Բազմիցս հուսաբեկված կնոջ՝ Ավրորայի պատմությունը, ում հիշատակը միշտ վառ կմնա

Կարին Քարաքաշլը

Ավրորա (Արշալույս) Մարտիկանյանի անձն անցած տարի ապրիլի 24-ին Երևանում առաջին անգամ հանձնված «Ավրորա» մրցանակի ոգեշնչման աղբյուրն էր։ Այս անգամ նրա արտառոց կյանքը մեզ է ներկայացվում գրքի տեսքով՝ կինոյի պատմության մասնագետ Անթոնի Սլայդի հեղինակությամբ։ 

Անթոնի Սլայդի գիրքը, որը կարծես միավորել է Արշալույս Մարտիկանյանի կտոր–կտոր եղած կյանքը, ով 1915 թ. Հայոց ցեղասպանության ընթացքում կորցրել էր իր ամբողջ ընտանիքը և բազմաթիվ դաժանությունների միջով անցնելով՝ հրաշքով ողջ մնացել, գրվել է՝ առաջնորդվելով Արշալույս Մարտիկանյանի կյանքի պատմության հիման վրա նկարահանված «Հոշոտված Հայաստան» վերնագրով ֆիլմով, ինչպես նաև` արխիվային ու մամուլի նյութերով։ Բացի այդ՝ գրողը, փնտրտուքներից հետո, 1980-ական թթ. անձամբ հանդիպել է Ավրորայի հետ։ Այս կերպ, ինչ–որ առումով, Անթոնի Սլայդը, կարծես, Ավրորային հետ է վերադարձնում այն հարգանքը, որին վերջինս չի արժանացել կենդանության օրոք։ Մենք ևս մարտի 8-ի՝ կանանց համաշխարհային օրվա առթիվ նույն հարգանքով խոնարհվում ենք այս կնոջ հիշատակի առջև, ով բազմիցս սպանվել է ու նորից վերածնվել։   

Ավրորայի անունն անցած տարի բավականին հաճախ էր հնչում «Ավրորա» մրցանակաբաշխության շնորհիվ, մրցանակ, որ հանձնվելու էր բացառիկ դժվար պայմաններում մարդկության համար պայքար մղած անհատներին։ Բուրունդիում քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում հարյուրավոր որբերի կյանքը փրկած «Մեզոն Շալոմ» (Maison Shalom) («Խաղաղության տուն») որբանոցի հիմնադիր Մարգարեթ Բարանկիցեն «Ավրորա» մրցանակի դափնեկիր դարձավ՝ արժանանալով 1 մլն ԱՄՆ դոլար պարգևի։ Մրցանակաբախշությանը ներկա էր նաև ընտրող հանձնաժողովի նախագահ` դերասան Ջորջ Քլունին, ինչի հետևանքով բոլորի ուշադրությունն անմիջապես Ավրորա (Արշալույս) Մարտիկանյանի վրա սևեռվեց։

Այժմ մեն-մենակ ենք այս կնոջ կյանքի ու ֆիլմի պատմության հետ, ով փրկվել էր 1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունից, ում պատմությունը ֆիլմի սյուժեի էր վերածվել, և ով բազմիցս զոհ էր դարձել ու մոռացության մատնվել։ Անթոնի Սլայդի՝ ‘Ravished Armenia and the Story of Aurora Mardiganian’ («Հոշոտված Հայաստան և Ավրորա Մատիկանյանի պատմությունը») վերնոգրով գիրքը հրատարակվել է 2014 թ., որը Էվրիմ Քայայի թարգմանությամբ լույս է տեսել «Արաս» հրատարակչության կողմից` «Ավրորա՝ Չմշկածագից մինչև Հոլիվուդ. մի կին, մի կյանք, մի ֆիլմ» վերտառությամբ։

Գիրքը, որ հրատարակության է պատրաստել Սոսի Դոլանօղլուն, սկսվում է կինոռեժիսոր Ատոմ Էգոյանի գրած առաջաբանով։ Նա «Արարատ» ֆիլմի նկարահանումներից հետո էր տեղյակ դարձել ֆիլմի ու այդ պատմության մասին։ Անթոնի Սլայդը, լինելով նաև գրքի խմբագիրը, ծավալուն ու համապարփակ ներածական խոսքով մերօրյա ընթերցողներին է հիշեցնում 1918 թ. տպագրված «Հոշոտված Հայաստան» գրքի և 1919 թ. նկարահանված համանուն ֆիլմի հերոս Ավրորա Մարտիկանյանի պատմությունը։ Այս նախաբանում նաև խոսվում է Հենրի Լ. Գեյթսի հեղինակած «Հոշոտված Հայաստան» վերնագրով գրքի մասին, որը նույնպես հիմնված է 1915 թ. Ցեղասպանության ընթացքում ողջ մնացած և երկու տարի հետո՝ 1917 թ., ԱՄՆ հասած Ավրորա Մատիկանյանի պատմության վրա։ Գիրքը Մարտիկանյանի հիշատակին է նվիրված, այն ներառում է նաև Գեյթսի շնորհակալական խոսքը, ինչպես նաև Հայերին և ասորիներին ամերիկյան օգնության կոմիտեի անդամ Նորա Ուոլնի խոսքը, իսկ տեքստին հաջորդում է վերոնշյալ գրքի հիման վրա գրված սցենարը։ Սլայդի աշխատությունն ավարտվում է այն նախերգանքով, որը ֆիլմի յուրաքանչյուր ցուցադրումից առաջ երկու դերասան արտասանում են բեմից։

Ցեղասպանությանը նվիրված առաջին ֆիլմը

1915 թ. 14-ամյա չմշկածագցի Արշալույսի կյանքը գլխիվայր շրջվում է. նա այնպիսի բռնությունների ու դաժանությունների զոհ է դառնում, որ պատկերացնել անգամ հնարավոր չէ, կորցնում է ամբողջ ընտանիքը, բռնաբարությունների է ենթարկվում։ Սակայն ինչպես գրքի առաջաբանում նշում է կինոռեժիսոր Ատոմ Էգոյանը, նա հազար ու մի աղետներից ողջ մնացած «սուպեր վերապրող» է՝ ուղղակի հերոս կենդանի մնալու առումով։ Ավրորան Թիֆլիսից ԱՄՆ է հասնում և ամեն ինչ պատմում հայերին ու ասորիներին օգնելու նպատակով հիմնված կոմիտեի անդամ Հենրի Գեյթս անունով մի մարդու։ Գեյթսն էլ, Ավրորայի շուրթերից հնչած այս պատմությունը արևելյան տարրերով հարստացնելով սակայն իրականությանը հավատարիմ մնալով, 1918 թ. այն որպես գիրք է հրատարակում։

Հոլիվուդը գրքի այդ ուշագրավ կյանքի պատմությանը ծանոթանալուց մեկ տարի անց՝ 1919 թ., այդ ժամանակաշրջանի համար, կարելի է ասել, հսկայական ստեղծագործական անձնակազմով մի վավերագրական ֆիլմ է նկարահանում։ Այս ժամանակաշրջանում, երբ դեռևս Ցեղասպանություն տերմինն առաջ չէր քաշվել, Ցեղասպանության թեմայով նկարահանված առաջին ֆիլմի ստեղծագործական անձնակազմի համար ինչ-որ իմաստով գովազդային արշավ է սկսվում։ Ֆիլմը բռնությունների զոհ դարձած հայերին ու ասորիներին օգնելու համար նախաձեռնված արշավի հենասյունն է դառնում և այդ ժամանակաշրջանի համար 30 միլիոն դոլարի եկամուտ ապահովում, ինչն անհավանական ցուցանիշ էր։

Մինչդեռ այս ընթացքում Ավրորա անունով հայտնի դարձած Արշալույսը ֆիլմի չափ հաջողակ չի լինում։ Արշալույսին խիստ կոպիտ ու վատ զննության են ենթարկում, ստիպում, որ նկարահանումների ընթացքում և հետո մեկ առ մեկ վերապրի իր տրավմաները։ Նյութապես ևս շահագործվող Ավրորան այս ամենից հետո նյարդային ցնցում է ապրում և հիվանդանում, իսկ նրա փոխարեն դուբյլորի են տանում շրջագայություններին։ Երբ ֆիլմն իր գործն ավարտում է, Ավրորան մոռացության է մատնվում այնպես, որ հուղարկավորությանը որևէ մեկը ներկա չի գտնվում, և գերեզմանի տեղն անգամ տարիներ շարունակ հայտնի չի լինում։ Սակայն տարօրինակն այն է, որ ժամանակի ընթացքում անհետանում է նաև ֆիլմը, և մինչ օրս հայտնի չէ, թե որտեղ են ֆիլմի բոլոր տեսաերիզները։

Տարիներ անց գտնված գերեզման 

Այնուհանդերձ, կյանքը շարունակում է Ավրորայի պատմությունը։ Լույս է տեսնում գրքի անգլերեն տարբերակը, որից հետո «Արաս» հրատարակչությունն աշխատում է այն թուրքերեն թարգմանել (գրքի թուրքերեն թարգմանությունն առաջին անգամ հրատարակել է թուրքական «Փենջերե» հրատարակչությունը` Տիրան Լոքմագյոզյանի թարգմանությամբ-Ակունքի խմբ.), իսկ այս ընթացքում Անթոնի Սլայդը գտնում է Ավրորայի՝ տարիներ շարունակ կորած գերեզմանը։ Գրքի թուրքերեն տարբերակում ներառվում է նաև գերեզմանի նկարը։ Սլայդը գերեզմանի հայտնաբերման մասին պատմում է. «Լոս Անջելեսում հրեական կյանքը մի ժամանակ և հատկապես 20-րդ դարի սկզբին Բոյլ Հեիթսում էր եռում, մինչդեռ մեր օրերում այն քաղաքի կենտրոնին մոտ մի աղքատ թաղամաս է, որտեղ Լատինական Ամերիկայից եկածներն են բնակվում։ Ավրորայի աճյունն էլ հենց այստեղ՝ «Էվերգրին» գերեզմանատանն էր հանգչում։ Անմիջապես դիակիզարանի կողքին, վայրի խոտերով ծածկված սիզամարգի վրա, եթե կարելի է այն սիզամարգ համարել, փոքրիկ շիրմաքարերից յուրաքանչյուրի վրա տարեթվեր էին գրված։ Որևէ մեկը ոչ մի հետք կամ որևէ բացատրություն չուներ, թե այս գերեզմանատունն ինչու էր այդ վիճակում։ Ամեն մի շիրմաքար մի անձի էր պատկանում, ով նշված տարեթվին մահացել էր Լոս Անջելեսում, և քանի որ նրանք որևէ հարազատ ու ընկեր չունեին, պատկան մարմինները «պատշաճ» կերպով նրանց աճյունները հողին էին հանձնել։ 1994 թ. շիրմաքարը նաև Ավրորա Մարտիկանյանինն է, ում աճյունի մոխիրները խառնվել են 2900 անձանց մոխիրների հետ։ Ինչ-որ մեկն այնտեղ երկրորդ շիրմաքար է դրել՝ վրան միայն «Ավրորա Մ. Հովանյան/ 1901-1994» գրությամբ։ Այս շիրմաքարերի չափսն ու վրայի գրությունը Լոս Անջելեսի իշխանություններն են որոշում, և այնտեղ հանգչող ամեն մեկի համար մեկական շիրմաքար է թուլատրվում տեղադրել։ Որևէ տարբերություն չկա՝ Ավրորան Լոս Անջելեսի այս «սիզամարգային» գերեզմանատանն է թաղվել, թե սիրիական անապատներում, քանի որ գերեզմանին մի ծաղիկ չկա, մի նշան իսկ չկա, որ հիշվի…»։

Պատմություն, որ ցնցեց Էգոյանին

2002 թ. համալսարանական մի փոքրիկ քաղաքում Ատոմ Էգոյանն իր ֆիլմի՝ «Արարատի» վերաբերյալ ելույթ ունենալիս մեծ պատահականությամբ Սլայդի գրքի և բնականաբար Ավրորայի աննախադեպ պատմության հետ է ծանոթանում։ Էգոյանն այդ ապրումների մասին պատմում է գրքի առաջաբանում.

«Երբ կարդացի Սլայդի ընդգրկուն ներածական խոսքը, ճնշվեցի Ավրորա Մարտիկանյանի աննախադեպ, նմանօրինակը չունեցող, սարսափազդու ճամփորդությունից։ Որպես հայոց պատմության մոլի գիտակ, էլ չեմ ասում որպես «Հայոց ցեղասպանության մասին լայն սպառման համար նախատեսված առաջին ֆիլմ» բնորոշված ֆիլմի ռեժիսոր՝ ինձ ուղղակի շշմեցրեց, որ անտեղյակ էի այս երիտասարդ կնոջ տառապանքների մասին։ Ի վերջո իմացա, որ «Հայոց ցեղասպանության մասին լայն սպառման համար նախատեսված առաջին ֆիլմը» գրեթե մեկ դար առաջ է նկարահանվել, բայց արի ու տես, որ իսպառ անհետացել է»։

Բազում ոճրագործությունների զոհը 

Հետո Էգոյանի՝ «մարդասիրական ու փիլիսոփայական Ավրորա» մեկնաբանությունն է հաջորդում։ Էգոյանը մեզ ցույց է տալիս, թե բազում մարմնական ու հոգեկան սպանությունների ենթարկված Ավրորան ինչ է խորհրդանշում. «Ավրորային «սուպեր վերապրող» է դարձնում ոչ միայն այն, որ ընտանիքի ու հասարակության ոչնչացման վկան է եղել, այլև ոգեշնչման աղբյուր է հանդիսացել` այս փորձը ողբերգական ձևով վերապատմելու համար։ Ինչ ափսոս, որ տեսավ նաև, թե այս երկուսն ինչպես են  միանգամից մթության մեջ կորչում-անհետանում»։

Թեև «Հոշոտված Հայաստան» ֆիլմը ժամանակին մեծ կոմերցիոն հաջողություն է ունեցել, այնուհանդերձ երբևէ հնարավոր չի եղել գտնել ֆիլմի տեսաերիզները։ Ավրորան ցեղասպանություն ապրեց, հետո ցեղասպանության մասին ֆիլմ նկարահանեց, և ի վերջո ականատես եղավ, թե այս երկու իրադարձություններն ինչպես են իսպառ անհետանում՝ առաջինը՝ ոճրագործների ժխտման պատճառով, երկրորդը՝ ըստ էության, ի չիք դառնալու հետևանքով։

Այս երկու իրադարձությունների միավորումն Ավրորայի՝ վերապրողի կարգավիճակն արտառոց է դարձնում։ Ավրորայի փորձը ցույց է տալիս, թե ինչպես են փոխվում նյութական փաստարկները, միաժամանակ նաև որքան փխրուն են հասարակության հետ հաղորդակցման միջոցները՝ աղետի մնայուն հետևանքներն ի հայտ բերելու հարցում։ Ավրորան իր գլխին եկած դժբախտություններից մի քանի տարի անց այս ցնցող պատմությունը նորից է պատմել, հետևել ֆիլմում խոշտանգողներին մարմնավորած համազգեստով օտարերկրացիներին, այնուհետև ֆիլմի գովազդային արշավին է մասնակցել այնքան ժամանակ, մինչև` նյարդային ցնցում ապրել։

Այս առումով Ավրորա Մարտիկանյանը մեկն էր, ով կենդանի էր մնացել առաջին «մոդեռն» ցեղասպանությունից, միաժամանակ նաև մեկն էր, ով ժամանակակից աստղային մշակույթի առաջին զոհերից էր։ Մի քանի տարի առաջ Օսմանյան կայսրությունում ապրած սարսափներից հետո Ավրորայի իրական ֆիզիկական գոյությունը կրկնօրինակելն ու այն հանրությանը ներկայացնելը ոչ այլ ինչ էր, քան` նրան մարդ լինելու ունակությունից զրկելու ավելի զարգացած քայլ։ Այսօր մեզ համար հայտնիների «անուշադրության մատնվելու» ֆենոմենը սովորական է, սակայն Հայոց ցեղասպանությունից փրկված այս երիտասարդ կնոջ մեջ հնարավո՞ր է արդյոք դրա սկզբնօրինակը տեսնել, կամ «Հայտնիներին ճնշելու» այս վաղ փորձը լրատվամիջոցների անհագուրդ հետաքրքրության դեմ հոգեկան դիմադրողականության սահմանների մասին նախազգուշացնող խնդի՞ր է արդյոք։

Հափշտակված փխրուն հոգի 

Անթոնի Սլայդը նախ գիրք է գրում` կարծես մի խուզարկուի նման քննելով Ավրորա Մարտիկանյանի կյանքը, այնուհետև` ձեռնամուխ լինում կորած ֆիլմի որոնման աշխատանքներին։ Նա այսպես է նկարագրում սարսափելի բռնությունների ենթարկվելուց հետո ԱՄՆ հասած երիտասարդ աղջկա գլխին եկած դժբախտությունները. «Տասնվեցամյա երիտասարդ աղջիկը Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ էր եկել` ընտանիքի միակ ողջ մնացած անդամի` եղբոր հետքը գտնելու հույսով։ Նախատեսված էր, որ Ավրորային բոստոնաբնակ մի ընտանիք էր որդեգրելու, սակայն Էլլիս Այլենդում նրան նյույորքաբնակ հայ ամուսիններ են դիմավորում և փորձելով պարզել, թե որտեղ է գտնվում նրա եղբայրը, տարբեր թերթերում հայտարարություններ տեղադրում։ Այս հայտարարությունների արդյունքում «New York Sun» և «New York Tribune» թերթերի լրագրողները հարցազրույց են վերցնում երիտասարդ աղջկանից, և Մարտիկանյանի պատմությունը գրավում է Հենրի Լեյֆորդ Գեյթսի ու նրա կնոջ՝ Էլեանոր Բրոուն Գեյթսի ուշադրությունը։ Գեյթսը և՛ լրագրող էր, և՛ վիպասան՝ մոտ 50 գիրք էր գրել, ուստի՝ անմիջապես հասկանում է Ավրորա Մարտիկանյանի պատմության կոմերցիոն ներուժը։ Ավրորա Մարտիկանյանը հագուստի ֆաբրիկայում էր աշխատելու Նյու Յորքում, սակայն Գեյթս ամուսնինները նրան հետ են պահում այդ մտքից ասելով՝ «Կարիք չկա, որ դու աշխատես, մենք ամեն ինչ կկարգավորենք՝ քեզ համար, ազգիդ համար, ժողովրդիդ համար»։ Մարտիկանյանն այդ ընթացքում Մերձավոր Արևելքում հայերի ու ասորիների՝ ամերիկյան օգնության կոմիտեի մամուլի հարցերով պատասխանատու Նորա Ուոլնի պատասխանատվության տակ էր։ Հենրի և Էլեանոր Գեյթս ամուսինները Մարտիկանյանի օրինական խնամակալներն են դառնում, նրա Արշալույս (հայերեն՝ «վաղորդյան լույս») անունը փոխում են՝ անվանակոչելով Ավրորա, իսկ Մարտիկյան ազգանունը` դարձնում Մարտիկանյան։ Հենրի և Էլեանոր Գեյթս ամուսինների գրասենյակը Նյու Յորքի «Լաթամ» հյուրանոցն էր, որտեղ և վերջիններս Մարտիկանյանին պատմել էին տալիս իր պատմությունը, իսկ քանի որ Մարտիկանյանը անգլերեն չգիտեր, թարգմանում էր երիտասարդ աղջկան կացարան տրամադրած ընտանիքը։ Երբ ավարտին է մոտենում «Հոշոտված Հայաստան» գիրքը, Հենրի Գեյթսն ու Մերձավոր Արևելքի ամերիկյան օգնության կոմիտեն Ավրորա Մարտիկանյանին անգլերենի տարրական իմացության համար երեք շաբաթով Կոնեկտիկուտ՝ մի մենաստան են ուղարկում։ Վերադառնալուն պես Մարտիկանյանից պահանջում են մի քանի թուղթ ստորագրել, որոնք, ինչպես տիկին Գեյթսն էր ասել, նրան թույլ էին տալու ֆիլմի նկարահանումների համար Լոս Անջելես մտնել։  Ավրորա Մարտիկանյանը կարծում է, թե տիկին Գեյթսը լուսանկարների մասին է խոսում և ստորագրում է՝ մտածելով, որ Ֆրեզնոն Լոս Անջելեսին մոտ էր, որտեղ իր Սթիվ Լոնգ (անունն անգլիֆիկացված էր) անունով քեռին էր բնակվում։ Պայմանագիրը հաստատված էր, և «Հոշոտված Հայաստան» ֆիլմում նկարահանվելու համար շաբաթական 15 դոլար էր ստանալու։ «Ասացի, որ չգիտեի, թե այդ թղթում ինչ կար։ Ասացի, որ լեզուն լավ չէի հասկանում։ Ձեր անգլերենը լավ չեմ հասկանում։ Ասացին, թե 15 դոլարը մեծ գումար էր։ Միամիտ էի, ոչինչ չգիտեի»։

Հանդիպում Ավրորայի հետ 

Սլայդը Հայագիտական ուսումնասիրությունների ու հետազոտությունների ազգային ընկերակցության աջակցությամբ գտնում է Ավրորա Մարտիկանյանին. նա բնակվում էր Լոս Անջելեսի արվարձաներից մեկում՝ Վան Նայսում, իր տնից մի քանի կիլոմետր հեռավորության վրա` միայնակ։ Սլայդը 1988 թ. դեկտեմբերի 17-ին տեղի ունեցած իրենց հանդիպման մասին պատմում է. «Իրականում նրա հետ հանդիպելը նույնքան դժվար եղավ, որքան գտնելն էր, սակայն, ի վերջո, Ավրորայի որդին տարավ ինձ նրա մեկ սենյականոց բնակարանը։ Ինձ սուրճ և սարմա հյուրասիրեց և պատմեց, որ դեռ ապրում է վախով, թե թուրքերն ամեն պահի իր դուռն են թակելու` Ցեղասպանությունից փրկվածին սպանելու վճռականությամբ։ Ինձ համար անմոռանալի հանդիպում էր, և ի~նչ երջանկություն, որ կարողացա նաև ձայնագրել…Հանդիպման վերջում Ավրորան ասել էր. «Հուսամ՝ Աստված քեզ դրախտի ճանապարհը ցույց կտա, իմ կյանքի ճշմարտությունը դու ես երևան հանելու»»։

Ավրորան ֆիլմի նկարահանումների ժամանակ անգլերեն շատ վատ գիտեր ու լիովին օտար միջավայրում էր զգում իրեն, և այդ օրերի մասին Սլայդին պատմում է. «Ինձ գրիմ չէր արվում, ասում էին՝ «Կարիք չկա, դու բնական գեղեցկություն ունես, ավելորդ բաների կարիք չունես»։ Երբ առաջին անգամ դուրս եկա հարդասենյակիցս ու ծոպիկավոր կարմիր գլխարկով այդ մարդկանց տեսա, տեղումս քարացա։ Մտածեցի՝ ինձ խաբել են, կարծեցի, թե ինձ այս թուրքերին են տալու, որ սպանեն։ Այդ պատճառով սկսեցի հոնգուր-հոնգուր լացել, իսկ տիկին Գեյթսն ասաց. «Սիրելի՛ս, նրանք թուրք չեն, պարզապես այդ բարբարոսների դերն են խաղում։ Բոլորն էլ ամերիկացի են»։ Որտեղի՞ց իմանայի, որ ամերիկացի են, անգլերեն էին խոսում, իրենց լեզուն էր։ Շուրջս ոչ մի հայ չկար, ես էլ արտասվում էի»։

Մի տեսարանում, երբ իբրև թե թուրքական հարեմից փախչելիս պետք է մի տանիքից մյուսը թռչեր, Ավրորան 6 մետր բարձրությունից ընկնում է և վնասում սրունքաթաթային մկանը, սակայն անգամ այդ վիճակում՝ ոտքը վիրակապած, պահանջում են, որ նա շարունակի նկարահանումները։ Այս ամենով հանդերձ, իմանալով, որ հետզհետե շատացող ցուցադրությունների համար արտաքինով իրեն նման 7 հոգու են աշխատանքի ընդունել, Ավրորան նյարդային ցնցում է ապրում և անձնակազմին սպառնում ինքնասպան լինել։ Սակայն աշխարհը ժամանակ չուներ` այն Ավրորայի ցավերի վրա վատնելու համար։

Ավրորա Մարտիկանյանն այլևս ֆիլմերում չի նկարահանվում, 1929 թ. ամուսնանում է, Մարտին անունով որդի է ունենում և նոր կյանք սկսում։ Երբ ժամանակի ընթացքում ֆիլմն անհետանում է, մոռացության է մատնվում նաև Ավրորա Մարտիկանյանը։

Սլայդն այս տխուր պատմության վերջում ավելացնում է. «1994 թ. հունվարի 3-ին Ավրորա Մարտիկանյանը Վան Նայսում գտնվող իր բնակարանից «Ararat Home» ծերանոց է տեղափոխվում, որտեղ Կանադայի Զորյան ինստիտուտը գրառում է նրա հուշերը։ 1994 թ. փետրվարի 5-ին նրա վիճակը կտրուկ վատանում է, և նա «Holy Cross» հիվանդանոց է տեղափոխվում և հաջորդ օրը, 92 տարեկան հասակում, կնքում իր մահկանացուն։ Երբ ամեն ինչ ավարտվում էր, կողքին որևէ մեկը չկար՝ ո՛չ ընտանիքի անդամները, ո՛չ ընկերները, ո՛չ էլ հայ համայնքի ներկայացուցիչները, որոնց համար նա օգնել էր այդքան գումար հանգանակել…»։

Խորհրդավոր երկու տեսաերիզ

Գիրքը դեռևս չէր տպագրվել, երբ «Հոշոտված Հայաստան»-ի` 20 րոպե տևողությամբ երկու տեսագրություն ի հայտ եկավ, ինչը կարծես նշան լիներ՝ Ավրորայի կողմից։ Մեր օրեր հասած այս տեսագրությունները մակագրություն չունեն, գլխավոր հերոսները գրեթե չկան, իսկ իրադարձությունների հերթականությունը խախտված է: Այնուհանդերձ, Սլայդը ռեժիսոր Օսքար Ափֆելի արվեստն արժևորող փաստեր է բերում. «Ակնհայտ է, որ այնպիսի փաստագրական ֆիլմ է ստեղծվել, որ գրեթե cinema verité է։ Խոսքը բեմադրված պատումի մասին չէ. ուրիշ մի բան կա՝ չափազանց ռեալիստական է և դրամա է, և քանի որ ողբերգությունն ու հափշտակող ուժը մեկտեղված են, անկարևոր է դառնում, թե ինչ նպատակ են հետապնդել` ներկայացնելով այդ դրվագներն ու տեսարանները: Ֆիլմը խիստ արդիական է և ճշմարիտ»։ Տեսագրությունները կարող եք դիտել https://www.youtube.com/watch?v=CrYQG4xwr-M&feature=youtu.be հղումով։

Մյուս կողմից Անթոնի Սլայդի համար կիզակետն անփոփոխ է՝ կարևորն Ավրորան է և այն, թե ինչ է նա մեզ սովորեցրել. «Այս ֆիլմն ավելի շատ Ավրորա Մարտիկանյանի, քան Օսքար Ափֆերի գլուխգործոցն է, նրա պատմությունն է, նրա ժառանգությունը։ Գրքի, այս թերի ֆիլմի հատվածների շնորհիվ Ավրորա Մարտիկանյանի առասպելը հիշեցում է` առ այն, թե ինչ է եղել մի ժողովրդի հետ, նախազգուշացում է, որ եթե աշխարհն աչալուրջ չլինի, դա նորից կարող է տեղի ունենալ և տեղի էլ ունենում է»։

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/17890/kerelerce-kirilan-ama-hatirasi-hep-diri-kalan-bir-kadinin-auroranin-hikyesi

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net