«Ըմբոստը»`1915 թ. տեղահանության (Հայոց ցեղասպանության-Ակունքի խմբ.) ժամանակ սպանված Լիջեի կայմակամի (գավառապետի-Ակունքի խմբ.) գիրքը

Հալուք Քալաֆաթ*

Հուսեին Նեսիմին «Ըմբոստը» վերնագրով գրքում ներկայացնում է իր հուշերը` որպես Օսմանյան կայսրության անկման ժամանակաշրջանի ականատես մի պաշտոնյա: Գիրքը թուրքերեն կոչվում է «Sahib Zuhur», որը նշանակում է ըմբոստ: Լիջեի կայմակամ` կրետացի Հուսեին Նեսիմին դեմ է հանդես եկել 1915 թ. տեղահանությանը: Նրան սպանել են` հայերին պաշտպանել փորձելու համար:
Հուսեին Նեսիմին «Ըմբոստը» գրել է նախքան սպանվելը: Գիրքը ներկայացնում է օսմանյան պաշտոնյայի հուշերը: Թեև նա պաշտոնյա է է, սակայն` «ըմբոստ» պաշտոնյա, ով գրի է առել և մեկնաբանել ժամանակաշրջանի ամենակարևոր դեպքերը: Նա գիրքն ավարտել է սպանվելուց 14 ամիս առաջ: Ուշագրավ է, որ տարիներ անց «Էվերեստ» հրատարակչությունն այն վերածեց ժամանակակից թուրքերենի և հրատարկեց:
Գիրքը տպագրության է պատրաստել Օրալ Չալըշլարը: Վերջինս առաջաբանում հետևյալ կերպ է ներկայացնում այդ պատմությունը.
«Ամեն ինչ սկսվեց Դիարբեքիրի նախկին պատգամավոր` դոկտոր Թարըք Զիա Էքինջիի հուշերից՝ «Իմ հուշերը Լիջեից մինչև Փարիզ» վերնագրով («Իլեթիշիմ հրատարակչություն, 2010): Էքինջին հուշերում հիշատակում է Լիջեի կայմակամի սպանության մասին: Նա սպանվել էր 1915 թ. հայերի ջարդի հրամանին ընդդիմանալու համար: Էքինջին նշում է, որ Լիջե-Դիարբեքիր ճանապարհին դեռևս կանգուն է կայմակամի գերեզմանը»:
Չալըշլարը սկսում է ուսումնասիրել այդ կայմակամի ինքնությունը: Հետազոտողը պարզում է, որ Լիջեի կայմակամը Հուսեին Նեսիմին է՝ գրող Աբիդին Նեսիմիի հայրը:
Անհրաժեշտ է մի քանի բառով ներկայացնել նաև Աբիդին Նեսիմիին (Ֆաթինօղլու): Աբիդին Նեսիմին հանդիսանում է «Մարքսիստ ձախերի միություն («Պրոմեթևս» հրատարակչություն, 1990), «Մարկսիզմի տեսանկյունից կապիտալիզմի վերլուծություն (1974), «Բաց նամակ սոցիալիստներին» (1969) գրքերի հեղինակը: Ծնվել է 1911 թ. Բինգյոլի Քըղի գավառում, որի կայմակամն էր նրա հայրը: Նախնական կրթությունը ստացել է Մերջան սուլթանիեում, միջնակարգ կրթություն ու վարժարանը շարունակել է Ստամբուլի արական վարժարանում: Բարձրագույն կրթությունն ստացել է ներկայիս Ստամբուլի տեխնիկական համալսարանի Ջրամատակարարման բաժնում` որպես ինժեներ, համալսարան, որը նախկինում Իժեներական բարձրագույն դպրոց էր կոչվում: Աշխատել է Հանրօգուտ աշխատանքների նախարարությունում: Միևնույն ժամանակ տպագրվել է ամսագրերում, հրատարակել է գրքեր: Մահացել է 1991 թ.: Նրա հուշերը լույս են տեսել գրքի տեսքով՝ «Տարիների հորձանուտից», որտեղ հեղինակը պատմում է հոր՝ Հուսեին Նեսիմիի մասին:
Օրալ Չալըշըրլարն իր ուսումնասիրությունը սկսել է «Տարիների հորձանուտից» գրքում հանդիպող տեղեկությունից:
«Նախ Դիարբեքիրի Քոջաքյոյ (Քարազ) գավառի մոտակայքում գտնվող գերեզմանի տեղը հաստատեցինք: Խմբով, որի կազմում էր նաև Մկրտիչ Մարկոսյանը, գնացինք այնտեղ, որտեղ գերեզմանի ավերակներն էին»:
Հենց այս այցի ընթացքում էլ գտնվում է գրքի բնօրինակը:
-Ուսումնասիրությանս ընթացքում իմացա, որ Աբիդին Նեսիմին երկու զավակ ունի, ովքեր կարևոր ներդրումներ կատարած գործարարներ էին: Եղբայրներից մեկի անունն Ալի էր, իսկ մյուսին անվանել էին պապի անունով՝ Հուսեին:
Հանդիպեցինք նրանց հետ: Շատ ուրախացան, որ գտել ենք պապի գերեզմանի տեղը: Ցանկանում էին գերեզման սարքել: Այդ ժամանակ ավագ եղբայրը՝ Հուսեինը, պայուսակից հին թուրքերենով գրված մի գիրք հանեց:
Գրքի հեղինակը սպանված պապն էր՝ կայմակամ Հուսեինը: Բնականաբար, հնարավոր չէր հասկանալ բովանդակությունը:
Գիրքը վերցրեցի ու կարդալու և ուսումնասիրելու համար տվեցի քրոջս՝ Սերփիլ Չալըշլար Էքիջիին: Նա գիրքը կարդաց և ասաց, որ այն կայմակամի սպանությունից երկու տարի առաջ է գրված եղել: Գրքում այդ ժամանակվա քաղաքական հարցերի վերաբերյալ կայմակամի առաջարկներն ու մեկնաբանություններն են: Գրքում կան նաև կարևոր փաստեր, որոնք լույս են սփռում ներկա որոշ հարցերի վրա:
Օ. Չալըշլարը որոշում է աշխատել տեքստի վրա և հրատարակել այն:
-Կարծում եմ «Ըմբոստը» այնպիսի գիրք չէ, որ մի կողմ դնենք ու մոռանանք դրա մասին:
Կայմակամը լավ հասկանում էր, որ մեր պատմության մեջ «93-րդ պատերազմ» անվամբ հայտնի 1877-1878 թ. ռուս-թուրքական պատերազմում պարտություն կրելով՝ 1878 թ. Բեռլինի պայմանագրով Օսմանյան կայսրությունը սկսում է անկում ապրել: Նեսիմիի քաղաքական ուսումնասիրության ժամանակահատվածն ընդգրկում է մինչև 1914 թ. ընկած շրջանը:
Հեղինակը գիրքն ավարտել է 1914 թ. փետրվարին՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկսվելուց` հինգ, իսկ իր սպանությունից` 24 ամիս առաջ: Նրա սպանությունն այս երկրում կատարված և վերջին տարիներին շարունակվող չբացահայտված սպանություններից մեկն է: Իրականում մարդասպանը հայտնի է, սակայն չի բացահայտվել:
Մեջբերում Թարըք Զիա Էքինջիի գրքից.
«Ասում են` Միություն և առաջադիմություն կուսակցության անդամ, Դիարբեքիրի նահանգապետ Ռեշիդ փաշան (բեյ է դառնալու) շատ լուրջ է մոտեցել տեղահանության որոշմանը… Տեղահանության ժամանակ սպանել է Դիարբեքիր տարված քարավանների հայտնի հարուստ հայերի և հոգևորականների մեծ մասին: Լիջեի այդ ժամանակվա կայմակամը տեղահանության ենթարկված քարավաններին ուղեկցող աղաներին և ավանի հարուստներին խստագույնս պատվիրել է ձեռք չտալ որևէ մեկին… Սակայն … քարավանի մարդկանց մեծ մասին սպանել են: Կայմակամին ևս սպանել են, երբ նա գնացել է Լիջեի կազմում գտնվող Քարազ գյուղը (ներկայում Դիարբեքիրի Քոջաքյոյ գավառի կազմում է)… Թաղել են ճանապարհի եզրին: Մինչև վերջերս այդ վայրը և շրջակայքը հայտնի էր «Կայմակամի գերեզման» անունով:
Իսկ Աբիդին Նեսիմին իր հուշերում այսպես է ներկայացնում հոր մահը.
«… Միություն և առաջադիմություն կուսակցության քաղաքականությանը չենթարկվելու պատճառով նահատակվեց 1915 թ. անհայտ հրոսակախմբի կողմից»:
Սակայն այս ոճրագործության վերաբերյալ պաշտոնական տեսակետը հետևյալն է՝ «…հրոսակախբին հետապնդելու ժամանակ 1331 թ. հունիսի 15-ին (1915 թ. հունիսի 23-ին) ենթարկվել է հրոսակների հարձակմանն ու նահատակվել…»:
Օրալ Չալըշլարը «Ըմբոստը» գրքի նախաբանում ներկայացնում է Նեսիմիի կյանքի և սպանության վերաբերյալ գոյություն ունեցող տարբեր ենթադրություններն ու փաստաթղթերը:
«Ըմբոստը» կարևոր տեղեկություններ է հաղորդում նախքան Առաջին համաշխարհային պատերազմը օսմանյան հասարակությամբ հետաքրքրվողներին:
* Ո՞վ է Հալուք Քալաֆաթը
Հալուք Քալաֆաթը Մերձավոր Արևելքի տեխնիկական համալսարանի քաղաքագիտության ֆակուլտետի շրջանավարտ է: Համալսարանական տարիներին մասնակցել է «Աբրա» և «Փաթիիքա» ամսագրերի հրատարակման աշխատանքներին: Որոշ ժամանակ, որպես խմբագիր, աշխատել է ձախակողմյան մամուլում: Որպես լրագրող` առաջին անգամ սկսել է աշխատել «Գազեթե փազարում», որից հետո աշխատել է «Հյուրիեթում»: Հետագայում աշխատել է «Փիկուս» գրական հանդեսում, «Յարըն», «Սաբահ», «Հաբերթուրք» թերթերում: 2011 թ. ցայսօր աշխատում է «Բիանեթ» լրատվական կայքում:

http://bianet.org/biamag/yasam/183094-sahib-zuhur-1915-tehcirinde-oldurulen-lice-kaymakaminin-kitabi?bia_source=rss

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net