Հայկազուն Ալվրցյանի «Համշենը և համշենահայությունը. արդի հիմնախնդիրները» գրքի վերաբերյալ

Մելինե Անումյան

Թուրքագետ, պատմական գիտությունների թեկնածու

Վերջին տարիներին համայն հայության շրջանում նկատելի է պատմական Համշենի և համշենահայության խնդիրների նկատմամբ հետաքրքրության աճ: Չնայած սույն թեմայի շուրջ նախորդիվ կատարված աշխատանքներին, այնուամենայնիվ համշենահայերի որոշ հիմնախնդիրներ դեռ կարոտ են ուսումնասիրության: Նկատի առնելով Սփյուռքի և Հայաստանի հայությանը խիստ հետաքրքրող սույն թեմայի բազմաբովանդակությունը` 2016 թ. վերջերին ՀՀ Սփյուռքի նախարարության հովանավորությամբ Երևանում լույս տեսավ Արևմտահայոց հարցերի ուսումնասիրության կենտրոն գիտահետազոտական հիմնադրամի տնօրեն, հայագետ, բանասիրական գիտությունների թեկնածու Հայկազուն Ալվրցյանի «Համշենը և համշենահայությունը. արդի հիմնախնդիրները» գիրքը («Էդիտ պրինտ» հրատարակչություն, 152 էջ):

Աշխատության մեջ ներկայացվում են Համշենի և համշենահայության համառոտ պատմությունը և արդի հիմնախնդիրները, որոնք կարող են հետաքրքրել ինչպես մասնագետներին, այնպես էլ` ընթերցողների լայն շրջանակի: Գիրքը բաղկացած է ներածությունից, 5 գլուխներից, որոնք էլ իրենց հերթին բաժանված են ենթագլուխների, և վերջաբանից:

Ինչպես ներածության մեջ իրավամբ նկատում է հեղինակը, «Ազգային պետականության բացակայության պայմաններում ինքնության հիմնական ցուցիչ համարվող կրոնից, դավանանքից և եկեղեցուց բռնի հեռացումը դարերի ընթացքում ավերիչ հետևանքներ ունեցավ հայ ժողովրդի այս հատվածի վրա: Իսլամացված հատվածը ոչ միայն հեռացավ իր եկեղեցուց, այլև աստիճանաբար կորցրեց լեզուն, մշակույթի, սովորույթների և ավանդույթների մի մասը»:

«Համշենի իշխանության ձևավորումն ու վերելքը» վերնագիրը կրող առաջին գլխում հեղինակն անդրադառնում է նախքան 8-րդ դարը Պոնտոսում հայերի առկայության, 8-րդ հարյուրամյակում Հայաստանից դեպի Պոնտոս հայերի մեծ արտագաղթի, Բյուզանդական կայսրության կազմում Համշենի իշխանության ստեղծման, 9-10-րդ դարերում Բագրատունիների թագավորության, իսկ 13-15-րդ դարերում Տրապիզոնի կայսրության կազմում Համշենի իշխանության գոյատևման և հետագայում Համշենի իշխանության անկման պատմությանը:

«Օսմանյան կայսրության իսլամացման քաղաքականությունն ու Համշենի պայքարը ինքնության պահպանման համար 15-19-րդ դարերում» վերնագրով երկրորդ գլխում հեղինակը Համշենի հայության իսլամացման պատմությունը բաժանում է հետևյալ 4 հիմնական փուլերի. առաջին փուլ` 16-րդ դարի վերջեր-1722 թ., երկրորդ փուլ` 1722 թ.-1838 թ., երրորդ փուլ` 1838 թ. մինչև 1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունը, չորրորդ փուլ` 1915-1930-ական թթ.:

Հեղինակը նաև առանձին գլխում է անդրադառնում Մեծ եղեռնի տարիներին Համշենի հայության վիճակին: «Հայոց ցեղասպանությունը և համշենահայերը» վերնագրված երրորդ գլխում նրա կողմից անդրադարձ է կատարվում 1915-1923 թթ. համշենահայության զինված պայքարին: Այս գլխում զետեղված է նաև Տրապիզոնի հայության կոտորածների վերաբերյալ օսմանյան երկու կարևոր փաստաթուղթ: Սույն վավերագրերից մեկը Կոստանդնուպոլսի ռազմական արտակարգ ատյանում 1919 թ. մարտի 26-ից մայիսի 20-ն իրականացված` Տրապիզոնի տեղահանության ու կոտորածների դատավարության ամբաստանագիրն է, իսկ մյուսը` նույն դատաքննության արդյունքում կայացված դատավճիռը:

«Համշենահայերի համայնքների ձևավորումը Ռուսական կայսրությունում և նրանց հետագա վիճակը ԽՍՀՄ-ում» վերնագրով չորրորդ գլխում Հայկազուն Ալվրցյանը մանրամասն ներկայացնում է 19-րդ դարում քրիստոնյա համշենահայերի մի մասի` դեպի Ռուսական կայսրություն կատարած գաղթը, Ռուսաստանում ու Աբխազիայում առաջացած համշենահայ համայնքների կրթական, մշակութային և եկեղեցական կյանքը: Առանձին ենթագլխում հատուկ անդրադարձ է կատարվում նաև Ռուսաստանում և Աբխազիայում հայության զանգվածային լրատվամիջոցներին:

Վերջին` հինգերորդ գլխում, որը կրում է «Տեղեկություններ կրոնափոխ համշենցիների վերաբերյալ» վերնագիրը, հեղինակն անդրադառնում է ներկայիս Թուրքիայի Հանրապետության տարածքում ապրող իսլամացած համշենահայերի կամ հեմշիլների բնակության վայրերին և ենթախմբերին, կրոնափոխ համշենահայերի թվին և ներկայիս դրությանը, վերլուծում է կրոնափոխ համշենցիների ինքնության խնդիրը և ներկայացնում թուրքական պաշտոնական պատմագրության կողմից համշենահայերի պատմությունը խեղաթյուրելու փորձերը:

«Վերջաբանի փոխարեն» վերնագրված ամփոփման մեջ հեղինակը ներկայացնում է «Ակօս» շաբաթաթերթում լույս տեսած` կրոնափոխ համշենահայերի մասին երկու օսմանյան պաշտոնական փաստաթուղթ, որոնցում արձանագրվում է համշենցիների հայկական ծագումը:

Կրոնափոխ համշենցիներին առնչվող ամենաարդիական խնդիրը, թերևս, ինքնության հարցն է, որի վերաբերյալ Հայկազուն Ալվրցյանը նշում է. «Համշենցիների մեջ այս հարցում գոյություն ունի երեք հիմնական մոտեցում:

Առաջին տեսակետի հետեւորդները իսպառ ժխտում են իրենց հայկական անցյալը եւ պաշտպանում հեմշիլների օղուզ-թուրքական ծագումը: Այս տեսակետի պաշտպանները ոչ թե չգիտեն իրենց իրական ծագման մասին, այլ պարզապես տարբեր պատճառներով չեն ուզում նոր խնդիրներ ունենալ: Նրանք իրենց ամբողջությամբ համարում են թուրք-իսլամական մշակույթի արդյունք: Անգամ ցեղասպանության տարիներին կամ դրանից հետո իսլամացած բազմաթիվ հայեր ուղղակի չեն ցանկանում վերհիշել իրենց հայկական անցյալի մասին, քանզի այն իրենց բերել է միայն դժբախտություն: Մի երկրում, ուր հայ  կամ գյավուր լինելը գրեթե հավասարեցվում է պետական դավաճանության, նման կեցվածքը լիովին հասկանալի է:

Երկրորդ տեսակետի կողմնակիցներն առավել չափավոր են, զգուշավոր: Նրանք ընդունում են, որ իրենց նախնիները հայեր են եղել, բայց կարծում են, որ դա պատմություն է, որին անդրադառնալու անհրաժեշտություն այսօր չկա: Այդ մտայնությունը բավականին ընկալելի է ձեւակերպել Համշենական մշակույթի ուսումնասիրության և պահպանության «Հատիկ» միության ներկայացուցիչ Հիքմեթ Աքչիչեքը. «Թուրքիայում ապրող համշենական համայնքի մի կարևոր զանգված, մերժելով իր հայկական արմատները, էթնիկական տեսանկյունից իրեն համարում է թուրք ժողովրդի մի մասը: Նրանց համար հայերը հնում հարևան եղած, իսկ ավելի հազվադեպ էլ ամուսնության ճանապարհով բարեկամ դարձած մի հանրություն են: Իսլամացած հայեր լինելու գաղափարն ընդունող համշենցիների համար էլ, որպես պատմական, սոցիալական և քաղաքական պայմանների անհրաժեշտ հետևանք, այսօր հայկական ինքնության մասին խոսելը շատ իրատեսական չէ: Եւ հայկական ինքնությունն ընդունողների, և այն ժխտողների համար այսօր համշենական ինքնությունն ավելի գերակա է»:

Երրորդ տեսակետի հետեւորդներն այն կարծիքին են, որ իրենց նախնիները եղել են հայ քրիստոնյաներ, որոնց բռնի կերպով իսլամացրել են: Որքան էլ իրենք շատ բան են կորցրել իրենց հայկական ինքնությունից, սակայն իրենց համարում են հայ՝ մահմեդական հայ: Այս հարցում էլ ուշագրավ է Մահիր Օզքանի տեսակետը, որը բավականին թարմ եւ ինքնատիպ մոտեցում է. «Չնայած կրոնական տարբերություններին՝ կան բազմաթիվ ավանդույթներ, տոներ, նախաքրիստոնեական ժամանակից մնացած աղոթքներ, հավատալիքներ և մշակութային տարրեր, որոնք համշենական ու հայկական ինքնությունները բավականին մերձեցնում են: Այս իրավիճակը մի կողմից` համշենցի թուրքի ընկալման ազդեցությունն է նվազեցնում, մյուս կողմից` հետ է մղում քրիստոնեության հետ նույնականացվող հայկական ինքնության ընկալումը: Մեկը մյուսից սկիզբ առնող այս գործընթացը համշենցի թուրք կամ հայ դյոնմե հասկացության փոխարեն տարածում է մուսուլման հայի ընկալումը»: Հաճախ առիթ եմ ունեցել ինքնության հարցի շուրջ զրուցելու կրոնափոխ համշենցիների հետ, որոնց մեջ ունեմ ընկերներ եւ բարեկամներ՝ երեք խմբերից էլ: Նրանցից ոմանք այն համոզմունքն ունեն, որ հայ հետազոտողները նրանց, իրենց կամքին հակառակ, հայ են համարում, այդ մասին գրում են, տարածում: Իմ այդ բարեկամներին ցանկանում եմ ասել հետեւյալը. Համշենի եւ համշենցիների հարցերով զբաղվող հայ հետազոտողների խնդիրը բոլորովին այլ է (խոսքս պարզունակ եւ անպատասխանատու վայ-քարոզիչների մասին չէ): Մենք ունեցել ենք մեկ ընդհանուր անցյալ, պատմական ինչ-ինչ հանգամանքներում կրոնական, մշակութային, լեզվական օտարացման հետեւանքով դադարել ենք իրար ճանաչել, բայց դա չի նշանակում, որ մեր ընդհանուր եւ նույն պատմության շրջանը գոյություն չի ունեցել: Հայ հետազոտողները, ուսումնասիրելով այդ խնդիրները, ուսումնասիրում են հայ ժողովրդի այդ շրջանի պատմության մեկ հատվածը: Եթե հետազոտությունները բերում-հասցնում են մեր օրերը, դա էլ է օրինաչափ, բայց բոլորովին չի նշանակում, որ այդ մարդիկ ձեզ համարում են հայ: Միայն դուք կարող եք որոշել, թե ինչ ազգի եք պատկանում, ինչ ինքնության կրողներ եք, այնպես, ինչպես յուրաքանչյուր մարդ` որեւէ հանրության մեջ»:

Այսպիսով՝ Հ. Ալվրցյանի «Համշենը և համշենահայությունը. արդի հիմնախնդիրները» գիրքը էական ներդրում է համշենագիտության ոլորտում: Կարծում ենք, որ կարևոր է սույն աշխատությունը թարգմանել այլ լեզուների, հատկապես` թուրքերենի, ռուսերենի և անգլերենի:

«Ձայն համշենական» ամսաթերթ, 2017 թ. հունվար-փետրվար, NN 1-2 (150-151)