Ծպտյալ կամ իսլամացված հայերի վիճակը Թուրքիայում

Րաֆֆի Պետրոսյան

Ի՞նչ կարող է փոխվել մեկ տարվա ընթացքում…

Անցյալ տարի «Վերածնունդ»* հիմնադրամը Դիարբեքիրի, Ուրֆայի, Դերսիմի, Վանի և Համշենի ծպտյալ, իսլամացված հայերի համար զբոսայցեր էր կազմակերպել դեպի Հայաստան, որպեսզի օգնի նրանց վերագտնել իրենց արմատները, լեզուն, մշակույթն ու պատմությունը:

Թվում է՝ տասնամյակներ են անցել, մինչդեռ անցյալ տարվա ապրիլին էր, երբ ցեղասպանության զոհերի ոգեկոչման դաշնամուրի համերգ տեղի ունեցավ Դիարբեքիրի վերջերս վերակառուցված Սուրբ Կիրակոս եկեղեցում: Համերգն ունկնդրեցին հազար հոգուց ավելի ծպտյալ հայեր:

Դիարբեքիրի ծպտյալ հայերի ամենամսյա նախաճաշերը Սուրբ Կիրակոս եկեղեցում այլևս հեռավոր հիշողություն են դարձել: Իսկ հայերեն լեզվի դասերը, որոնց խանդավառությամբ մասնակցում էին Դիարբեքիրի և Դերսիմի իսլամացված հայերը, վաղուց դադարեցվել են:

Հանդիսանալով դեպի Հայաստան շրջայցերի կազմակերպիչ՝ ինձ համար ուրախալի էր ստանալ էլեկտրոնային նամակներ այդ ծպտյալ հայերից, որոնք այլևս դադարել թաքցնել իրենց ինքնությունը:

«Նախքան Հայաստան գնալս ես քուրդ էի, վերադարձա որպես հայ»,-կարդում ենք այդ նամակներից մեկում: «Տարիներ շարունակ ես պայքարում էի քրդերի իրավունքների համար, մինչև որ հայրս մահվան մահճում ասաց, որ հայ եմ: Հիմա ուզում եմ կռվել Արցախում (ԼեռնայինՂարաբաղում/ԼՂՀ)», կարդում ենք մյուսում:

Կրկնակի ուրախալի էր տեսնել, թե ինչպես են դիարբեքիրցի երիտասարդները, որոնք համալսարան էին հաճախում Երևանում, զբոսաշրջիկերի համար զբոսավար հանդիսանում: Հաճելիորեն զարմանալի էր, որ վերջին զբոսայցն ավարտվեց համշենցի և դիարբեքիրցի ծպտյալ հայերի միջև կնքված ամուսնությամբ, որոնք մինչև անցյալ տարի միմյանց գոյության մասին անգամ չգիտեին:

Մեծ թվով ծպտյալ հայեր Թուրքիայում սսկել էին միմյանց հետ շփվել, կապեր հաստատել Հայաստանի և Սփյուռքի հայերի հետ:

Իսկ հիմա՞: Անցյալ տարին դժոխք էր Թուրքիայի ծպտյալ հայերի համար: Քուրդ գերիլաների և թուրքական բանակի միջև մղվող քաղաքացիական պատերազմն ավարտվեց Թուրքիայի հարավ-արևելյան և արևելյան շրջանների մասսայական ավերածություններով: Թուրքական բանակի և ոստիկանության սպաները պայթեցրել կամ կրակի էին մատնել տարածաշրջանի շինությունների մեծ մասը: Այնուհետև ամբողջովին  քանդել էին այդ վնասված շինությունները՝ ստեղծելով քաղաքային շրջաններում ընդարձակ տարածքներ, որտեղ կանգուն էին մնացել լոկ մի քանի մզկիթ, ոստիկանական բաժանմունք կամ էլ քաղաքապետարանի շենքը:

Ամբողջական թաղամասեր են անհետացել՝ վերածվելով քարակույտերի: Սուրբ Կիրակոս եկեղեցին հարաբերականորեն անվնաս է մնացել. ջարդվել են միայն պատուհաններն, ու դրսի պատերից մեկի վրա մեծ անցք է բացվել: Սակայն թուրքական անվտանգության ուժերը եկեղեցին օգտագործել են որպես ռազմաբազա, պղծել այն, որպես վառելափայտ` այրել եկեղեցու որոշ նստարաններ՝ ամենուրեք թողնելով աղբ ու մեզի գարշահոտ: Եկեղեցուն կից հուշանվերների խանութն ավիրել են:

Եկեղեցու հարակից մի քանի խանութն ու տունը, որոնք ի սկզբանե պատկանել էին եկեղեցուն, և որոնց սեփականության իրավունքը երկարատև բանակցություններից հետո միայն վերջերս էին վերադարձրել եկեղեցուն, բազմաթիվ պատմական նեղ փողոցների ու շենքերի հետ միասին քանդվել են կառավարության նախաձեռնությամբ:

Ներկայում եկեղեցին ընդարձակ բաց տարածության մեջտեղում է, սակայն ամենավատն այն է, որ 2016թ. մարտին Թուրքիայի կառավարությունը օրենք ընդունեց, համաձայն որի` բռնագրավեց եկեղեցին և եկեղեցուն պատկանող ողջ ունեցվածքը: Եկեղեցին այժմ փակ է հանրության համար: Հայկական եկեղեցու հիմնադրամը դիմել է թուրքական դատարան և անբավարար դատավճռի դեպքում նպատակ ունի դիմելու Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան:

Տարածաշրջանում ավելի քան մեկ միլիոն մարդ է տեղահանվել՝ ստիպված լինելով ապաստանել ավելի ապահով վայրերում: Հազարավոր մարդիկ սպանվել կամ վիրավորվել են, այդ թվում`երեխաներ և ծերեր: Կառավարական ուժերի կողմից ռմբակոծության ժամանակ ոմանք ողջակիզվել են բազմաբնակարան շենքերի նկուղներում: Հազարավոր մարդիկ՝ հատկապես մտավորականներ, ուսուցիչներ, իրավաբաններ և լրագրողներ, աշխատանքից ազատվել, ձերբակալվել և բանտարկվել են «քրդական ահաբեկչական կազմակերպություններին աջակցելու» հիմնավորմամբ:

Տարածաշրջանի բազմաթիվ քաղաքների ու ավանների քուրդ քաղաքապետերին, որոնք ընտրվել էին ժողովրդավարական ճանապարհով, հեռացրել են պաշտոններից, ձերբակալել և բանտարկել: Ժողովուրդների դեմոկրատական կուսակցության առաջնորդներին, ինչպես նաև մի քանի պատգամավորների ևս ձերբակալել և բանտարկել են:

Հուլիսին նախագահ Էրդողանի դեմ ձախողված հեղաշրջման փորձից հետո բռնատիրական ուժերն ու Թուրքիայում հայտարարված արտակարգ դրությունը լռեցրել են բոլոր ընդդիմադիրներին՝ ԶԼՄ-ներին, մտավորականներին ու փորձագետներին:

Իրավիճակը Թուրքիայում մտահոգիչ է և գնալով վատանում է հատկապես Թուրքիայի հարավ-արևելյան շրջաններում, ինչպես Թուրքիայում, այնպես էլ Իրաքի և Սիրիայի սահմանին տեղի ունեցող ռազմական գործողությունների հետևանքով: Թեև Թուրքիան խոստացել է պայքարել ԻՊ-ի դեմ, սակայն թվում է՝ Թուրքիայի պայքարը հիմնականում ուղղված է Թուրքիայում, Իրաքում և Սիրիայում քրդական ուժերի դեմ: Թուրքական բանակը և ոստիկանական ուժերը ծաղրում են քուրդ պարտիզաններին՝ նրանց «հայի ծնունդ» կոչելով:

Մեր ծպտյալ, իսլամացված հայերն արժանացել են նույն ճակատագրին (միգուցե և ավելի վատ), ինչպես և տարածաշրջանի ողջ բնակչությունը: Նրանք խտրականության են ենթարկվում, անկախ նրանից՝ որտեղ են գնում: Քրդերը խտրականության են ենթարկում «իրական» քուրդ չլինելու համար: Թուրքերը նրանց նույնիսկ ավելի շատ են խտրականության ենթարկում և հետապնդում, քանի որ նրանց ուղեղները լվացել և լցրել են հայերի դեմ ատելությամբ և վախով, թե իբր նրանք են Ցեղասպանության մեղավորները: Եթե ծպտյալ, իսլամացված հայերն ընտրում են Ստամբուլ գնալու ճանապարհը, ապա խտրականության են ենթարկվում այնտեղի հայերի կողմից: Մինչև որ նրանք չեն բավարարում Ստամբուլի Հայոց պատրիարքարանի անհիմն ու խիստ պահանջները և մկրտվում որպես քրիստոնյաներ, հայ համայնքը նրանց չի ընդունում:

Բնականաբար, «Վերածնունդ» նախագծի ջանքերը՝ ուղղված օգնելու ծպտյալ, իսլամացված հայերին` վերագտնելու իրենց հայկական արմատները, մշակույթն ու սովորելու լեզուն՝ կազմակերպելով Դերսիմում և Դիարբեքիրում հայոց լեզվի դասընթացներ, ինչպես նաև դեպի Հայաստան զբոսայցերը դադարեցվել են:

Փոխարենը, ներկայում ջանքերն ուղղված են օգնելու թաքնված հայերին տեղափոխվել պատերազմական գոտուց հեռու, ապահով վայրեր, ձերբակալված, կալանավորված կամ անարդար աշխատանքից ազատվածներին ապահովել փաստաբաններով:

Այս տարի զգալի հետընթաց է տեղի ունեցել՝ ուղղորդված մարդկային տառապանքներով և նյութական կորուստներով: Ներկայում մեր վերահսկողությունից դուրս է գտնվում Դիարբեքիրի Սուրբ Կիրակոս եկեղեցին, որը երկարատև ջանքերից հետո գեղեցիկ կերպով վերանորոգվել էր, օծվել և իր դռները բացել հավատացյալների առաջ: Բայց պետք է հիշել, որ եկեղեցին արդեն իսկ ծառայել է իր նպատակին՝ ապահովելով ծպտյալ, իսլամացված հայերի զարթոնքը: Որպես ձգողության կենտրոն՝ այս եկեղեցին համախմբել է ծպտյալ հայերին՝ վերապրածների թոռներին, և Հայոց ցեղասպանության որբերին, ովքեր շարունակում են գոյատևել և ապրել մեր պապենական հողերում թեկուզ և` ծանր պայմաններում:

* Վերածնունդ ծրագիրը հիմնված է Րաֆֆի Պետրոսյանի կողմից, 2013 թվականին:

http://armenianweekly.com/2016/11/18/the-plight-of-hidden-or-islamized-armenians-in-turkey/

Անգլերենից թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net