Ցեղասպանությունն ու «համագործակցության» հարցը

Հալիլ Թուրհանլը

Ֆըրաթ Այդընքայայի «1880-1915 թթ. քուրդ-հայկական ծայրագավառներում մասնակի ցեղասպանությունն ու Ցեղասպանության ժամանակ քրդերի համագործակցությունը» հոդվածի վերաբերյալ «Ակօս» թերթում լույս տեսած գրախոսականում Հալիլ Թուրհանլըն անդրադառնում է 1915 թ. Ցեղասպանության ժամանակ քրդերի դերակատարության հարցին:

«1880-1915 թթ. քուրդ-հայկական ծայրագավառներում մասնակի ցեղասպանությունն ու Ցեղասպանության ժամանակ քրդերի մասնակցությունը» վերնագրով հոդվածում Ֆըրաթ Այդընքայան քննում է 1915 թ. Ցեղասպանության ժամանակ շարքային քրդերի դերակատարությունն ու ընդգծում, որ այդ հարցը շատ ավելի կարևոր է, քան կարծում են. «Անգամ եթե քրդերը չհամագործակցեին, միևնույն է` Ցեղասպանություն տեղի էր ունենալու: Այս մասին են վկայում ոչ քրդաբնակ շրջաններում կատարված ցեղասպանության փաստերը, սակայն եթե քրդերը չհամագործակցեին, դժվար կլիներ հայերին ջնջել քրդական ծայրագավառներից: Միգուցե և հայերին ջնջեին Անատոլիայից, սակայն Քրդստանից չէին կարող ջնջել: Եթե քրդերի մեծամասնությունը տեր կանգներ հայերին այնպես, ինչպես Դանիայի թագավորը հրեաներին օգնեց Հոլոքոստի ժամանակ, հավանաբար դեռևս հայերը կշարունակեին ապրել»: (1)

Հայերի նկատմամբ քրդերի մահաբեր ու ավերիչ դաժանությունները հաջորդել են անմիջապես 1877-1878 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմին՝ զուգորդվելով հայ-քրդական շրջաններում ծայր առած կոտորածների հետ: Ինչպես նշում է նաև Այդընքյան, այս գործընթացի մեղսակիցները հենց սկզբից ներգրավված են եղել կոտորածներով և ջարդերով լի գործընթացի մեջ, որը սկսվել է 1880-ական թթ. և գագաթնակետին հասել 1915 թ.: Պետությունը խրախուսել է, ոչ թե` ստիպել համագործակցել: Կամավոր են մասնակցել: Քրդերի մեծ մասը Հայոց ցեղասպանության կամավոր դահիճն է:

Անկասկած, մի հատված ակտիվ գործել է` տնտեսական շահերից ելնելով: Թալանել են սպանված հայերի գույքն ու ունեցվածքը, յուրացրել իրենց զոհերի ունեցած-չունեցածը ճիշտ այնպես, ինչպես մյուս շրջանների ոճրագործները:

Ովքե՞ր էին այս կամավոր դահիճներն ու շարքային քրդերը: Այդընքայան ասում է, որ ընդհանրապես նրանք աշիրեթներից դուրս մնացած, աշիրեթային կապեր չունեցող, մեծամասամբ ռայա քրդեր էին: Ցեղասպանությանն ակտիվ մասնակցություն ցուցաբերածները տնտեսական շահ հետապնդող ռայա քրդերն էին (2)՝ մի հոծ զանգված, որը հողագործությամբ էր զբաղվում:

Այդընքայան ընդգծում է, որ քրդերի՝ հայերի նկատմամբ մահաբեր և ավերիչ բռնությունների և հայկական ունեցվածքի թալանի պատճառները հասկանալու համար հարցը պետք է ուսումասիրել աշիրեթների սոցիոլոգիայի և հատկապես այս հարցի վերաբերյալ Զիյա Գյոքալփի հայացքների համատեքստում (3): Բացի այդ, բռնության մյուս աղբուրն էլ քրդերի «վրեժխնդրության պաթոլոգիան» է:

Ըստ Այդընքայայի՝ քրդերը, չկարողանալով որևէ օգուտ քաղել թանզիմաթյան բարեփոխումներից և արդիականացման սկզբունքներից, պարտությամբ դուրս եկան թանզիմաթյան շրջանից: Սա և նման այլ պատճառներ բոցավառեցին քրդերի «վրեժխնդրության պաթոլոգիան»:

Ժամանակակից աշխարհում 20-րդ դարի ցեղասպանությունները տեղի են ունեցել այն հասարակություններում, որոնք ստեղծվել են արդիականացման սկզբունքների արդյունքում կամ դեռևս գտնվել են արդիականացման գործընթացում: Ե՛վ Հոլոքոստը, և՛1915 թ. մասսայական կոտորածները համակարգված իրականացնելու համար անհրաժեշտ է եղել լավ համակարգված բյուրոկրատիա, ինչը և առկա է եղել: Երկու դեպքում էլ ակնհայտ կազմակերպող ուժի հետևում կանգնած է եղել աներևույթ կամ էլ կիսագաղտնի մի ուժ, կազմակերպություն:

Միություն և առաջադիմություն կուսակցության Գաղտնի կազմակերպությունը շատ ազդեցիկ դեր է ունեցել Հայոց ցեղասպանության ժամանակ: Դրա հետ մեկտեղ, անցյալ դարի այս երկու սարսափելի կոտորածների միջև պետք է առանձնացնել նաև բնաջնջման մեթոդները: Թոմաս Մանն ասում է՝ «Ազգային սոցիալիզմի բնորոշ և իրոք սարսափելի կողմն այն է, որ հզոր մոդեռնիզմի և զարգացման դեմ հաստատուն դիրքորոշումը խառնված է անցյալի պատրանքների հետ՝ մեծ հաշվով տեխնոլոգիական ռոմանտիզմ է» (4):

Այսինքն՝ Թոմաս Մաննը նշում է, թե ժամանակակից տեխնոլոգիաներն ինչպես և որչափ են Հոլոքոստի համար գործիք հանդիսացել: Վեյմարի կոնսերվատիվ մտավորականները ողջ 1930-ական թթ. ջերմորեն պաշտպանում էին այն, որ տեխնոլոգիան խելահեղ միջոց է, իսկ նացիստները սա նախագծի վերածեցին ու կյանքի կոչեցին:

Այն բանից հետո, երբ 1945 թ. բացվեցին նացիստների կողմից իրականացված Հոլոքոստի վայրերն ու համակենտրոնացման ճամբարները, պարզ դարձավ, թե  մասսայական ջարդերի և երկար մահվան ճամփորդությունների ժամանակ ինչպես են օգտվել ժամանակակից տեխնոլոգիաներից: Համակենտրոնացման ճամբարների գազախցիկները, մահաբեր գազը… Մինչդեռ եթե հայերի նկատմամբ իրականացված էթնիկ զտումներն ու մասսայական կոտորածները համեմատենք Հոլոքոստի հետ, ապա կտեսնենք, որ բավականին տարրական միջոցներ են օգտագործել: Հայերին սպանել են` դանակներով ու բահերով կոկորդներն ու վիզը կտրելով: Այս տեսանկյունից ավելի տեղին է 1915 թ. Ցեղասպանությունը համեմատել Ռուանդայի ցեղասպանության հետ (5):

Հայոց ցեղասպանության ժամանակ էթնիկ զտման համար, պետության կազմակերպած ուժերց բացի, ակտիվ մասնակցել են նաև շարքային մարդիկ և պետության հետ օրգանական կապեր չունեցող քաղաքացիներ: Իրականում նրանց պետությունը չի համակարգել, սակայն քաջալերել է: «Շարքային քրդերն» այս համագործակցության օրինակն են: Մինչդեռ գերմանացիներն անմիջական ու ակտիվ մասնակցություն չեն ունեցել Հոլոքոստին, բավարարվել են հրեաներին մահվան ճամփորդության տանող գնացքներին անտարբեր հայացքով նայելով: Ամենակարևոր առարկությունն առ այն, որ անտարբեր դիտորդներին անմեղ համարել չի կարելի, պատկանում է Էմանուել Լևինասին, ում ռադիկալ էթիկան «մյուսների հանդեպ» ողջ պատասխանատվությունը բարդում է մեր ուսերին:

Սակայն լույս են տեսել նաև աշխատություններ, որոնցում պնդվում է, որ գերմանացիները պասիվ դիտորդի դիրքորոշում չեն որդեգրել: 1997 թ. լույս տեսած Դանիել Գոլդհագենի «Հիտլերի կամավոր դահիճները» աշխատությունը, որը լայն քննադատությունների տեղիք տվեց, պարունակում է այս թեմայի վերաբերյալ երեք կարևոր պնդում (6).

Գոլդհագենը ծանր մեղադրանքներ է հնչեցնում ամբողջ գերմանացի ազգի հասցեին: Հոլոքոստի սկզբնապատճառները բխեցնում է գերմանացիների հավաքական մտածելակերպից: Ըստ Գոլդհագենի՝ անտիսեմիտիզմը գերմանական մշակույթի և բնավորության մի մասնիկն է, գերմանացի ժողովրդի համընդհանուր զգացումը: Եվ այս զգացումը չափազանց ազդեցիկ է եղել հրեաների համակարգված և մասսայական բնանջման գործում: Հրեաների դեմ թշնամանքով լեցուն գերմանացի ժողովուրդը գործելու համար հարմար առիթ էր փնտրում, և ահա Հիտլերն ու նրա ստեղծած նացիստական ռեժիմը գերմանացիներին անսահման հնարավորություն տվեցին` կյանքի կոչելու իրենց հավատամքը: «Հրեական հարցը (Judenfrage)» գերմանական հասարակությունում ծնվել է նացիստներից շատ առաջ: Եվ ահա համակենտրոնացման ճամբարներն էլ այս հասարակության մտավոր և հոգևոր աշխարհի խորհրդանիշներն են: Գոլդհագենի առաջ քաշած թեզի ամենաառաջին քննադատություն այն է, որ նացիստների համակենտրոնացման ճամբարներում եղել են ոչ միայն հրեաներ, այլև գնչուներ, կրծքներին վարդագույն եռանկյուն կախած համասեռամոլներ ու կոմունիստներ: Բացի այդ, Գոլդհագենը նաիցստների ողջ սարսափը կապում է գերմանացի ժողովրդի անտիսեմիտիզմի հետ:

Գոլդհագենին չի հետաքրքրում, թե ֆաշիզմի պատմական պայմաններին որ դասակարգն է աջակցություն ցուցաբերել: Նա հաշվի չի առնում Վեյմերական Գերմանիայի խայտաբղետ դասակարգը՝ գործարանի բանվոր, տնտեսական ճգնաժամի արդյունքում ճարահատյալ մնացած միջին դաս, լյումպենացված պրոլետարիատ, որը օրեցօր աճում էր և չգիտեր, թե ժամանակի քաղաքական զագացումների պայմաններում ինչ դիրքորոշում որդեգրել, պրուսացի հողատեր յունկերներ… Այս բոլորին միատարր ամբողջություն է դիտարկում Գոլդհագենը:

Ըստ նրա՝ բոլորն անխտիր հրեաների թշնամի են: Այսպիսով՝ Գոլդհագենը ընդունում է միատարր ազգի գաղափարը, որը նացիստները միավորել և իդալականացրել են, և որը որևէ ներքին տարբերակում չի պարունակում:

Գրականության ցանկ

1-      F. Aydınkaya, “1880’den 1915’e Kürt–Ermeni Hinterlandındaki Kısmi Soykırım ve Soykırımdaki Kürt İştiraki Üzerine “Utanç ve Onur içinde (Haz.Çubukçu, Onaran, Zariç, Öztürk), Evrensel Basım Yayın, 2. Basım , s. 107 .

2-      Ferda Balancar; F. Aydınkaya «Agos» (söyleşi) www.agos.com.tr/tr/yazi…/bir–başka–acidan–kurtlerin– ermeni–soykirimimdaki–rolu

3-      F.Aydınkaya, Utanç ve Onur, s.974

4-      Aktaran jeffrey Herf, Reactionary Modernism, Cambridge University Press,1984 ,  s. 25.

5-      F. Aydınkaya, Utanç ve Onur, s. 986.

6-      Daniel Jonah Goldhagen, Hitler’s Willing Executionars, Vintage Books ,NY, 1997.

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/16220/soykirim-ve-istirak-meselesi

 Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net