Դենիզլիի երբեմնի հայ համայնքը և Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին

Անահիտ Քարտաշյան

Թուրքագետ

Դենիզլի քաղաքը գտնվում է ներկայիս Թուրքիայի հարավ-արևմուտքում: Համանուն նահանգի վարչական կենտրոնն է: Քաղաքը հայտնի է տեքստիլ արտադրությամբ և գորգագործությամբ:

Օսմանյան ժամանակաշրջանում Դենիզլին, որպես մութասարրաֆություն (սանջակ, մարզ- Ակունքի խմբ.), եղել է Այդընի վիլայեթի կազմում: Քաղաքի հասարակական տարածությունը կազմում էր շուկան և երկաթուղու կայարանը, որոնք կառուցված են եղել տներից հեռու` առանձին վայրում:

Քաղաքի բնակչությունը կազմված է եղել թուրքերից, հույներից, հայերից և հրեաներից:

Առաջին համաշխարհային պատերազմից առաջ Դենիզլի սանջակում բնակվում էր 3 328 հույն, 616 հայ և 37 հրեա [1]:

1927 թ. մարդահամարի տվյալների համաձայն (մարդահամարն անց են կացրել հաշվի առնելով լեզվական գործոնը)՝ Դենիզլիում փոքրամասնությունների լեզուներից գրանցվել է հունարեն 73 լեզվակիր, հայերեն՝ 1, եբրայերեն՝ 1 [2]:

Դենիզլիի հայ համայնքը

Դենիզլիի փոքրաթիվ հայ համայնքը կազմվել է Պարսկաստանից այստեղ եկած գաղթականների հաշվին, որոնք սկզբնական շրջանում հաստատվել են շուկայի մերձակայքում: Մխիթարյան միաբանության անդամ Հայր Հ. Քոսյանի վկայությամբ՝ XIX դարի վերջին քաղաքի երկաթուղու կայարանից քաղաք տանող ճանապարհի աջ կողմում են եղել նախկին հայկական գերեզմանոցի ավերակները: Մոտակայքում գտնվող հայկական եկեղեցին վերածվել է Քուրշունլու մզկիթի [3]:

XVIII դարի վերջին հայերը շուկայի մերձակայքից տեղափոխվում են քաղաքի վերին ծայրը՝ կազմելով մի նոր թաղամաս: Թաղամասը բաժանված է եղել Վերին թաղի և Վարի թաղի, որոնց մեջտեղում կառուցել են եկեղեցին՝ Սուրբ Աստվածածինը, և վարժարանը:

XIX դարի վերջին Դենիզլիի հայ համայնքը բաղկացած է եղել 80 տնից, որից 10 տունը ցրված է եղել շրջակա գյուղերով: Հայերը մեծամասամբ զբաղվել են առևտրով և տեղական արհեստներով:

Մինչև թանզիմաթյան բարեփոխումները Դենիզլիի հայերը թրքախոս են եղել, սակայն ազգային զարթոնքի պայմաններում վերականգնել են մայրենին՝ հայերենը: Հայր Հ. Քոսյանի վկայությամբ՝ XIX դարի վերջին երիտասարդ սերունդը վարժ խոսում էր հայերեն:

Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին

Եկեղեցու Ավագ դռան վրա տեղադրված մարմարե քարի վրայի արձանագրության համաձայն՝ եկեղեցին կառուցվել է 1831 թ., Խաչի աղայի ֆինանսավորմամբ, իսկ եկեղեցին կառուցելու սուլթանական ֆերման ստացել է Ջանիկ ամիրան:

Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին եղել է քարաշեն և ունեցել է 14.20 մ երկարություն ու 9 մ լայնություն: Եկեղեցու փայտածածկ ձեղունը վեր է խոյացել իրարից հավասարաչափ հեռավորության վրա գտնվող չորս փաշտաշեն սյան վրա: Ավագ խորանը նվիրված է եղել Սուրբ Աստվածածնին, աջակողմյան խորանը՝ Սուրբ Լուսավորչին, իսկ ձախակողմյան խորանը՝ Սուրբ Գլխադրին:

Եկեղեցու Ավագ դռան առջև և հարավային կողմում դրսի կողմից իրարից հավասարաչափ հեռավորության վրա գտնվող 12 սյուն է եղել: Կանանց համար նախատեսված վերնատունը գտնվել է ավագ դռան վերևում:

Դենիզլիի վարժարանը

Եկեղեցու պարտեզում եղել է ընդարձակ շենք, որի առաջին հարկը եղել է թաղականաց ժողովի սրահը, իսկ երկրորդ հարկում տեղակայված է եղել վարժարանը: Վարժարանն ունեցել է երկու դասարան՝ նախատեսված տղաների և օրորդների համար: 1897 թ. վարժարանում ուսանել է 50 աշակերտ և 28-30 աշակերտուհի:

Աշակերտուհիներին դասավանդել են ձեռագործ, հայերեն և նախնական առարկաներ, իսկ աշակերտներին՝ հայերեն, տաճկերեն և երկրորդական առարկաներ:

Դենիզլիի հայկական գերեզմանոցը

Դենիզլիի հայ համայնքը XIX դարում ունեցել է երկու գերեզմանոց՝ մեկը եկեղեցու պարտեզում, նախատեսված հարուստ խավի համար, իսկ մյուսը՝ հունաց թաղի մերձակայքում:

1893 թ. համաճարակի հետևանքով արգելվել է եկեղեցու պարտեզում ննջեցյալներին հուղարկավորել, որից հետո թե՛ հարուստներին և թե՛ աղքատներին ամփոփել են հունաց թաղին մոտ գտնվող գերեզմանոցում, որը շրջափակել են բարձր պարիսպներով:

Աղբյուրներ՝

1. Քոսեան Հ. Հայք ի Զմիւռնիա եվ ի շրջակայս. Հատ. Բ. Վիեննա, 1899:
2. Baykara T. Denizli Hakkında Tarihi ve Kültürel Temel Bilgiler. // Türk Kültür Tarihi. Denizli Sempozyumu Bildirileri 27-30 Eylül 1989.
3. Kodal T. Cumhuriyetin İlk Nüfus Sayımına Göre Denizli’nin Nüfus Yapısı. // Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi (http://pauegitimdergi.pau.edu.tr/Makaleler/1066855563_6-CUMHUR%C4%B0YET%C4%B0N%20%C4%B0LK%20N%C3%9CFUS%20SAYIMINA%20G%C3%96RE%20DEN%C4%B0ZL%C4%B0.pdf).

anahitkartashyan@yahoo.com

Akunq.net