Հայ օրիորդների՝ Ունիեին թողած ժառանգությունը՝ Ունիեի լոխումը

Ալին Օզինյան

Ջաֆեր Սարըքայայի «Լոխումը մնաց հիշատակ. իսլամաց(վ)ած հայերը սևծովյան շրջանում և մի քաղցրավենիքի հարատևության պատմությունը» հոդվածի հիման վրա (հոդվածի հայերեն թարգմանությունը տես` http://akunq.net/am/?p=53049) նրա հետ զրուցեցինք Ունիեի, հայերի, որբ օրիորդների և այն ամենի մասին, որը հիշատակ է մնացել նրանցից:

Մարդու համար ցավալի է, երբ որևէ «հայրենակից» չի ունենում: Ճիշտ այնպիսի զգացողություն է, ինչպես ասենք` եղբայր չուենալը: Ավելին՝ անհնար է այս դատարկության զգացումը բացատրել նրան, ով եղբայր կամ հայրենակից ունի: Մարդ կարոտում է անգամ այն ամենին, ինչը չի էլ փորձել, երբեմն զգում է դրանց կարիքը:

Երբ առաջին անգամ կարդացի Ջաֆեր Սարըքայայի «Լոխումը մնաց հիշատակ. իսլամաց(վ)ած հայերը սևծովյան շրջանում և մի քաղցրավենիքի հարատևության պատմությունը» զեկույցը, հիշեցի «անհայրենակից» լինելու զգացողության մասին, որովհետև Սարըքայան իր հետազոտության մեջ անդրադառնում էր Ունիեին՝ Ցեղասպանությունից հետո մեծ գերդաստանից փրկված և որբացած միակ անձի՝ մորս տատիկի հայրենիքին: Տատիկս, ում ընտանիքին կոտորել էին նրա աչքի առաջ, և մենք երբեք Ունիե չենք գնացել. մեր հայրենիքի հետ ծանոթացել ենք լոկ տատիկիս մանկության «հուշերի» և «Ունիեի կաղինի» միջոցով, որ անգամ այսօր չգիտենք, թե ով էր ուղարկում:

Երբ Ջաֆեր Սարըքայան Երևան գալուց առաջ ինձ «ունիեցի Ջաֆեր» խորագրով էլեկտրոնային նամակ ուղարկեց, հասկացա, որ «թեորապես համերկրացի» ենք: Այսպիսով՝ Ջաֆերի հետ, ում կարողացա ճանաչել` որպես իմ առաջին համերկրացի, առիթ ունեցանք խոսել Ունիեի, հայերի, որբացած օրիորդներ և նրանցից մնացած հիշատակի մասին:

Ե՞րբ և ինչպե՞ս սկսեցիք հետաքրքրվել Ունիեի հայերի թեմայով:

Ունիեի մեր տունը գտնվում էր նախկին հունական թաղամասում: Երբ դեռ երեխա էի, մեր տան մոտակայքում գտնվող հունական եկեղեցու մոտով անցնելիս ամեն անգամ մտքումս հարց էր առաջանում, թե այս եկեղեցին ինչու՞ է այստեղ և ինչո՞ւ չի ծառայում իր նպատակին: Երբ այդ մասին հարցնում էի տատիկիս, պատասխանում էր, թե նախկինում Ունիեում հույներ և հայեր էին ապրում, սակայն այժմ չկան: Նակինում այստեղ ապրող հույներն ու հայերն ինչու՞ չկան: Ահա այս հետաքրքրությունն էլ նման ուսումնասիրության պատճառ հանդիսացավ: Ուսանողությանս ընթացքում, երբ իմացա, որ հորս մայրը 19-րդ դարում Կովկասից գաղթած չերքեզներից է, ովքեր հաստատվել են Չարշամբայում, մորս մայրը Ունիե եկած վրացիներից է, իսկ թուրք պապիկիս երկրորդ կինը Մարի անունով հայ էր, ով 1915 թ. ամուսնանալուց հետո Զելիհա էր դառնալու, սկսեցի լուրջ հետաքրքրվել այս թեմայով:

Թեև Մարիի հետ արյունակցական կապ չունես, սակայն երբ իմացար, ի՞նչ արեցիր:

Շատ զարմացա: Ասացի` ինչու՞ ավելի շուտ չեք ասել: Մեր մեծերը կարծելով, թե տխրել եմ, պատասխանեցին՝ «Ա՜յ մարդ, նման հարսներ էստեղ շատ կան, համ էլ մայրական կողմը կարևոր չէ»: Սկսեցի ուսումնասիրել և հասկացա, որ նախքան 1924 թ. բնակչության փոխանակությունը, ինչպես և ողջ Սև ծովի ափը, այնպես էլ Ունիեն եղել է հույներով և հայերով հոծ բնակեցված բնակավայրերից մեկը: Մեծամասամբ ավանի գյուղական բնակավայրերում ապրող հայերը զբաղվում էին ջուլհակությամբ, կաշեգործությամբ, կոշկակարությամբ և առևտրով:

Այժմ Ունիեում հայերից մնացած ի՞նչ կա: Պահպանվու՞մ է:

(Գրպանից լուսանկար է հանում): 1954 թ. Ունիեի հունական և հայկական թաղամասերը: Հույների և հայերի տները, որոնք 1954 թ. դեռևս օգտագործվում էին բնակության նպատակով, ամբողջությամբ քանդեցին Սև ծովի մայրուղու շինարարության ժամանակ: Այս տունը պապիկս, նախքան բնակչության փոխանակումը, գնել է մի հույն ձկնորսից, ով ընտանիքի հետ միասին հեռացել է քաղաքից: 1950-ական թթ. մի ամառ այս հույն ձկնորսի երեխաները եկել են Ունիե և ցանկացել տեսնել տունը, սակայն քանի որ կաղին հավաքելու ժամանակն է եղել, տանը ոչ ոք չի եղել, հարևաններից հարցրել են, թե որտեղ են տան տերերն ու հեռացել:

Ահա այս լուսանկարն էլ 1955 թ. է արվել: Լուսանկարի վերևի ձախ անկյունում կարելի է տեսնել միջնակարգ դպրոցը, որը կառուցել են ավիրված հունական եկեղեցու և մերձակայքի հունական գերեզմանոցի վրա: Նույն ձևով 1936 թ. Օրդուի նահանգապետ Բեքիր Սամի Բարանը եկեղեցին քանդելու որոշում է կայացրել, թեև Օրդուում հայ համայնք և քահանա է եղել: Սակայն քանի որ եկեղեցին ամուր է կառուցված եղել, ամբողջությամբ չի քանդվել: 1990-1993 թթ. միջնակարգ կրթությունս այս դպրոցում եմ ավարտել: Չգիտեի, որ դպրոցը կառուցվել է հունական եկեղեցու և գերեզմանոցի վրա, երբ ավելի ուշ իմացա, շատ զարմացա: Նախկինում նույն դպրոցում սովորողները պատմում էին, որ դպրոցի պատերին ոսկորների կտորներ են տեսել:

Այսօր Ունիեում հայերից և հույներից մնացել է մի քանի տուն և եկեղեցի: Տեղահանությունից հետո երեք հայ ընտանիք է եկել, սակայն որոշ ժամանակ անց նրանք էլ են լքել Ունիեն: Այս ընտանիքներից դերձակ վարպետ Մաքսուդի չորս որդիներից միայն Մինաս Ահբափն է ողջ, Ստամբուլում է ապրում: Ունիեում դերձակությամբ զբաղվող մյուս հայ ընտանիքի՝ Լևոն Բայգընի երկու որդին ու աղջիկն էլ Կանադայում են բնակվում: Հանրապետական շրջանում Ունիեում բնակվող մյուս հայ ընտանիքի անդամներից թիթեղագործ Մկրտիչ Գուլեզյանի որդիներից ոչ մեկը կենդանի չէ, իսկ թոռները բնակվում են Ամերիկայի և Եվրոպայի տարբեր քաղաքներում: Վարպետ Մկրտիչի թոռներից Պերճ և Արետ Գյուլեզյան եղբայրները դեռևս ապրում են Ունիեում: Ահբափ և Գյուլեզյան ընտանիքների կենդանի ամենատարեց անդամների հետ հարցազրույց անցկացնելուց որոշ ժամանակ հետո երկուսն էլ մահացել են: Իսկ Բայգըն ընտանիքից որևէ մեկի հետ այդպես էլ չկարողաա զրուցել: Ունիեում բնակվող այս երեք հայ ընտանիքը տարբեր հասարակական և քաղաքական պատճառներով հեռացել է քաղաքից:

Հայաստան առաջին անգամ ե՞րբ ես եկել: Այստեղ ուսումնասիրությանդ պիտանի որևէ բան կարողացա՞ր գտնել:

Առաջին անգամ Հայաստան եկել եմ 2015 թ. մայիսին, Հրանտ Դինք հիմնադրամի Թուրքիա-Հայաստան ճանապարհորդական դրամաշնորհի շրջանակներում: Ուսումնասիրություններ եմ կատարել Հայաստանի ազգային գրադարանում և Երևանի պետական համալսարանի գրադարանում: Թեև քիչ, սակայն գտել եմ պիտանի նյութեր: Այնուհետև շատ եմ Հայաստան եկել` ուսումնասիրությունների կամ էլ միջազհային գիտաժողովների մասնակցելու համար:

Ամենարժեքավոր աղբյուրը բանավոր պատմություննե՞րն են:  

Այո՛, բանավոր պատմություններն իմ ուսումնասիրության համար շատ կարևոր են, հատկապես` որբերի թեմայի համար: 1915 թ. փոքր երեխաներին, որոնք տեղահանության պայմաններին չէին կարող դիմանալ, ծնողները գաղտնի կերպով հանձնել են որոշ ընտանիքների կամ իրենց հարևաններին, որպեսզի հետո գան և տանեն…

Ո՞րն է զեկույցի տեքստում «ցեղասպանություն» եզրը չօգտագործելու պատճառը. այն, որ կարծում ես՝ ցեղասպանություն չէ, թե՞ այլ զգացողություններով կամ զգուշավորությամբ է պայմանավորված:

Իմ նպատակն է ներկայացնել, թե դեպքերը մարդկային տեսանկյունից որքան մեծ աղետ են: Ուզում եմ պատմել եղածն ու որոշումն ընթերցողին թողել: Ասում եմ` ահա կատարվածը՝ շատ վատ, անտանելի: Քիչ առաջ նշածս երեխաները, որոնց հետ գալու և վերցնելու պայմանով թողել էին մուսուլման ընտանիքներում, այդպես էլ չվերադարձան իրենց ընտանիք, մեծացան որպես թուրք: Ունիեում թե՛ իմ ընտանիքում, թե՛ ինձ ծանոթ այլ ընտանիքներում այսպես մեծացած շատ երեխաներ կան:

Նրանց պատմություններից մեկի համաձայն՝ տեղահանությունից տարիներ անց Ունիե վերադարձած մի հայ կին գտնում է 5 տարեկանում այդտեղ թողած իր աղջկան՝ Արփիին, նրա հետ հայերեն խոսում և ցանկանում Ֆրանսիա տանել, սակայն Արփին, ով ամուսնացել էր մուսուլմանի հետ ու երեխաներ ուներ, չի ցանկանում հեռանալ Ունիեից: Արցունքներն աչքերին՝ մայրն աղջկան ու թոռներին համբուրում և հրաժեշտ է տալիս Ունիեին ու նախկին հարևաններին: Երեք ամիս անց Փարիզից եկած նամակից իմանում են, որ տարեց կինը մահացել է՝ աղջկա ու Ունիեի անունը շուրթերին…

Երբ դեռ ուսանող էի, ավագ քույրս ասաց, թե դու պատմություն ես ուսումնասիրում, ու այս հարցի ուղն ու ծուծը գիտես (նկատի ուներ 1915 թ.), պատմիր, տեսնենք՝ ինչ է եղել: Նրան պատմեցի որոշ պատմություններ, որոնց մասին գիտեի, չդիմացավ, ասաց` «Բավակա՛ն է, այլևս մի պատմիր»…

Որպեսզի կատարվածն իրենց անուններով չկոչես, պետք է ավելի շատ անձանց հետ խոսես: Այս ճանապարհն ընտրել ես, որովհետև թեման քեզ վրա շա՞տ է ազդել: Առաջին իսկ պահից զգացե՞լ ես այս ցավը:

Բնականաբար, զգացել եմ, այնտեղ, որտեղ ապրում էի, հայեր են եղել, իսկ հիմա չկան: Ձեր շուրջը բազմաթիվ մարդիկ կան, որոնց տատիկները հայ են, սակայն թաքցնում են. անհնար է, որ չզգաք: Սակայն ուսումնասիրելիս հասկանում ես, որ այն, ինչ մասին կարծում էիր, թե գիտես, գաղափար անգամ չունես դրա վերաբերյալ: Երբ սկսեցի այս թեմայով զբաղվել, կարծում էի, թե 5 տարեկան հասակում թողնված երեխաները ոչինչ չէին կարող հիշել: Այսինքն՝ այդ նախադասությունները գրելիս շատ ավելի հանգիստ էի: Երբ քույրս երեխա ունեցավ, նրա և երեխայի կապը աչքիս առաջ զարգացավ: Երբ երեխան դեռ 6-7 ամսական էր, չէր կարողանում դիմանալ մոր բացակայությանը: Որտեղ քույրս էր, այնտեղ էլ երեխան էր, անգամ տան մեջ: Անգամ երբ պետքարան էր գնում, դուռը բաց էր թողնում, որ երեխան տեսնի իրեն: Մի օր, երբ ականատես եղա դրան, միտքս «այդ 5 տարեկան երեխաները» եկան: Այն երեխաները, որոնք ստիպված էին բաժանվել իրենց մայրերից, և որոնց մասին մտածելիս կարծում էի, թե չէին կարող հիշել… Ահա հենց այդ պահին, շատ ուժգին զգացի այդ ցավը: Հարցի նկատմամբ մոտեցումս ամբողջովին փոխվեց:

Ւ՞նչ պատահեց Ունիեի որբացած օրիորդների հետ :

Մուսուլման ընտանիքների տիրություն արած կամ էլ թաքցրած հայ կանայք ու երեխաների մեծ մասը շարունակեց այդպես ապրել և այդպես էլ մահացավ:

Որպես մուսուլմա՞ն:

Այդ հարցը հստակ չէ: Երբ խոսում եք ողջ մնացածների հետ, նույն մարդու մասին ասում են՝ «Մեզանից ավելի մուսուլման էր, ճշմարիտ մուսուլման էր», լինում են նաև անձինք, ովքեր ասում են՝ «Գնում էր իր սենյակ ու գաղտնի իր աղոթքն անում»: Ավելի ցավալի է այն, որ հետագայում այս կանանց առաջին ամուսինները կամ էլ ընտանիքները գտել են նրանց և ցանկացել տանել: Գնացողներ եղել են, սակայն եղել են նաև դեպքեր, երբ մուսուլմանների հետ ամուսնացած հայ կանայք, որոնց թեև նախկին ամուսիններն ընդունել են, սակայն իրենք չեն վերադարձել: Չեմ կարող ասել` ամոթից, թե այլ պատճառներից ելնելով: Այսօր Թուրքիայում իսլամացված հայ երեխաների զավակներն ու թոռները մեծամասամբ չեն ցանկանում խոսել իրենց մոր կամ տատի մասին. միայն շատ քչերն են որոշ հուշեր պատմում:

Ի՞նչ ես կարծում, այս դեպքերը, որոնց դու որպես հետազոտող ես մոտենում, սակայն արտահայտում են հայերի անձնական պատմությունները, ինչպիսի՞ ազդեցություն են թողում նրանց վրա:  

Ընկերներիցս մեկի հետ Լիբանանում 2011 թ. դեկտեմբերին Բիբլոսից Բեյրութ վերադառնալու համար մայրուղուց ավտոբուս նստեցինք: Ընկերոջս հետ ցանկացանք լուսանկարվել: Լուսանկարվելուց հետ զրույցի բռնվեցինք կանանց հետ, ովքեր հետևից թուրքերեն հարցրեցին՝ «Լուսանկարում մե՞նք էլ ենք երևում»: Հայ կանայք ավտոբուսից իջնելիս հրավիրեցին իրենց տուն` սուրճ խմելու: Նրանք 1915 թ. մեծամասամբ Ադանայից, Մարաշից, Այնթապից և Եդեսիայից հարկադրաբար հեռացածների թոռներն էին: Նրանց պապերն ու տատերը շարունակում էին Բեյրությում թուրքերեն խոսել, թուրքերեն սերիալներ դիտել: Սակայն երբ հարցնում էի, թե «երբևէ Թուրքիա եկե՞լ եք», «Ուզու՞մ եք գալ», պատասխանում էին «Ո՛չ»:

Անկասկած, որոշ բաներ այդքան հեշտ չեն մոռացվում, հնարավոր չէ մոռանալ: Ստամբուլում հարցազրույց վերցրածս անձանցից Պերճուհին, ով ծագումով Սվասից է, երբ քույրը՝ Մարգարետը, ամուսնացել է Վահանի հետ, տեղափոխվել են Ունիե, վարժարանն այնտեղ է ավարտել: Պերճուհի Թեմիրը պատմում էր, որ կրթություն ստանալու նպատակով ստիպված տեղափոխվել էր Ունիե, այդ քաղաքում խիստ դժվարին ժամանակներ է անցկացրել, շատ դժբախտ է եղել այդ քաղաքում, քանի որ իրեն հաճախ «գյավուր» էին անվանում:

Հանրապետական շրջանում Ունիեում ապրած 3 հայ ընտանիքներից մեկի անդամի՝ Արթին Նուբար Գյուզելյանի հետ, ով 2010 թ. 82 տարեկան հասակում վախճանվեց, հանդիպելու հնարավորություն եմ ունեցել 2008 թ. Ստամբուլի Քուրթուլուշ թաղամասում գտնվող իր տանը: Գյուզելյանն այն ժամանակ ինձ պատմեց, որ սովորել է Ունիեի Անաֆարթա նախակրթարանում, բարձր առաջադիմություն է ցուցաբերել, սակայն հայ լինելու պատճառով արհամարհվել է իր համադասարանցիների կողմից: Այլևս չկարողանալով դիմանալ այն դեպքերին, երբ ընկերներն իր հետևից քար նետելով` հայհոյում էին իրեն` հայ լինելու պատճառով, ընտանիքի որոշմամբ կրթությունն ավարտելու համար հեռացել է ծնողներից, գնացել Ստամբուլ ու այլևս Ունիե չի վերադարձել: Երբ նրան ասացի, որ երեխաներն իրենց ընկերներին ծաղրելու համար միշտ որևէ պատճառ են փնտրում, և որ ես նույնպես այդ նույն դպրոցում եմ ուսանել, ու իմ ընկերներն ինձ էլ են հաճախ ծաղրել` կակազելուս պատճառով, Արթին Նուբար Գյուզելյանը պատասխանեց, թե կակազելը հայ լինելու չափ վատ բան չէ: Այս պատասխանը ինձ շատ էր հուզել:

Շարունակելու՞ եք ուսումնասիրել այս թեման:

Ներկայում դեռևս Սև ծովի հայերի՝ ավելի հստակ Թուրքիայի և արտերկրի օսմանյան/թուրքիացի հայերի վերաբերյալ ուսումնասիրություններ եմ կատարում: Հատկապես հայրենիքիս՝ Ունիեի վերաբերյալ: Այժմ գնում եմ նախքան 1915 թ. ու դրանից հետո սփյուռքով մեկ ցրված Ունիեի  սևծովյան հայերի հետքերով: Ցայսօր արտերկրում ուսումնասիրություններ եմ կատարել Լիբանանում, Իսրայելում, Պաղեստինում, Իրաքի Քրդստանում, Հայաստանում, Ռուսաստանում, Գերմանիայում, Ֆրանսիայում և Անգլիայում: Բնականաբար, գործս դժվարացնում է այն, որ ցանկանում եմ մասնավորապես Ունիեի վերաբերյալ ուսումնասիրություն անել: Միգուցե սփյուռքում Բաֆրայի, Սամսունի, Չարշամբայի, Թերմեի, Ունիեի, Ֆաթսայի, Փերշեմբեի և Օրդուի հայերը իրար գտած և բարեկամական հարաբերություններ հաստատած լինեն: «Ակօսի» միջոցով հայտնում եմ, որ շատ ուրախ կլինեմ, եթե որևէ մեկը ցանկանա Ունիեում ապրած հայերի վերաբերյալ որևէ տեղեկություն հաղորդել: Ցանկացողները կարող են կապվել ինձ հետ` cafer.sarikaya@gmail.com էլեկտրոնային հասցեով:

Ո՞վ է Ջաֆեր Սարըքայան

Ջաֆեր Սարըքայան բակալավրի աստիճանը ստացել է 2005 թ. Յեդիթեփե համալսարանի Քաղաքագիտության, միջազգային հարաբերությունների և պատմության ֆակուլտետում: Մագիստրոսի աստիճանը ստացել է 2010 թ. Բողազիչիի համալսարանի պատմության ֆակուլտետում: Մագիստրոսական աշխատանքի թեման եղել է «1893 թ. Չիկագոյի միջազգային փառատոնում օսմանյան թատրոնը»: Նույն ֆակուլտետում շարունակում է դոկտորական ուսումնասիրություն գրել: «Քրդական պատմություն» ամսագրի հրատարակչական խորհրդի անդամ է:

Ունիեի լոխումը

Ալյուրով, շաքարով, ձվով, ըստ ցանկության մածունով, թթվասերով կամ էլ կաթով պատրաստվող այս թխվածքաբլիթը, որը Ունիեում ապրող հայերը Զատկի տոնին էին պատրաստում, այսօր հայտնի է որպես Ունիեի լոխում կամ էլ «բայրամի լոխում» անունով: Հյուրասիում են հատկապես Ռամազանի կամ էլ Քուրբան բայրամի տոնին: Այս թխվածքը մեր օրեր է հասել այն հայ կանանց շնորհիվ, ովքեր 1915 թ. ողջ մնալու և տնից-տեղից չհեռանալու համար իսլամացան կամ էլ իսլամացվեցին: Մի ժամանակ Զատկի տոնի համար հայերի պատրաստած լոխումները դեռևս շարունակում են մնալ որպես Ունիեի խոհանոցի և մշակույթի մի մասնիկ: Թեև իսլամաց(վ)ած  կանայք իրենց երեխաներից և թոռներից թաքցրել են իրենց ինքնությունը, սակայն իրենց ավանդույթն իրար մեջ, լուռ շարունակել են պահպանել, փորձել են չմոռանալ իրենց սրբազան տոները: Նախկինում միայն տոներին թաղամասի փռերում թխվող այս լոխումներն այսօր թխում են Ունիեի հրուշակեղենի խանութներում ու փռերում: Այն վայելում է Ունիեի այցելուների հետաքրքրությունը ու կարևորություն է ներկայացնում զբոսաշրջության և առևտրի տեսանկյունից:

Լոխումը պատրաստեց Գյուզին Սարըքայան:

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/16863/ermeni-kizlarin-unyeye-mirasi-unye-lokumu

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net