Գոռ Երանյան
ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի և Մ. Մաշտոցի անվան հին ձեռագրերի գիտահետազոտական ինստիտուտի գիտաշխատող
Թեև XV դ.-XVI դ. կեսերի Մեծ Հայքի հարավային նահանգների ու հարակից բնակավայրերի առանձին գավառների ու քաղաքների բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ վիճակագրական տեղեկություններ հայտնի չեն, սակայն էթնիկ կազմի մասին պահպանվել են հատուկենտ վկայություններ:
XVI դ. սկզբում Արևելք այցելած եվրոպացի ճանապարհորդ Ջիովան Մարիա Անջիոլելլոն ուշագրավ տեղեկություններ է հայտնում Միջագետքի քաղաքներից Մարդինի բնակչության էթնիկ կազմի վերաբերյալ: Ըստ նրա` այս քաղաքում բնակվում են շատ ավելի հայ քրիստոնյաներ ու հրեաներ, քան մահմեդականներ[1]: Անջիոլելլոյի տվյալներով` նույն պատկերն էր նաև Ամիդ-Դիարբեքիրում (Տիգրանակերտ), որտեղ հույները, հայերն ու հրեաներն ավելի շատ էին, քան մահմեդականները[2]:
Կարծում ենք` XV դ. սկզբներից քրդերի ու ղարա ղույունլուների չդադարող պատերազմների հետևանքով Հայաստանի հարավային շրջաններից դեպի Ամիդ գաղթ է եղել` ստվարացնելով այս շրջաններում հնագույն ժամանակներից բնակություն հաստատած հայության թիվը: Այսպես, Մկրտիչ Նաղաշը, որ դարձավ Ամիդի եպիսկոպոսը, այստեղ էր գաղթել Բաղեշի Պոռ գյուղից[3]: Ենթադրաբար, աղ ղոյունլուների առաջնորդներ Ղարա Օսմանի և նրա որդի Համզայի` քրիստոնյաների նկատմամբ բարեհաճ վերաբերմունքը[4] նպաստել է միջազգային առևտրական խաչմերուկներին ավելի մոտ և ավելի ապահով Ամիդում ու նրա շրջակա բնակավայրերում հայերի հաստատվելուն: Չի բացառվում, որ աղ ղոյունլուներն Արծկեից ու Արճեշից գերի առնված հայությանը ոչ թե վաճառել են, այլ բնակեցրել իրենց տիրապետության տակ գտնվող Դիարբեքիրում: Արժանահիշատակ է, որ Թովմա Մեծոփեցին Ղարա Օսմանին անվանում է «զտէրն Ամթայ Օթման անուն Աղ-ղօյինլու, սիրօղ յոյժ ազգիս հայոց»[5]:
Հենց XV դ. առաջին կեսին` 1433 թ., Արղնիում կառուցվում է Բարձրահայաց Սուրբ Աստվածածինը, Ամիդում վերանորոգվում սուրբ Թեոդորոս եկեղեցին[6]: Հայերի թվի ավելացմանը զուգահեռ` կարիք է զգացվում նոր եկեղեցիներ կառուցելու: Թեպետ Սուրբ Կիրակոսի հիմնադրման թիվը մեզ հայտնի չէ, սակայն 1524 թ. այն գործող եկեղեցի էր[7], իսկ 1551 թ. վերանորոգվել է[8]: Կարծում ենք` XV-XVI դդ. հարավային նահանգներից շարունակվել է հայերի հոսքը ինչպես Ամիդ, այնպես էլ Մարդին, Մծբին, Ուռհա, Հալեպ և այլ վայրեր: XVI դ. վերջերին Ներսես Մոկացի անունով գրիչն ապրում է Դիարբեքիրում[9], նույն ժամանակ Մուշի Քարձոր գյուղից Արիստակեսը գրում է, որ Մուշից «եկեալ պանդխտեցա ի մայրաքաղաքն յՈւրհայ»[10], XVI դ. վերջում Բարսեղ Սասնեցին ապրում է Ուռհայում, և իր թողած հիշատակարանում գրում, որ շատ մարդիկ «փախըստեամբ տարաշխարհիկ լինին»[11]:
Ամիդ են գալիս նաև Հայաստանի այլ վայրերից: Այսպես, XV դ. վերջում կամ XVI դ. սկզբում Կողբից ոմն Խաչատուր իր ընտանիքով տեղափոխվում է այստեղ. «Սա էր յերկրէն Կողբայ, որ եկեալ ընտանեօք իւրովք ի քաղաքն, որ կոչի Ամիթ, և բնակեցաւ անդ»[12]:
Թուրք մի քանի հեղինակներ` Բ. Քյութուքօղլու, Ֆ. Սյումեր, Ի. Հ. Ուզունչարշըլը, համակարծիք են այն հարցում, որ աղ ղոյունլուներն ու ղարա ղոյունլուները «Արևելյան Անատոլիայից» (Հայաստանի հարավային շրջաններ, Միջագետք-Գ. Ե.) թուրքմենական ցեղերին գաղթեցրել են Իրան, ինչի հետևանքով թյուրքական տարրը վերոնշյալ շրջաններում նվազել է[13]: Աղ ղոյունլուների` վերոնշյալ վայրերը լքելուն զուգահեռ` Ամիդն անընդհատ ներարկվում է հայ գաղթականության նորանոր ալիքով, ուստի պատահական չէ, որ քաղաքաբնակների մեծամասնությունը XVI դ. սկզբին քրիստոնյաներն էին, ինչն էլ արձանագրել է եվրոպացի ճանապարհորդ Ջիովան Մարիա Անջիոլելլոն: Այսպիսով, մեզ հետաքրքրող դարերում Ամիդ-Տիգրանակերտը վեր է ածվում հայաբնակ խոշոր քաղաքի: Անտարակուսելի է, որ քրիստոնյաների գերակշիռ մասը հայերն էին: Պատահական չէ, որ արդեն XVII դ. Էվլիյա Չելեբին քաղաքում բացի հայերից չի հայտնում այլ ռայաների մասին. թեպետ նրանք գոյություն ունեին, սակայն հայերի ստվերում էին[14]:
Ընդ որում, եվրոպացի ճանապարհորդը հազիվ թե ծանոթ լիներ Ամիդում ու Մարդինում հաստատված «կռապաշտ արևորդիներին», որոնց այս բնակավայրերում հաստատվելու մասին հայտնում է Թովմա Մեծոփեցին[15]: Արդեն XVI դ. Դիարբեքիրում բնակվող արևորդիների մասին վկայություններ են պահպանվել հայկական մեկ այլ աղբյուրում[16]:
XV դ. Դիարբեքիրում ապրում էին ոչ միայն հայեր, այլև, ինչպես նշում է աղբյուրներից մեկը, «Թուրք, Թաթ, Թաթար, Քուրթ, Արապ և Ջհուտ»[17]:
Արդեն XVII դ. հեղինակ Քյաթիփ Չելեբին Դիարբեքիրի էյալեթում, որն ընդգրկում էր ինչպես Հայաստանի հարավային շրջաններն, այնպես էլ Սինջարը, փաստում է եզդիների գոյության մասին[18], սակայն չգիտենք Դիարբեքիր քաղաքում նրանք բնակություն հաստատել են, թե` ոչ:
Էթնիկ պատկերը փոքր-ինչ այլ էր Դիարբեքիրի գյուղական բնակավայրերում, որտեղ զգալի ներկայություն ունեին թուրքմենական ու քրդական ցեղերը: XVI դ. ամենամեծ աշիրեթային միությունը Դիարբեքիրում գտնվող և քոչվորական կյանք վարող բոզ ցեղային միությունն էր, որն ամռանը փոխադրվում էր Էրզրում ու Երզնկա: Որոշ տվյալների համաձայն` այս հսկայական ցեղային միությունը ընդգրկում էր շուրջ 7500 ընտանիք[19]: Ընդ որում, այն կազմված էր թուրքմեններից ու քրդերից[20]:
Ջոզեֆա Բարաբարոն, որ XV դ. վերջին Միջագետքից մուտք է գործել Հայաստանի հարավային գավառները և անցել Սղերդ քաղաքով, ասում է, որ այն խիտ բնակեցված է` էթնիկ կազմի մասին չհաղորդելով որևէ տվյալ[21]: Սղերդից շարունակելով իր ճանապարհը դեպի Բիթլիս ու Խիզան` նա հայտնում է, որ այդ շրջաններում կան բազմաթիվ գյուղեր` նշելով, որ բնակիչները հողագործ են[22]: Երկրագործությամբ զբաղվելու մասին ճանապարհորդի վկայությունը տեղի բնակչության հայ լինելու մասին անուղղակի ապացույց է:
Բաղեշի էթնոժողովրդագրական պատկերի մասին շատ վիճահարույց տեղեկություն է տրամադրում եվրոպացի մի անանուն վաճառական, որը XVI դ. սկզբում շրջել է Արևելքում: Նա նշում է, որ Բաղեշի բնակիչները բոլորը քուրդ են, և փութով ավելացնում, որ կան նաև շատ հայ քրիստոնյաներ[23]: Դժվար թե նույն դարում գտնվեր մեկը, որ Բիթլիսի կառավարիչ Շարաֆ Խան Բիթլիսիից ավելի լավ իմանար, թե ովքեր են ապրում իր իշխանանիստ քաղաքում: Քուրդ պատմիչը, որ փորձում է ամեն գնով Բաղեշը Քրդստան համարել, խոստովանում է, որ քաղաքի բնակչության մեծ մասը հայ է[24]:
Դատելով Խիզանում գրված ձեռագրերի բազմաքանակությունից` Լևոն Խաչիկյանը իրավացիորեն եզրահանգում է, որ Խիզանը XV դ. «բազմամարդ ու հայաշատ» է եղել[25]:
Սասունի մասին նշյալ դարերում տեղեկությունները սակավ են, ինչը դժվարություն է հարուցում լեռնագավառի էթնոպատկերի ուրվագծման առումով: XVI դ. կեսերին Հազոյում է եղել պորտուգալացի ճանապարհորդ Մեստեր Աֆոնսոն: Նրա տվյալներով` Հազոն բնակեցված էր 500-600 մարդկանցով, որոնց մեծ մասը հայեր ու քրիստոնյաներ էին[26]: Որպես մահմեդականներ` նա հիշում է միայն քրդերին[27]: Ընդ որում, դատելով եվրոպացի ճանապարհորդի տեղեկություններից` հայերն ու քրդերը համերաշխ էին ապրում[28]:
Ջոզեֆա Բարբարոն, որը եղել է Մուշում, այն անվանում է շատ լավ բնակեցված քաղաք [29]: Շարաֆ Խան Բիթլիսին հետաքրքրաշարժ տվյալներ է հաղորդում Մշո դաշտի հայկական գյուղերի մասին, որոնք խիստ հավաստի են թվում` դատելով այն բանից, որ Մշո դաշտը ռոժկիների տիրույթների թվում էր: Ըստ քուրդ պատմիչի` Մուշի հարթավայրային մասերում մեկը մյուսի ետևից տեղավորված են հայկական գյուղեր` բաղկացած շուրջ 100 ընտանիքից[30]: Դատելով քուրդ մատենագրի տեղեկություններից` Մշո դաշտն այնքան հայահոծ էր, որ այստեղ մահմեդական տարրը գրեթե նշանակություն չի ունեցել:
XVI դ. առաջին տարիներին Տարոնի երկրում` Մուշում, թյուրքական ու քրդական ցեղերի գոյության մասին է վկայում նաև Բարսեղ Արճիշեցին. «զօրքն Քրդաց և Թուրքաց, որ բնակեալ էին ի յերկիրն Տարոնոյ դաշտին»[31]: Քննվող դարերում հայկական սկզբնաղբյուրները թուրք կոչում են հիմնականում թուրքմենական ղարա ղոյունլու ու աղ ղոյունլու ցեղերին: Օսմանյան թուրքերը դեռ չէին գրավել այս տարածաշրջանը, ուստի հակված ենք կարծելու, որ խոսքը այս բնակավայրերում հաստատված ղարա ղոյունլուների մասին է: Մուշում ու շրջակայքում XV դ. ապրում էին նաև զազաներ` դըմլիներ. «Ազգ մի խուժադուժ լեզուաւ և ազգաւ, ոչ կոչի Դըմլի՝ որք տեղի առեալ բնակէին ի նոյն գաւառն Տարօնոյ. առ ստորոտս լերին Տորոսի ի մերձակայ գեօղսն»,- կարդում ենք ժամանակի հիշատակարաններից մեկում[32]:
Ամենայն հավանականությամբ XV դ. և XVI դ. սկզբներին զազաներ կային նաև Դիարբեքիրի տարածքում, ինչպես նաև Ջերմիկում (Ջերմուկ) ու Բալուում[33]: Նրանք այս վայրերից աստիճանաբար շարժվում են Դերսիմ:
XV դ. սկսած մարդաշատ բնակավայր է դառնում Աղթամար կղզին: Այն, որ Աղթամարը սոսկ գրչության կենտրոն չէր, երևում է Ջիովան Մարիա Անջիոլելլոյի վկայությունից, ըստ որի կղզում XV դ. երկրորդ կեսին բնակվում էր «ավելի քան 600 տուն հայ քրիստոնյա»[34]: Տեղին է նշել, որ ըստ սկզբնաղբյուրների` տարատեսակ արշավանքներից ու ասպատակություններից խույս տալու նպատակով հայ մարդիկ հաստատվում էին Աղթամար կղզում: Ուստի պատահական չէ, որ հիշատակագիրներից մեկը կղզին կոչում է «զանմատչելիս և զանկոխս ոտից թշնամեաց և զտեղիս ապաստանի բոլոր աշխարհացս»[35]: Կղզուն անվանում էին աստվածապահ[36], ամուր [37], անառիկ[38]: Հիշատակարանները վկայում են, որ այս տեղաշարժի ընթացքում գրանցվում էին նաև մահվան դեպքեր: Ուստի նույնիսկ ընտանիքի անդամների թվաքանակը 4–5-ով հաշվելու դեպքում աներկբայելի է, որ Աղթամարում ապրում էր առնվազն 2400–3000 հայ: Կարծես տարակույսները փարատելու համար են XVI դ. սկզբում գրված եվրոպացի անանուն վաճառականի հուշերը. «Կա մի փոքրիկ քաղաք երկու մղոն շրջագծով, քաղաքը ունի այնքան տարածություն, որքան կղզին: Այդ քաղաքը կոչվում է Արմենիկ (Arminig), շատ բազմամարդ է և միայն հայ քրիստոնյաներն են բնակվում այնտեղ, առանց ոչ մի մահմեդականի, ունի շատ եկեղեցիներ, բոլորը հայ քրիստոնյաների պաշտամունքի համար»[39]:
Ուղեգիրը հաջորդիվ գրում է. «Քաղաքի կամ կղզու դիմաց գտնվում է մի ծովածոց, հիանալի մի դաշտով, որ ունի բազմաթիվ գյուղեր՝ բնակված հայ քրիստոնյաներով, կան շատ մշակված հողեր ու գեղեցիկ պարտեզներ՝ ծառերով, որոնք արտադրում են ամեն տեսակ պտուղ»[40]:
Աղթամարում են հաստատվում Վանա լճի հարավային ափերի հայկական բնակավայրերից, իսկ ահա Վանա լճի հյուսիսային եզերքի հայկական շեների համար ապաստարան էր ծառայում Լիմ կղզին: Երբ ղարա ղոյունլուների առաջնորդ Իսքանդարի զորքերն ասպատակում են Քաջբերունիքը, այնտեղից Լիմ փոխադրված Թովմա Մեծոփեցին գրում է, որ Լիմում չկա նստելու և վեր կենալու տեղ[41]:
Վանա լճի ավազանի հայկական բնակավայրի էթնիկ պատկերի մասին տվյալների համար դարձյալ պարտական ենք եվրոպացի ճանապարհորդներին ու բանագնացներին: Նրանցից Ջոզեֆա Բարբարոն Խլաթի մասին ասում է, որ քաղաքն ունի շուրջ 1000 տուն[42], ենթադրաբար այդ ժամանակ քաղաքն ուներ 7000-8000 ոչ պակաս բնակչություն:
XV դ. անդադար պատերազմները իր վրա մեծ չափով կրում էր Վանա լճի հարավային ափին գտնվող Ոստանը, ուստի պատահական չէ, որ XV դ. երկրորդ կեսին Ոստան այցելած Բարբարոն այն տեսնում է որպես քայքայված, ոչ խիտ բնակեցված ու ընդամենը 300 տուն ունեցող մի բնակավայր[43]: Հնարավոր է այս առումով խաբուսիկ ցուցիչ չէ նաև այն, որ XV դ. սկզբին Ոստանից մեզ հասած ձեռագրերը թվապես գերազանցում են դարավերջում գրվածներին: Այսպիսով, Ոստանը դարավերջին մի քանի հազար բնակչություն ունեցող քաղաք էր: Մեզ արդեն քաջածանոթ անանուն վաճառականը XVI դ. սկզբին Ոստանն ավան է համարում: Առավել հետաքրքրական է նրա մեկ այլ տեղեկությունն առ այն, որ Ոստանի բոլոր գյուղերը բնակեցված են քրդերով[44]:
Նույն ուղեգրի հաղորդմամբ` Ոստանի, Վանի, Դատվանի, Արծկեի, Արճեշի, Խլաթի, Բերկրիի ամրոցները (ըստ երևույթին պետք է հասկանալ քաղաքները- Գ. Ե.) բնակեցված են հայերով և քրդերով[45]: Ավելի արտահայտիչ է նրա մեկ այլ նախադասությունը. նկարագրելով Վանա լճի շրջակա բնակավայրերը` նա ասում է. «Շրջապատի երկիրը բարեբեր է, լի գյուղերով և գյուղացիները մեծագույն թվով հայեր են»[46]: Վերը նշված յոթ քաղաքներից ուղեգիրն անդրադառնում է միայն Վանի էթնիկ պատկերին` այն անվանելով մեծ քաղաք, որի բնակչության մեծ մասը հայեր են: Իսկ ահա Վանի բերդում, ըստ նրա` բոլորը քուրդ են[47]: Ուշադրությունից չի կարող վրիպել, որ թե՛ օտար հեղինակները, թե՛ հայ հիշատակագիրները քաղաքատիպ վայրերում քրդերին հիշատակում են միմիայն բերդի տարածքում: Բարսեղ Արճշեցին Արծկեի քուրդ բնակչության մասին գրում է. «Ազգն Մարաց, որ նստեալ էին ի բերդն»[48]: Աղբյուրների համադրությունից պարզ է դառնում, որ քաղաքային վայրերում քրդերը կամ ներկայություն չեն ունեցել կամ այն չնչին է եղել:
Աղբյուրները համերաշխորեն լռում են Վանա լճի հարավային ափերին թյուրքախոս ցեղերի գոյութան մասին: Եվրոպացի ճանապարհորդները, զարմանալիորեն, նրանց չեն հիշատակում նաև Վանա լճի հյուսիսային ափերին, ինչը ծանրակշիռ փաստարկ է այդ երկրամասերում նրանց թվաքանակի նվազման: Արդեն նշել ենք, որ Արճեշի վրա Սեֆյանների հարձակումները ստիպում են ղարա ղոյունլուներին հեռանալ այդ վայրերից, իսկ ահա նախորդող ու հաջորդող ժամանակաշրջանում աստիճանաբար նրանք այնքան են նվազել, որ XVI դ. սկզբում զգալի քանակ չեն ունեցել: Թուրք հետազոտող Գ. Գյողեբաքանը գրում է, թե միմյանց մրցակից աղ ղոյունլուների ու ղարա ղոյունլուների պետությունները կարևոր դեր խաղացին Արևելյան Անատոլիայի (Միջագետք, Հայաստան-Գ. Ե.) թյուրքացման գործում[49]: Հարկ է նկատել սակայն, որ կոնկրետ Հայաստանի հարավային նահանգներում թյուրքական ցեղերն այդքան էլ մեծ հետք չթողեցին. աղ ղոյունլուները հիմնականում պահպանվեցին Դիարբեքիրի հարակից վայրերում, իսկ ղարա ղոյունլուները, որոնք հիմնականում հաստատվել էին Վանա լճի հյուսիսային ափերին, հետագայում այդ վայրերից հեռանում են: Նույնիսկ տպավորություն է ստեղծվում, որ աղ ղոյունլուների ու ղարա ղոյունլուների ժամանակ, ինչպես նաև նախորդ ժամանակափուլերում հատկապես Վանա լճի հարավային շրջանում հաստատված ոչ մեծաքանակ թյուրքական տարրը բացի Հայաստանի այլ վայրեր հեռանալուց աստիճանաբար ձուլվել է քրդերին: Ի տարբերություն հայ հեղինակների, որոնք երբեմն նշում են «տաճիկ» ու «մահմեդական» եզրերը ու որոշակի չեն հիշատակում էթնիկ պատկանելությունը (նշելու դեպքում էլ հիշում են միայն քրդերին), ապա եվրոպացի հեղինակները միտված են առանձնացնել ազգությունը, սակայն նրանք էլ վերը նշյալ շրջաններում թյուրքական տարրի մասին որևէ տեղեկություն չեն հայտնում:
Այնուհանդերձ, Վանա լճի հյուսիսային ափի հավանաբար գյուղական բնակավայրերում կարող ենք նշել թուրքախոս տարրի գոյությունը: 1566 թ. մի հիշատակարանում, որում նկարագրվում է Արճեշ քաղաքի պարսպի կառուցումը, ասվում է, որ շինարարական աշխատանքների համար Վանի Հուսեյին փաշան Վանա լճի շրջակայքի շատ քաղաքներից, գյուղերից և բնակավայրերից տարբեր ազգությունների բազում մարդիկ է հավաքել, որոնց թվում` «հայ, քիւրդ, տաճիկ ու ասորի» [50]: Քրդերի պարագայում ամեն ինչ հասկանալի է, իսկ տաճիկ անվան տակ կարծում ենք հիշատակագիրը նկատի է ունեցել թուրքախոս տարրին, որն, ըստ երևույթին, բնակվում էր լճի հյուսիսային ափերին և չէր ընկալվում մեկ էթնիկ հավաքականություն: Օսմանյան թուրքերին հայ հիշատակագիրները նշյալ դարերում հիմնականում կոչում են օսմանլու[51], ազգն հ(ո)ռոմոց[52], տաճիկ[53], իսմայելացի[54], երբեմն էլ` նետողաց[55]: Մեզ հետաքրքրող դարաշրջանում թուրքախոս տարրի ներկայությունը նշմարելի չէ ինչպես Վանա լճի հարավակողմում, այնպես էլ Բաղեշում, Սասունում, Սղերդում, Մոկքում և այլ վայրերում: Թյուրքական ոչ բազմաքանակ տարրի հանդիպում ենք միայն, ինչպես նշեցինք, Վանա լճի հյուսիային կողմում, Տուրուբերանում` Մուշի շրջակայքում, Դիարբեքիրում ու հարակից տարածքներում: Հետագայում հիմնականում օսմանյան վարչական ապարատի ձևավորումը հանգեցնում է թյուրքական տարրի աճի, հատկապես քաղաքային բնակավայրերում, ինչը երկրի էթնոժողովրդագրական պատկերի վրա լուրջ ազդեցություն ունենալ չէր կարող:
Իսկ ահա Հայաստանի հարավում հաստատված մեկ այլ էթնիկ տարրի` ասորիների բնակության վայրը ինչպես այդ ժամանակ, այնպես էլ հետագայում Վանա լճի հարավակողմն էր: Ասորիներն դեռևս XV դ. վերջում Հայկական լեռնաշխարհի հարավային ծայրամասերում` Հաքքիարի շրջակայքում, իրենցից զգալի ուժ էին ներկայացնում[56]:
Ղարա Յուսուֆի ժամանակ Հայաստանում տարածքներ է ստանում մահմուդիների ցեղը: Ըստ քուրդ պատմիչ Շարաֆ Խանի` Ղարա Յուսուֆը Շեյխ Մահմուդին է տվել Աշուտ բերդն (Աշոտաբերդ) ու Խոշաբը[57]: Վերջիններս, որոնք ըստ երևույթին եկել էին Բոհտանից (Ջեզիրե)[58], աղ ղոյունլուների ժամանակ իշխանություն են հաստատում նաև Աղբակում[59]: Հետագայում մահմուդիների տիրույթները ձգվում էին Մակուից մինչև Վանա լիճ[60]: XV դ. վերջում Ուզուն Հասանի կառավարման ժամանակ աղ ղոյունլուները գրավում են Հաքքարին, վերցնում իշխանությունը շամբո ցեղից ու հանձնում դմբուլիներին[61], որոնց բնակության հիմնական վայրերը Խոյն ու Սալմաստն էին[62]: Այս ցեղին է տրվում Հաքքիարի մի մասը[63]:
Մահմուդիները ու դմբուլիները եզդիական ցեղեր էին: Շարաֆ Խանը, որի ատելությունն եզդիների նկատմամբ անթաքույց էր, դմբուլիների մասին գրում է, որ նրանք հավատացել են եզդիական անարգ կրոնին, սակայն աշիրեթի մի մասը հետագայում հրաժարվել է այդ հերետիկոսությունից, մի մասը` ոչ[64]: Դմբուլիներին ևս Շարաֆ Խանը համարում է Շեյխ Ադիի հետևորդներ, այսինքն` եզդիներ[65]: Եզդիական ցեղեր էին հաստատվել նաև Կորճայքի Արարադ (Ջուդի դաղ) լեռան շրջակայքում[66]: Չի բացառվում, որ նեղվելով մահմեդականների ճնշումներից` եզդիների մի մասը, որոնց ավելի հարազատ էր քրիստոնեական միջավայրը, քան մահմեդականը, ինչպես այդ շրջաններից, այնպես Միջագետքից շարժվել են դեպի հայաշատ բնակավայրեր:
Այսպիսով, եկամուտ ժողովուրդները դեռ շատ չէին փոխել Հայաստանի էթնիկ պատկերը: Հայաստանի հարավային նահանգների էթնիկ կազմի մասին պահպանված հատուկենտ վկայություններն աներկբայորեն ցույց են տալիս, որ չկար քիչ թե շատ խոշոր մի բնակավայր, որտեղ մեծամասնություն կազմեին այլէթնիկ տարրերը: Անտարակուսելի է, որ չնայած Հայաստանի ազգաբնակչության կազմի մեջ տեղի ունեցած լուրջ փոփոխություններին` հայությունը շարունակում էր մնալ հարավային նահանգների բնակչության մեծագույն մասը:
[1] Տե՛ս Հակոբյան Հ., Աղբյուրներ Հայաստանի յեվ Անդրկովկասի պատմության, Ուղեգրություններ, հ. Ա, ԺԳ-ԺԶ դար (1253-1582), Երևան, 1932, էջ 293 (այսուհետ` Ուղեգրություններ, հ. Ա):
[2] Նույն տեղում, էջ 291: Զարմանալի է, որ Ջիովան Մարիա Անջիոլելլոն Մարդինում ու Ամիդում չի հայտնում ասորիների գոյության մասին: Եթե Մարդինում հրեաների մասին դեռ կարելի է խոսել, ապա շատ տարակուսելի է հույների գոյությունն Ամիդում: Կարծում ենք` Ամիդի պարագայում Անջիոլելլոն շփոթել և ասորիներին հույն է համարել:
[3] Տե՛ս ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Մասն առաջին (1401–1450 թթ.), կազմեց Խաչիկյան Լ., Երևան, 1955, էջ 622-623 (այսուհետ՝ ԺԵ դար, Մաս Ա):
[4] Նույն տեղում, էջ 624:
[5] Թովմա Մեծոփեցի, Պատմագրություն, աշխատասիրությամբ Լ. Խաչիկյանի, Երևան, 1999, էջ 118:
[6] Տե՛ս ԺԵ դար, Մաս Ա, էջ 627:
[7] Տե՛ս Հայոց նոր վկաները (1155-1843), աշխատութեամբ Յ. Մանանդեանի եւ Հ. Աճառեանի, Վաղարշապատ, 1903, էջ 360:
[8] Տե՛ս Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վենետիկ, հ. Է., յօրինեց Հ. Սահակ Վրդ. Ճեմճեմեան, Վենետիկ, 1996, էջ 319:
[9] Տե՛ս Մայր ցուցակ ձեռագրաց Սրբոց Յակոբեանց, հ. տասնմեկերորդ, կազմեց Նորայր արքեպս. Պողարեան, Երուսաղեմ, 1991, էջ 292:
[10] Մայր ցուցակ ձեռագրաց Սրբոց Յակոբեանց, հ. երկրորդ, կազմեց Նորայր եպս.Պողարեան, Երուսաղեմ, 1967, էջ 50:
[11] Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վենետիկ, հ. Զ., յօրինեց Հ. Սահակ Վրդ. Ճեմճեմեան, Վենետիկ, 1996, էջ 62:
[12] Հայոց նոր վկաները, էջ 350:
[13] Göğebakan G., Doğu Anadolu’nun Osmanlı hakimiyetine girişi, տե՛ս https://www.tarihtarih.com/?Syf=26&Syz=381762&/Do%C4%9Fu-Anadolunun-Osmanl%C4%B1-Hakimiyetine-Giri%C5%9Fi-/-Yrd.-Do%C3%A7.-Dr.-G%C3%B6knur-G%C3%B6%C4%9Febakan-:
[14] Տե՛ս Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. 4, Թուրքական աղբյուրներ, հ. Գ, Էվլիյա Չելեբի, թարգմանություն բնագրից, առաջաբան և ծանոթագրություններ Ա.Խ. Սաֆրաստյանի, Երևան, 1967, էջ 186:
[15] Տե՛ս Թովմա Մեծոփեցի, էջ 66:
[16] Տե՛ս Հայոց նոր վկաները, էջ 360:
[17] ԺԵ դար, Մաս Ա, էջ 623-624:
[18]Տե՛ս Թուրքական աղբյուրները Հայաստանի, հայերի և Անդրկովկասի մյուս ժողովուրդների մասին, հ. Բ, թարգմանություն թուրքական բնագրերից, ներածական ակնարկներով, ծանոթագրություններ և հավելվածով, կազմեց Ա.Խ. Սաֆրաստյան, Երևան, 1964, էջ 57:
[19] Տե՛ս Kalman M., Osmanlı – Kürt İlişkileri ve Sömürgecilik, Istanbul, 1994, էջ 77:
[20] Տե՛ս Martin van Bruinessen, Les Kurdes, États et tribus, Études Kurdes, № 1, Paris, 2000, էջ 12:
[21] Տե՛ս Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 182:
[22] Նույն տեղում:
[23] Նույն տեղում, էջ 298:
[24] Տե՛ս Шараф-Хан Ибн Шамсаддин Бидлиси, Шараф-Наме, том I, перевод, предисловие, примечания и приложения Е. И. Васильевой, Москва, 1967, էջ 387 (այսուհետ` Шараф-Хан)։
[25] Խաչիկյան Լ., Աշխատություններ, հ. Գ, Երևան, 2008, էջ 309:
[26] Տե՛ս Gulbenkian R. et Berberian H., La légende de David de Sassoun d’après deux voyageurs portugais du XVIe siècle, Revue des études Arméniennes, Paris, 1971, tome VIII, էջ 177:
[27] Նույն տեղում, էջ 177-178:
[28] Նույն տեղում, էջ 180:
[29] Տե՛ս Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 196-197:
[30] Տե՛ս Шараф-Хан, էջ 400:
[31] Մանր ժամանակագրություններ, XIII-XVIII դդ., հ. I, կազմեց Հակոբյան Վ., Երևան, 1951, էջ 128:
[32] Նօտարք Հայոց, Հավաքեալ եւ ի լոյս ածեալ ձեռամբ Ղեւոնդ վարդապետի Փիրղալէմեան Տոսբեցւոյ, Կ. Պօլիս, 1888, էջ 211:Հիշատակարանում պահպանված հետևյալ բնորոշումը «ազգ մի խուժադուժ լեզուաւ և ազգաւ, ոչ կոչի Դըմլի», կասկած չի թողնում, որ խոսքը զազաների (դելմիկների) մասին է, որոնց ինքնանվանումը դըմլի է (այս մասին տե՛ս Асатрян Г., Еще раз о месте заза в системе иранских языков (Заметки по новоиранской диалектологии) ՊԲՀ, 1990, № 4, էջ 154-163): Հետաքրքիր է, որ դելմիկներին հարևան ժողովուրդները կոչել են զազա նրանց լեզվի հնչյունական համակարգի առանձնահատկությունների պատճառով (տե՛ս Asatrian G., DIMLĪ, Encyclopædia Iranica, vol. VI, էջ 405-411, http://www.iranicaonline.org/articles/dimli ): Հայ հիշատակագիրն էլ կարծես հենց դա է նկատի ունեցել՝ գրելով «ազգ մի խուժադուժ լեզուաւ և ազգաւ»: Այսօր էլ զազաների կարելի է հանդիպել Մշո Սուրբ Կարապետի շրջակայքում:
[33] Տե՛ս Minorsky V., A “Soyūrghāl” of Qāsim b. Jahāngīr Aq-qoyunlu (903/1498), Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London, 1939, Vol. 9, №. 4, էջ 938:
[34] Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 271:
[35] ԺԵ դար, Մաս Ա, էջ 374:
[36] Նույն տեղում, էջ 505:
[37] ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Մասն երրորդ (1481–1500 թթ.), կազմեց Խաչիկյան Լ., Երևան, 1967, էջ 276:
[38] Նույն տեղում, էջ 277:
[39] Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 300:
[40] Նույն տեղում, էջ 301:
[41] Տե՛ս Թովմա Մեծոփեցի, էջ 147-148:
[42] Տե՛ս Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 197:
[43] Նույն տեղում, էջ 184:
[44] Նույն տեղում, էջ 301:
[45] Նույն տեղում, էջ 300:
[46] Նույն տեղում:
[47] Նույն տեղում, էջ 302:
[48] Մանր ժամանակագրություններ, հ. I, էջ 127:
[49] Տե՛ս Göğebakan G., նշվ. աշխ., տե՛ս https://www.tarihtarih.com/?Syf=26&Syz=381762&/Do%C4%9Fu-Anadolunun-Osmanl%C4%B1-Hakimiyetine-Giri%C5%9Fi-/-Yrd.-Do%C3%A7.-Dr.-G%C3%B6knur-G%C3%B6%C4%9Febakan- :
[50] Տե՛ս Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարան, ձեռ. Հմր 6332, էջ 281:
[51] Տե՛ս Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Երուսաղէմի Սրբոց Յակոբեանց վանքի, հ. առաջին, կազմեց Արտաւազդ արքեպիսկոպոս Սիւրմէեան, Վենետիկ, 1948, էջ 361: Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարան, ձեռ. Հմր 6332, էջ 291: Հանդիպում ենք նաև «Աւսման ազգն» ձևակերպմանը (տե՛ս Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վենետիկ, հ. Գ., յօրինեցին Հ. Բարսեղ Սարգսեան և Հ. Գրիգոր Սարգսեան, Վենետիկ, 1966, էջ 389):
[52] XVI դ. հիշատակարաններից մեկում կարդում ենք. «Ի բռնակալութեան ազգին Հռոմոց սուլթան Մուրադին» (տե՛ս Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարան, ձեռ. Հմր 6332, էջ 320: Հանդիպում է նաև հետևյալ տարբերակը. «Ի թագաւորութեան Հռովմայեցւոց», տե՛ս նույն տեղում, էջ 245): Մեկ այլ դեպքում. «Պատերազմեցան ընդ միմեանս ազգն Հըռոմոց եւ Կարմիր գլխաց» (տե՛ս Մայր ցուցակ ձեռագրաց Սրբոց Յակոբեանց, հ. տասնմեկերորդ, էջ 413: Մեկ այլ հիշատակարանում կարդում ենք. «Շարժեաց զօրս հոռոմանց զազգն մահմետական» (տե՛ս Православный Палестинский сборник, выпуск 104 (41), Юзбашян К., Армянские рукописи в петербургских собраниях, Санкт-Петербург, 2005, էջ 255):
[53] Տե՛ս Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարան, ձեռ. Հմր 6332 էջ 302: Հանդիպում է նաև հետևյալ ձևակերպումը. «Ի թագաւորութեան տաճկաց մահմետական ազգին» (տե՛ս նույն տեղում, էջ 303), «Ի թագաւորութեան տաճկաց ի Բիւզանտիայ» (տե՛ս նույն տեղում, էջ 308):
[54] Հիշատակարաններից մեկում կարդում ենք. «Ինքնակալ մեծ թագաւորին իսմայէլացւոց սուլթան Մուրադ» (տե՛ս նույն տեղում, էջ 325): Դեռ XV դ. մի հիշատակարանում հանդիպում ենք հետևյալ ձևակերպմանը. «Ի ժամանակին թագաւորութեան Իսմայելացւոց ազգին սարակինոսաց ի յազգէն Հագարու, որ նուազեալ էր թագաւորութիւնն Յունաց, ի մայրաքաղաքն Կոստանդնուպօլիս» (տե՛ս Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Զմմառի վանքի մատենադարանին, կազմեց Մեսրոպ վրդ. Քէշիշեան, Վիեննա, 1964, էջ 580):
[55] Տե՛ս Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարան, ձեռ. Հմր 6332, էջ 300:
[56] Նույն տեղում:
[57] Տե՛ս Шараф-хан, с. 349:
[58] Տե՛ս Բադալյան Գ., Վանի էյալեթի քրդական իշխանությունները (հուքյումեթները) XVI դ. – XIX դ. 40-ական թթ., «Իրան-Նամէ», թիվ 2-3, Երևան, 1998, էջ 26:
[59] Տե՛ս Шараф-хан, с. 349:
[60] Տե՛ս Петрушевский И., Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI – начале XIX вв., Л., 1949, с. 129:
[61] Տե՛ս Шараф-Хан, с. 357:
[62] Տե՛ս Петрушевский И., նշվ. աշխ., էջ 129:
[63] Տե՛ս Шараф-Хан, с. 357:
[64] Նույն տեղում:
[65] Նույն տեղում, էջ 83:
[66] Նույն տեղում, էջ 177:
«Պատմություն և Մշակույթ» հայագիտական հանդես, 2016
http://publications.ysu.am/wp-content/uploads/2016/07/21.Gor_Yeranian.pdf
Leave a Reply