Լրագրողների լռեցման ավանդույթը Թուրքիայում (Հասան Ֆեհմիից մինչև Հրանտ Դինք)*

Մելինե Անումյան

Թուրքագետ, պատմական գիտությունների թեկնածու

Վերջին 100 տարվա ընթացքում 60-ից ավել լրագրող է սպանության միջոցով լռեցվել Թուրքիայում: Ուշագրավ է, որ եթե առաջին 70 տարում նրանցից սպանվել են միայն 15-ը, ապա վերջին 30 տարում այդ թիվը մեծ աճ է գրանցել. Թուրքիայում սպանվել է 46 լրագրող: Այս թվում ընդգրկված չեն ազատազրկման միջոցով լռեցվածները, ինչպես նաև` Հայոց ցեղասպանության ժամանակ նահատակված արևմտահայ մամուլի ներկայացուցիչները: Իսկ ի՞նչ նախապատմություն ունի լրագրողների սպանության միջոցով լռեցումը Թուրքիայում: Բերենք մի քանի ուշագրավ օրինակներ, որոնց դեպքում լրագրողների սպանությունը կազմակերպված է եղել Թուրքիայի խորքային պետության[1] կողմից, և որոնցից գրեթե ոչ մեկը մինչ այժմ չի բացահայտվել:

Հասան Ֆեհմին` առաջին նահատակ լրագրողը թուրքական մամուլի պատմության մեջ

Թուրքիայում Նահատակ լրագրողների հիշատակի ոգեկոչման օր է համարվում ապրիլի 6-ը: 1909 թվականի հենց այդ օրն է սպանվել «Սերբեսթի» պարբերականի հոդվածագիր և խմբագիր Հասան Ֆեհմին: Նա Թուրքիայում համալսարանն ավարտելուց հետո իր գաղափարներն ազատ կերպով արտահայտել կարողանալու նպատակով ուղևորվել էր Փարիզ, որտեղ մոտիկից ծանոթացել էր Միություն և առաջադիմություն կուսակցության անդամների և արքայազն Սաբահաթթինի շրջապատի հետ: Փարիզից Եգիպտոս ուղևորված Ֆեհմին Օսմանյան կայսրությունում Սահմանադրության հռչակումից հետո վերադարձել էր Ստամբուլ, որտեղ ստանձնել էր Մևլանզադե Ռըֆաթին պատկանող «Սերբեսթի» թերթի պատասխանատու խմբագրի պաշտոնը: «Սերբեսթի» պարբերականը ժամանակաշրջանի ամեահամարձակ թերթն էր, որի էջերում հրապարակվում էին այն ազատամիտ լրագրողների հոդվածները, որոնց տպագրումն արգելված էր այլ մամլո օրգաններում: Հասան Ֆեհմին և նրա խմբագրած «Սերբեսթի» պարբերականն ուշադրություն էին գրավում իթթիհադականներին ուղղված խիստ քննադատություններով: Ուշագրավ է, որ թեև Ֆեհմիի հոդվածների պատճառով թերթի խմբագրությունը մահվան սպառնալիքներ էր ստանում, սակայն նա անվեհեր շարունակում էր քննադատել երիտթուրքերին: 1909 թ. ապրիլի 6-ին Հասան Ֆեհմին իր մտերիմ ընկեր Էրթուղրուլ Շաքիրի հետ Գալաթայի կամուրջն անցնելիս սպանվել է մի վարձու մարդասպանի կողմից… Հասան Ֆեհմին երիտթուրքերի կողմից դեռ նոր ձևավորվող խորքային պետության զոհն էր:

Աբդի Իփեքչին` 1970-ականների վերջի Թուրքիայի ներքաղաքական ճգնաժամի զոհը

Միջնակարգ կրթությունը Գալաթասարայի լիցեյում ավարտած Աբդի Իփեքչին բարձրագույն կրթությունը ստացել է Իրավագիտության ֆակուլտետում: Նա 1961 թվականից մինչև իր սպանության օրը` 1979 թ. փետրվարի 1-ը, «Միլլիյեթ» օրաթերթի գլխավոր խմբագիրն էր: Թուրքիայի ներքաղաքական կյանքում բավականին բարդ մի ժամանակաշրջանում՝ 1970-ականների վերջին, նա փորձում էր հանդիպում կազմակերպել վարչապետ ու Ժողովրդահանրապետական կուսակցության առաջնորդ Բյուլենթ Էջևիթի և Գլխավոր ընդդիմադիր կուսակցության առաջնորդ Սուլեյման Դեմիրելի միջև, որպեսզի հնարավոր լիներ հաղթահարել ներքաղաքական ճգնաժամը: Աբդի Իփեքչին հույս ուներ, որ Էջևիթի և Դեմիրելի միջև կամուրջ հանդիսանալով` կկարողանար վերջ տալ այն քաոսին, որն այդ տարիներին տիրում էր Թուրքիայում: Նա նաև փորձում էր իր խմբագրությամբ լույս տեսնող «Միլլիյեթի» էջերում հավասարապես ներկայացնել թե՛ իշխանության և թե՛ ընդդիմության տեսակետները:  1979 թ. փետրվարի 1-ին Անկարայում Բյուլենթ Էջևիթի հետ հանդիպած Իփեքչին նույն օրը վերադարձավ Ստամբուլ և օդանավակայանից անմիջապես ուղևորվեց դեպի «Միլլիյեթ» օրաթերթի` Ֆաթիհ շրջանում գտնվող խմբագրատուն: Այնտեղից տունդարձի ճանապարհին նա վիրավորվեց իր վրա հարձակված մարդասպանի արձակած գնդակներից: Նրան վիրավոր վիճակում տեղափոխեցին հիվանդանոց, սակայն չկարողացան կյանքը փրկել: Մինչ այսօր դեռևս վերջնականապես չբացահայտված  Իփեքչիի սպանության գործի վերաբերյալ ենթադրվում է, թե մահափորձը ծրագրվել է այդ ժամանակաշրջանում Թուրքիայի հետախուզության կազմակերպությունում (MİT) աշխատած Աբուզեր Ուղուրլուի գրասենյակում, և որ սպանության ծրագրման պահին այնտեղ է գտնվել նաև MİT-ի աշխատակիցներից մեկը: Թեև դատավարության ժամանակ այդ փաստը հաստատվել է առնվազն 3 մեղադրյալների կողմից, սակայն Թուրքիայի Ազգային հետախուզության կազմակերպությունն այդպես էլ որևէ պատասխան չի տվել այդ պնդմանը:

Օջալանի և Թուրքիայի Ազգային հետախուզության կազմակերպության համագործակցության մասին պնդումը` Ուղուր Մումջուի սպանության պատճառ

Թուրք լրագրող, գիտնական, մի շարք գրքերի հեղինակ Ուղուր Մումջուն 1965 թ. ավարտել էր Անկարայի համալսարանի Իրավագիտության ֆակուլտետը: Լրագրողական գործունեությունը «Յենի օրթամ» պարբերականում սկսած Մումջուն 1975 թվականից աշխատանքի էր անցել «Ջումհուրիյեթ» օրաթերթում: 1992 թ. փետրվարի 1-ից մինչև մայիսի 3-ն էլ աշխատակցել էր «Միլլիյեթ» պարբերականին: Լրագրողական կյանքում մեծ նվաճումներ գրանցած Մումջուն զոհվել է 1993 թ. հունվարի 24-ին` իր վրա ռումբերով կատարված հարձակման հետևանքով: Որոշ ենթադրությունների համաձայն` նրա սպանությանը տեղիք էր տվել իր կողմից արտահայտված այն պնդումը, թե Աբդուլլահ Օջալանը որոշ ժամանակ աշխատել էր Թուրքիայի Ազգային հետախուզության կազմակերպության համար: Ուշագրավ է «Էրգենեքոնի» գործով կազմված երկրորդ մեղադրական ակտում մեջբերված գաղտնի վկաներից մեկի` Գալիփի հետևյալ ցուցմունքը. «Լրագրող Ուղուր Մումջուն սպանվել է ահաբեկչական կազմակերպության առաջնորդ Աբդուլլահ Օջալանի հրահանգով` ՊԿԿ-ի և MİT-ի միջև եղած կապը բացահայտելու պատճառով…»: Փաստորեն` նա ևս թուրքական խորքային պետության զոհն էր:

Ահմեթ Թաներ Քըշլալըն` խորքային պետության հերթական զոհ

Թուրք քաղաքագետ, քաղաքական գործիչ, լրագրող ու դասախոս Ահմեթ Թաներ Քըշլալըն ավարտել էր Անկարայի համալսարանի քաղաքագիտության ֆակուլտետը: 1962-63 թթ. եղել էր «Յենի գյուն» պարբերականի խմբագիրը, ապա` «Քաղաքական ուժերը ժամանակակից Թուրքիայում» թեմայով ատենախոսություն պաշտպանել Փարիզի համալսարանում: 1971-77 թթ. «Յանքը» հանդեսում նրա հեղինակությամբ տպագրված հոդվածները գրավել էին Ժողովրդահանրապետական կուսակցության այն ժամանակվա առաջնորդ Բյուլենթ Էջևիթի ուշադրությունը, որի աջակցությամբ էլ 1977 թ. հիշյալ կուսակցության ներկայացրած ցուցակով նա պատգամվոր էր ընտրվել Իզմիրից: Քըշլալըն 1978 թ. վարչապետ Էջևիթի կազմած կառավարության մեջ ընդգրկվել էր որպես մշակույթի նախարար: Ահմեթ Թաներ Քըշլալըն միաժամանակ ստանձնել էր Մշակույթի նախարարության պաշտոնական հանդեսի` «Ուլուսալ քյուլթյուր» ամսագրի խմբագրման գործը: 1980 թ. սեպտեմբերի 12-ի զինվորական հեղաշրջումից հետո Քըշլալըն սկսել էր քաղաքագիտություն դասավանդել Անկարայի համալսարանում, 1988-ին ստացել պրոֆեսորի կոչում: 1999 թ. հոկտեմբերի 21-ին Ահմեթ Թաներ Քըշլալըն զոհվել է Անկարայում գտնվող սեփական տան առջև` ենթարկվելով ռումբերով հարձակման: Կա վարկած, ըստ որի` նա սպանվել է իսլամիստական շրջանակների կողմից: Այս մահափորձը ևս մինչ օրս չբացահայտված սպանություններից մեկն է: Քըշլալըի սպանության պատճառների մասին շրջանառվող մի քանի վարկածներից մեկի համաձայն` սույն մահափորձը ևս կազմակերպվել էր խորքային պետության շրջանակների կողմից: Այսպես, օրինակ, Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի` Սուսուրլուքի հարցով հանձնաժողովի նախագահ Մեհմեթ Էլքաթմըշի կարծիքով` ինչպես Ուղուր Մումջուի, այնպես էլ Ահմեթ Թաներ Քըշլալըի սպանության մեջ խառն է խորքային պետության մատը:

Եվ Հրանտ Դինք…

Մեծագույն հայերից մեկի` Հրանտ Դինքի կենսագրությունը, սպանության պատճառների վերաբերյալ ենթադրությունները և սպանության մանրամասները հայտնի են բոլորիս: Այնուամենայնիվ, հիշեցնենք, որ Հրանտ Դինքին թիրախավորել էր «Հյուրիեթ» օրաթերթը: 2012 թ. փետրվարի 22-ին հրապարակված «Տեր կանգնել մի հայի» վերնագրով իր հոդվածում «Սթար» օրաթերթի լրագրողներից Էրգուն Բաբահանը իրավամբ նկատում է. «Հրանտ Դինքի սպանությունը խորքային պետություն-զանգվածային լրատվամիջոցներ փոխառնչության ամենաակնառու օրինակներից մեկն է»:

Ուշագրավ է, որ Հրանտ Դինքի սպանությունը թուրքական խորքային պետության կողմից կազմակերպված լինելու փաստի մասին 2015 թ. բարձրաձայնել է նաև Դինքի մարդասպան Օգյուն Սամասթի հայրը` Ահմեթ Սամասթը` մասնավորապես նշելով. «Խորքային պետությունն է որդուս սպանել տվել Հրանտ Դինքին»:

Վերջում մի հատված մեջբերենք թուրք պատմաբան Թաներ Աքչամի «Թալեաթ փաշայի վրեժը լուծված է…» հոդվածից, որում դարձյալ ընդգծվում է խորքային պետության դերը սույն սպանության գործում. «Հրանտ Դինքի գործով դատավճիռը մեծ զարմանք հարուցեց… Իրականում չպետք է այդքան զարմանայինք. եթե կարողանայինք իմանալ Հրանտին սպանողների տեղը, եթե հնարավորություն ունենայինք տեսնել, թե ինչպես և որտեղից են նրանք նայում մեզ, և ամենակարևորը` եթե կարողանայինք կապ ստեղծել Հրանտ Դինքի սպանության ու 1915 թ. Ցեղասպանության միջև, այնժամ չէինք զարմանա: Եւ կլսեինք, թե ինչպես են նրանք, մեզ նայելով, մեղմ ժպիտով ասում. «Խելագարվե՞լ են, ինչ է, խելքները հացի հե՞տ են կերել. մի՞թե մենք կքաշենք աղյուսը այս պետության հիմքերի տակից…»:

Այսպիսով, ահաբեկումների, ազատազրկումների և, հատկապես, սպանությունների միջոցով լրագրողների լռեցման ավանդույթը Թուրքիայում ձևավորվել է դեռևս երիտթուրքերի իշխանության տարիներին և բազմիցս կիրառումներ ունեցել Թուրքիայի Հանրապետության ամբողջ պատմության ընթացքում:

[1] Թուրքիայի խորքային պետության ձևավորման ժամանակաշրջանի վերաբերյալ կան 2 հիմնական վարկածներ, որոնցից մեկի համաձայն` թուրքական խորքային պետությունն առաջացել է դեռևս երիտթուրքերի ժամանակաշրջանում, երբ իթթիհադականների կողմից ստեղծվեց գաղտնի հետախուզական և ռազմական կազմակերպություն եղող Թեշքիլյաթ-ը մահսուսան (Հատուկ կազմակերպությունը): Ի դեպ, այս տեսակետն ընդունում է նաև Թուրքիայի Հանրապետության ներկայիս նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը: Մյուս վարկածի համաձայն` խորքային պետությունը Թուրքիայում ձևավորվել է Սառը պատերազմի տարիներին: Հիմնականում Թուրքիայի ռազմական, բյուրոկրատական և արդարադատության համակարգի ներկայացուցիչներից բաղկացած խորքային պետության հիմնական ուղենիշներն են քեմալիզմը, աշխարհիկության` լաիցիմզի սկզբունքը և Թուրքիայի տարածքային ամբողջականության պահպանումը: Խորքային պետությունը հատկապես մեծ ազդեցություն է ունենում այն ժամանակաշրջանում, երբ Թուրքիայում իշխանության գլխին կանգնած են լինում ոչ թե միակուսակցական համակարգի ներկայացուցիչները, այլ` կոլաիցիոն կառավարության անդամները:

* Հոդվածը, որպես զեկուցում, ներկայացվել է սույն թվականի հունվարի 19-ին Հայաստանի սփյուռքի նախարարությունում կազմակերպված «Հրանտ Դինք.10 տարի անց» խորագրով կլոր սեղան–քննարկանը:

Akunq.net