Լազերեն սումեխի` համշենցի անվան շուրջ

Իրֆան Չաղաթայ Ալեքսիշի

Բոլոր համշենցիների հայրենիքը Ռիզեի Հեմշին, Չամլըհեմշին և Չայելի գավառների Սենոզից մինչև Քափթանփաշա ձգվող գյուղերն են: Այս վայրերը կոչվում են Համշեն, իսկ այս կողմերի բնակիչները` համշենցի: Խոփայի համշենցիներն էլ, ներառյալ արևմուտքում և արևելքում ապրող բոլոր համշենցիները, տարբեր ժամանակաշրջաններում գաղթել են հենց այդ Համշենից: Այդ ցրումը հավանաբար տեղի է ունեցել 18-րդ դարում:

Երեք գետերի` Ֆըրթընա, Փազար (Փազոնի) և Սենոզ գետերի ավազանում ապրող այս հանրությունը, բնականաբար, դեպի ծով բացվող կետերում շփվել է լազերի հետ: Սույն շրջանի հետ անմիջականորեն շփում ունեցած լազերը, այսինքն` արդեշենցի, չամլըհեմշինցի և փազարցի լազերը այս կողմերի ժողովրդին, այսինքն` համշենցիներին անվանում է սումեխի, իսկ նրանց երկիրը, այսինքն` Համշենը` Սումեխիթի: Նույն կերպ, Ֆըրթընա գետի ավազանում բնակվողները համշենցի կանանց համար կիրառում են սումեխիսա անվանումը:

Ավելի լավ հասկանալու համար եթե ամփոփ կերպով ներկայացնենք, կստանանք հետևյալ պատկերը.

համշենցի – սումեխի

Համշեն – Սումեխիթի

համշենցի կին – սումեխիսա:

Մեր շրջանի ընտրյալ (!) պատմաբաններից Մուզաֆֆեր Արըջըն «Ռիզե» վերնագրով գրքում նշում է, թե «Լազերը, որոնց նախահայրերը ևս թուրք են, իրենց հարևան վրացիներին անվանում են «գյուրջյու» (թուրքերեն` վրացի- Ակունքի խմբ.), մեգրելներին` մեգրել, իսկ թուրքերեն խոսող թուրքերին` ՍՈՒ ՄԵՂԻ, որը նշանակում է` երեք քամի / երեք թև / երեք նետ: Այսինքն, ըստ նրա, այս արտահայտությունը տարածվում է բոլոր նրանց վրա, ովքեր թուրքերեն են խոսում, և մեզ համար ամենահիմնավոր ապացույցն է` օղուզական ցեղի երեք նետավոր խմբի վերաբերյալ: «Մի՞թե լազերի վրա ճնշում է գործադրվել, որ այդ արտահայտությունը կիրառեն»,-գրում է նա:

Անշուշտ պարոն Մուզաֆֆերի ենթադրածի պես չէ. լազերը միայն համշենցիներին են սումեխի կոչում: Ելնելով նրանից, որ համշենցիները թուրքերեն են խոսում, սխալ կլինի ընդհանրացում անել և եզրակացնել, թե սումեխի են անվանվում բոլոր նրանք, ովքեր թուրքերենով են հաղորդակցվում: Քանզի բոլորը` համշենցիներն էլ ներառյալ, տարբերակում են համշենցիներին, որոնց մայրենի լեզուն թուրքերենն է (Համշենցիների մայրենին հայոց լեզվի Համշենի բարբառն է, որը Ռիզեի նահանգում ապրող համշենցիներն արդեն մոռացության են մատնել և օգտագործում են միայն որոշ բառեր և արտահայտություններ: Իսկ Խոփայի համշենցիները պահպանել են այն-Ակունքի խմբ.) և ռիզեցիներին: Տվյալ կողմերի արտահայտությամբ` համշենցիները համշենցի են, իսկ ռիզեցիները` հորում:

Ինչ վերաբերում է սումեխիին, պարոն Մուզաֆֆերը այդ բառով փորձում է ապացուցել, թե համշենցիները հայ չեն: Ըստ իր ստուգաբանության` լազերենով սումեխի նշանակում է «երեք քամի», և թեև անհայտ է, թե ինչպե՞ս է այդ ստուգաբանությունը նրան հաջողվել, այնուամենայնիվ, «երեք քամին» կապում է «երեք թևին», որից էլ` օղուզների նշանավոր «երեք նետին»: (Տես` http://www.hemsinliyiz.biz/index.php/Thread/19654-Muzaffer-ARICI/):

Լավ, իսկ իրո՞ք այդպես է:

Երբ մեր շուրջը մի փոքր ուսումնասիրություն ենք կատարում, ստանում ենք Մուզաֆֆեր Արըջըի ասածի լրիվ հակառակ պատկերը: Կովկասյան տարածքում հայ անվանմանը համընկնում է լազերեն սումեխի բառը: Վրացիները հայերին սոմեխի, իսկ Հայաստանը Սոմխեթի են անվանում: Մեգրելները ևս սոմեխին կիրառում են հայ իմաստով: Օսեթները հայերին կոչում են սոմիխ, իսկ աբխազները` Āş°āmāx̍: Ավարներն էլ Հայաստանն անվանում են t͡s’amuq͡χː:

Սույն բառը դեռ չեն կարողացել հստակ ստուգաբանության ենթարկել: Ժողովրդական ստուգաբանության վրա հիմնվելով` փորձել են բացատրել, որ վրացերենում սամխեթին նշանակում է հարավ: Սակայն ավելի տրամաբանական է Դյակոնովի առաջարկած տարբերակը, ըստ որի` սոմեխի/սումեխի անունը ծագել է աքքադերեն «սուխմու», խեթերեն «զուհմա» կոչվող շրջանի անվանումից, որն արտահայտում էր Եփրատի ավազանի վերին կողմերը և ենթադրում, որ մի ժամանակ հայերի նախնիներն ապրել են հարավկովկասյան ցեղերի հետ համատեղ կամ վերջիններիս հարևանությամբ, և որ այդ անունը պահպանվել է հարավկովկասյան ժողովուրդների լեզուներում:

Ըստ էության՝ լազերը համշենցիներին սումեխի, այսինքն` հայ են կոչում իրենց լեզվով: Լազերի հետ անմիջական շփում ունեցած այդ հայկական հանրությունը հետզհետե հեռացել է քրիստոնյա հայկական խմբից, իսկ լազերը թուրքերենով «էրմենի» (հայ-Ակունքի խմբ.) բառն սկսել են օգտագործել հայերի վերաբերյալ, իսկ լազերեն «սումեխի» բառը` միմիայն համշենցիների: Դրա պատճառն այն է, որ ներկայում համշենցի և հայ հանրությունները թեև չեն ուրանում իրենց համատեղ ծագումն ու արմատները, սակայն այլևս գոյություն ունեն որպես միմյանցից տարբեր խմբեր:

http://lazoba.blogspot.am/2015/09/lazca-sumexi-hemsinli-ad-uzerine.html?spref=fb

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net