ էին աշխատում։ Բժշկի մասնագիտությունը Իզմիթի հայ երիտասարդների շրջանում շատ պահանջված էր, և թերևս պատահական չէ, որ Օսմանյան պետության առողջապահական ծառայություններում բավական մեծ թիվ էին կազմում ծննդով իզմիթցի հայ բժիշկները։

Իզմիթում, բժշկական ծառայությունների հետ մեկտեղ, ատամնաբուժական ու դեղագործական ոլորտներում ևս հայերն էին գործունեություն ծավալում, ընդ որում՝ հայերն առաջին դեղագործներն էին։ Իզմիթում առաջին դեղատունը ևս հայ է բացել. 1886 թ.-ին սկսել է գործել «Բուլության» դեղատունը, որի հիմնադիրը Դեղագործական դպրոցի 1885 թ.-ի շրջանավարտ, դեղագործ Սերոբե Բուլութն էր։ Հետագա տարիներին մինչև 1917 թ. դեղատունը շահագործել են Սերոբեի որդիները՝ Օննիկն ու Ալեքսանդրը՝ այն վերանվանելով «Համիդիե դեղատուն»։

Ինչ վերաբերում է քաղաքի մշակութային կյանքին, ապա այստեղ ևս «տպագրության» ոլորտում առաջինը հայ համայնքն է աչքի ընկել։ Իզմիթի առաջին պարբերական հրատարակությունները Քերովբյանի «Սուրհանդակ» և Հովհաննես Մգրյանի «Բանբեր պարտիզակյան» լրագրերն են եղել, որոնք ձեռքով են գրվել ու բազմացվել։ Այս նախաձեռնությունների շնորհիվ 1850-1853 թթ. Աբրահամ Մուրադյանը, ով ավելի վաղ ընտանիքով ուխտի էր գնացել Երուսաղեմ և այնտեղ հետաքրքրություն դրսևորել հրատարակչության նկատմամբ, Իզմիթում առաջին տպագիր թերթն է հիմնել` «Հայրենասերը»։

Իզմիթում հրատարակչական ոլորտում լայն գործունեություն է ծավալել Մարտիրոս Մավյանը, ով Իզմիթի առաջին տպարանի հիմնադիրն էր։ Մավյանի տպագրատունը թուրքերեն, հայերեն, ֆրանսերեն և հունարեն լեզուներով հրատարակումներ է արել, իսկ երբ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո տպագրատունը նահանգային իշխանություններին է անցել, այստեղ է սկսել տպագրվել թուրքալեզու առաջին լրատուն՝ «Քոջաելի» թերթը։

Իզմիթի գեղանկարչական արվեստի ասպարեզում ևս հայ նկարիչներն են ստեղծագործել, և վերջիններիս ստեղծագործությունների շնորհիվ մեր օրեր են հասել օսմանյան ժամանակաշրջանի Իզմիթի տեսարանները։ Հայտնի հայ նկարիչներ են եղել Սարգիս Տեր-Ազարյանը, Օննիկ Տեր-Ազարյանը, Քրիստին Պարունակյանը, Ստեփան Գ. Զաքարյանը։

Իսկ այսօր քաղաքում հայկական հետքեր դեռ կարելի է տեսնել Շեհաբեթթին Բիլգիսու պողոտայում, որտեղ պահպանվել են հայ արհեստավորների կողմից կառուցված աշխատավայրերը։

Կարճ ասած՝ Իզմիթի հայերը մեր թաղամասի բնակիչներն էին, և թե՛ հայերը, թե՛ թուրքերը հատկապես Իզմիթում բազմիցս են դրսևորել միմյանց նկատմամբ հարգանքը։ Սակայն 19-րդ դարի քաղաքական դեպքերը օսմանյան հասարակությունում անբնական հետևանքներ ի հայտ բերեցին, և որպես «միս ու եղունգ» բնորոշված հայերը սկսեցին տարանջատվել գերտերությունների ծրագրերի շրջանակներում։

Թեև այսօր չենք կարող ասել, թե  Իզմիթում հայ բնակչություն է մնացել, այնուհանդերձ, անմոռանալի են այս քաղաքում նրանց ներդրումն ու թողած հետքերն։

Աղբյուրը՝ Օղուզ Փոլաթել, «Հայերն օսմանյան ժամանակաշրջանի Իզմիթի սոցիալ–տնտեսական ու մշակութային կյանքում»

http://www.kocaelibarisgazetesi.com/bizim-mahallenin-ermenileri-nereden-geldi-makale,60432.html

Լուսանկարը` Akunq.net-ի

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net