Համշենը և համշենահայությունը. համառոտ պատմություն և արդի հիմնախնդիրներ

Էդիկ Անդրեասյան

ՀՅԴ Արևմտահայոց հարցերի ուսումնասիրության կենտրոնը լույս է ընծայել բանասիրական գիտությունների թկնածու Հայկազուն Ալվրցյանի «Համշենը և համշենահայությունը, արդի հիմնախնդիրները» պատմա–բանասիրական աշխատասիրությունը, որտեղ ներկայացված են Համշենի և համշենահայության համառոտ պատմությունն ու արդի հիմնախնդիրները: Գիրքը հիանալի նվեր է խնդրով զբաղվող ոչ մեծաթիվ մասնագետների, ինչպես նաև ընթերցողների լայն շրջանակի համար:

«Համամաշեն կամ Համշեն գավառի հայությունը պատմական ճակատագրի բերումով նախ սփռվեց Սև ծովի հարավային ափերին (բյուզանդական, ապա` օսմանյան) այնուհետև, 19-րդ դարի երկրորդ կեսից սկսած և հատկապես Հայոց ցեղասպանությունից հետո, նաև հյուսիս-արևելյան (ռուսական) ափերին: Ազգային պետականության բացակայության պայմաններում ինքնության հիմնական ցուցիչ համարվող կրոնից, դավանանքից և եկեղեցուց բռնի հեռացումը դարերի ընթացքում ավերիչ հետևանքներ ունեցավ հայ ժողովրդի այս հատվածի համար: Իսլամացված հատվածը ոչ միայն հեռացավ իր եկեղեցուց, այլև աստիճանաբար կորցրեց լեզուն, մշակույթի, սովորույթների և ավանդույթների հիմնական մասը: Համշենահայության մյուս հատվածը, որ անլուր զրկանքներ կրելով` փրկվեց կրոնափոխությունից և ապրեց որպես հայ եկեղեցու հետևորդ, 1915-1923 թթ. Ցեղասպանության տարիներին հիմնականում կոտորվեց կամ մահացավ աքսորի ճանապարհին և Դեր Զորի անապատներում: Փրկվեցին շատ քչերը, որոնք ապաստան գտան հիմնականում Ռուսական կայսրության հարավային շրջաններում` Եկատերինոդարի (այժմ` Կրասնոդար) երկրամասում և Աբխազիայում»,- գրքի ներածական մասում գրում է հեղինակը:

Այսօր էլ Համշենի հայության իսլամացած հատվածի հիմնական մասը բնակվում է իր պատմական հայրենիքում` Թուրքիայի սևծովյան ափերի Արդվին, Ռիզե, Տրապիզոն, Կիրասոն, Օրդու, Սամսուն և հարակից մի շարք այլ նահանգներում: Համշենահայերի թիվը մեծ է Թուրքիայի խոշոր քաղաքներում` Ստամբուլում, Անկարայում, ինչպես նաև Ադանայում և Սպերում, իսլամացած համշենահայերը անցել են նաև Գերմանիա, համայնքներ ունեն Ֆրանսիայում, ԱՄՆ-ում, միջինասիական երկրներում և այլուր: Հեղինակի վկայությամբ` համշենահայերի երկու հատվածների մասին այսօր շատ քիչ բան գիտեն ոչ միայն հիմնական շահագրգիռ կողմերը` հայերն ու թուրքերը, այլև իրենք` համշենցիները: Եվ այս աշխատության նպատակներից մեկն էլ հայ ժողովրդի այդ հատվածի պատմության դրվագներն ի մի բերելն է, ինչը կօգնի ընթերցողին ընդհանուր պատկերացում ունենալ համշենահայության անցած պատմական բարդ ու հակասական ճանապարհի մասին: Գրքում անդրադարձեր կան Ռուսաստանում հաստատված համշենահայերի հոգևոր, կրթական և մշակութային կյանքին, մամուլին ու լրատվությանը: Առանձին գլխում տրված են կրոնափոխ համշենցիների բնակության վայրերն ու խմբերը: Նույն գլխում խոսվում է նաև նրանց թվի, թեմային առնչվող թուրքական պաշտոնական պատմագրության, կրոնափոխ համշենցիների ինքնության հարցերի մասին:

Գրքի պատասխանատու խմբագիրն է պատմական գիտությունների թեկնածու Մելինե Անումյանը:

http://www.hraparak.am/?p=134427&l=am%2Fhamsheny+ev+hamshenahayutyuny+hamarot+patmutyun+ev+ardi+himnaxndirner