Նազան Մաքսուդյան. «Ամառս ձմռան վերածեցիր, տունս-տեղս ավերակ դարձավ»*

Ջանիկյանի համար դեպի Խոտորջուր ճանապարհորդությունը հավասարազոր է դրախտ վերադարձին: Ռաֆայելը փնտրում է դրախտում անցկացրած իր մանկությունը, սակայն գտած ավերակները որևէ կապ չունեն իր մոտ եղած Խոտորջուրի լուսանկարների հետ, որոնք 1910 թ. լուսանկարել է վանահայր Հակոբ Թաշչյանը: Ռաֆայել (Րաֆֆի) Ջանիկյանը ծնվել է 1906 թ. Խոտորջուրում: Խոտորջուրը գտնվում է Հյուսիս-արևելյան Անատոլիայի լեռների միջև ընկած հովտում, որը Սև ծովի ափերից բաժանված է Քաջքարի լեռնաշղթայով, և որի միջով հոսում է Ճորոխ գետը: Ռաֆայելի համար Խոտորջուրը հայրենիք, տուն ու երջանկություն է նշանակում: Միաժամանակ այն նաև նշանակում է աքսոր, կորուստ, ցավ ու մահ: Այն բանից հետո, երբ 1915 թ. օգոստոսին բռնի աքսորվեցին, Րաֆֆին ստիպված էր տարբեր վայրերում ամբողջովին տարբեր կյանքով ապրել: Նա երբեք չի մոռանա հոր` մահվան մահճում ասած խոսքերը՝ «Տղանե՛ր, վերադարձե՛ք Խոտորջուր, մեր հայրենիքնը դա է»:

Թեև բախտ չվիճակվեց վերադառնալ կորուսյալ հայրենիք, սակայն Խոտորջուրը գոնե վերջին անգամ տեսնելու համար ճանապարհորդության դուրս եկած Րաֆֆին, ով թևակոխում էր իր յոթերորդ տասնամյակը, ապրումները վերածել է ճանապարհորդի օրագրի, որը միաժամանակ և գրավիչ է, և տակն ու վրա է անում մարդու հոգին: Օրագրի առաջին մասը նվիրված է Ջանիկյանի` 1977 թ. կատարած ճանապարհորդությանը և շարունակ հետաձգած անցյալի և ներկայի համեմատությանը, իսկ երկրորդ մասը՝ Րաֆֆիի և ընտանիքի 1915 թ. աքսորի և ցեղասպանության պատմությանը:

Ես մի ուխտավոր եմ

«Գնում եմ հայրենիքս փնտրելու: 70-ամյա բաժանումից հետո ճանապարհ ընկած ուխտավոր եմ (էջ 19)»:

«Եկել եմ մորս գերեզմանը գտնելու, ուխտավոր եմ: Ուզում եմ հայրենիքս վերջին անգամ տեսնել (էջ 28)»:

Ռաֆայել Ջանիկյանը ուխտագնացություն է անվանում 1977 թ. դեպի երկիր իր ճանապարհորդությունը, հայրենիք, որից իրենց բռնի արմատախիլ են արել Ցեղասպանության ժամանակ: Փաստ է, որ հայրենիքը, որտեղ ծնվել-մեծացել է և որը շատ է սիրում, սուրբ է: Դրա մասին լսել է նաև մեծերից և ինքն էլ է համոզված դրանում: Այդ իսկ պատճառով էլ Խոտորջուր ոտք դնելն ու մոր գերեզմանին աղոթելը համեմատում է ուխտագնացության հետ:

Խոտորջուր

Ջանիկյանի այն համառ պնդումը, թե արդեն ծերացել է և ուզում է մի վերջին անգամ տեսնել այդ հողերը, ստիպում է մտածել, որ յուրաքանչյուր ուխտավորի պես ինքն էլ է ցանկանում վախճանվել սուրբ հողում: Հողին հավասարված տների ավերակների տակ ընտանիքի գերեզմանը փնտրելիս գյուղացիներից մեկը պատմում է, որ մարմարե գերեզմանաքարերը հանել են ու հիմա օգտագործում են որպես դաշտերի սահմանաբաժան պատ: Ռաֆայելը, դաշտի երկայնքով քայլելով և մեկ առ մեկ գտնելով բոլոր գերեզմանաքարերը, կարդում է անունները՝ Գրիգոր, Հարություն, Սերոբ, Գասպար, Նանուզ, Հռիփսիմե, Թագուհի: Մորը՝ Ռեջինային, դիմում է հետևյալ խոսքով. «Բախտավո~ր էիր, Գիսակում մահացար, օտարության տառապանքները չկրեցիր, անմարդկային ստորացումներ չտեսար» (էջ 63): Մի կողմից ուրախանում է, որ մայրը հայրենիքում է մահացել, մյուս կողմից էլ նեղվում է, որ «շիրիմը օտար երկրում է. այլևս այստեղ ոչ մի բարեկամ չի մնացել, որ գերեզմանին ծաղիկ դնի, աղոթի»: Անգամ քարերի ավերակների մեջ գտած խաչքարերը երազում է տանել նոր հայրենիք՝ Քորթինա: Այս ավերակներում երբեմնի քաղաքակրթությունից միայն դրանք են մնացել…

Կորուսյալ դրախտ

Ջանիկյանի համար դեպի Խոտորջուր ճանապարհորդությունը հավասարազոր է դրախտ վերադարձին: Ռաֆայելը փնտրում է դրախտում անցկացրած իր մանկությունը, սակայն գտած ավերակները որևէ կապ չունեն իր մոտ եղած Խոտորջուրի լուսանկարների հետ, որոնք 1910 թ. լուսանկարել է վանահայր Հակոբ Թաշչյանը:

Հասկանում է, որ իր երազների դրախտը հավերժ կորսվել է, եթե նկարներն էլ չլինեն, ոչ ոք չի հավատա Խոտորջուրի երբեմնի բարօրությանը: Արեքիի ամենատարեց բնակիչ Մահմուդ աղան, ում տանը հյուրընկալվում է Ռաֆայելը, և ով ընտանիքի նախկին ծանոթներից է, տեսնելով ընտանեկան լուսանկարները` զարմանում է և ասում. «Հայերի մեծ աքսորից հետո մեր այս կողմերի ճակատագիրը շատ վատ դասավորվեց, այդ օրվանից աղքատության մեջ ենք» (էջ 52):  Եթե մի կողմ թողենք նրա` «Ինչ ցանես, այն էլ կհնձես» արտահայտության տիպի խոսքերը, ապա կտեսնենք, որ նա ցանկանում է ասել` «Աշխատանքն է դրախտ ստեղծում»: Երբ գնում են նրանք, ովքեր աշխատում, ստեղծում են, ապա ոչինչ չի մնում: Ջանիկյանի՝ հայրենիքի հանդեպ այսքան տարի քաշած կարոտը, ճանապարհ չունեցող, կամուրջը քանդված, ջուրն անգամ չհոսող գյուղեր, հովիտ ու լեռ ճանապարհորդությունը, իր բոլոր ծանոթների գյուղերի, տների ու գերեզմանների փնտրտուքը խոսում է այն մասին, որ հայրենիքից արմատախիլ արված մարդկանց մեջ եղած դատարկությունը երբեք չի լցվում, սակայն մյուս կողմից էլ իր այցելած բոլոր գյուղերի աղքատությունը, անպտղությունը ստիպում է մտածել, որ Ցեղասպանությունը լոկ մարդկանց չէ, որ իրենց հողերից արմատախիլ է արել. այն միաժամանակ նաև հողն է միայնակ թողել: Հողը նեղացրել, օտար է դարձրել: Երբ դարեր շարունակ այս հողերում արմատներ ձգած մարդիկ, ովքեր հողն ու ջրում հերկում ու քրտինք էին թափում, գնում են, հողն էլ է անպտղաբեր դառնում:

Օձերով լի ավերակներ

Հայկական ունեցվածքը թալանելու, տները բռնազավթելու, այգի-դաշտերը յուրացնելու համար այստեղից-այնտեղից հավաքված և գյուղերում վերաբնակեցվածները գուցե մի քանի տարի կամ մեկ սերունդ վայելել են այդ հարստությունը, սակայն ունեցածի վրա մի գրոշ անգամ չեն ավելացրել, որպես հայրենիք չեն ընդունել այդ հողը, արմատներ չեն կարողացել ձգել այստեղ, ակնհայտորեն չեն սիրել այն: Ջանիկյանի ճանապարհորդության ընթացքում ամենաակնհայտն այն է, որ յուրաքանչյուր գյուղում ծանոթացած բոլոր երիտասարդները երազում են գաղթել: Ստամբուլ, Գերմանիա, Ամերիկա, որտեղ էլ լինի, միայն թե գնան: Ասում են, թե «Մնացել ենք, հող ենք մշակում, սակայն դաշտերը քարքարոտ ու անբարեբեր են»: Որտեղից իմանան այն խոսքը, թե երբեմնի «Խոտորջուրի այգիներում կանաչ խոտի փոխարեն նոր հատած ոսկե մետաղադրամ էր աճում»:

Երբ վերջապես Րաֆֆին հասնում է Գիսակ, որտեղ ծնվել է, իր ընտանիքի երբեմնի ողջ ունեցվածքին տիրացած տան տիկինը հարցնում է Րաֆֆիի պապիկից մնացած ոսկիների տեղը, աշխատանք և հարստություն հարաբերությունները հստակ են դառնում: Ընտանիքը, որն անգամ թույլ չի տալիս այցելել ներկայում մզկիթի վերածված Ջիջիբաղ տաճարում գտվող պապիկի գերեզման, առանց ամաչելու պահանջում է Տեր Կարապետի «քսակներով ոսկիները»:

«Տիկի՛ն, ընտանիքդ գյուղի տերն է, տուն-տեղ, դաշտեր, անասուններ ու այգիներ ունեք: Անհավատալի է՝ 70 տարի շարունակ սեփական ունեցվածքում թաքցրած ոսկի եք փնտրում: Պետք է երջանիկ լինեք, դրախտում եք ապրում: Մի օր կհարստանաք: Խոտորջուրը սուրբ վայր է»:

Նայում եմ դեմքին, ցնցված է, առարկում է՝ «Ճիշտ չես ասում, այս տեղն անիծված է: Խոտորջուրի անեծքը մեր դաշտերին է իջել, ավերակներ են, օձերն էլ վխտում են» (էջ 60):

«Այս գյուղից յոթ հոգի է փրկվել, որից մեկն էլ ես եմ»

Գիսակի նոր գյուղացիներից մեկի այն հարցին, թե «Այժմ քո համերկրացի` խոտորջուրցի գյուղացիները Թուրքիայի ո՞ր կողմերում են», Րաֆֆին սկսում է պատմել 1915 թ. աքսորի և

Ցեղասպանության պատմությունը. «1915 թ. երիտթուրքերի կուսակցությունը մոտավորապես 10 հազար մարդու սպանեց: Խոտորջուրի 10 հազար բնակիչներից միայն յոթ հոգի փրկվեց, որից մեկն էլ ես եմ»:

1915-1919 թթ. ձգվող պատմությունը լի է կորստի ու ցավի ամեն տեսակի տարրերով: Նրանք, որոնց ընտանիքներից մեկ հոգի անգամ ողջ չի մնացել, կատարվածին չդիմանալով` խելքները կորցրածներ, ամեն տեսակի տառապանքների և դաժանությունների ենթարկվածներ… Րաֆֆին, ողջ մնալ հաջողված բազմաթիվ մարդկանց պես, ստիպված է եղել անունը, կրոնն ու ինքնությունը թաքցնել, չորս տարի շարունակ ապրել է քրդերի հետ, մայրենի լեզուն՝ հայերենը, ամբողջովին մոռացել է: Պատերազմն ավարտվելուն պես ամերիկացի միսիոներների աջակցությամբ մեկնարկած` հայ որբերին հավաքելու ծրագրի շրջանակներում հիշում է, որ հայ է, և ընտանիքից ողջ մնացած մի քանի հոգու հետ 1919 թ. գալիս Ստամբուլ: Փոխում է հագուստը, սկսում օգտագործել իր իսկական անունը, վերստին սովորել մոռացած լեզուն: Այլևս դառնում է «քրիստոնյա երիտասարդ»:

Թեև գլխովն անցածի մասին խոսում է հանգիստ, առանց չափազանցնելու և սառնասրտորեն, սակայն Ջանիկյանի գիրքը մարդու հույզերը տակնուվրա է անում: Երբեմն անիծում ես, հաճախ արցունքները խեղդում են կոկորդդ, փորձում ես փոքր բաներով մխիթարվել, սակայն հետևանքն անփոփոխ է. ծաղկուն, գեղեցիկ առանձնատներով, մեծ դղյակներով, պատմական եկեղեցիներով Խոտորջուրի փոխարեն այլևս ավերակներ են: Ցեղասպանությունը լոկ մարդկանց չի սպանել. մի հսկայական մշակութային ժառանգություն է ավերել, թալանել, հիշողությունից ջնջել:

Հայերը, որ բավականին ինտեգրված էին այդտեղի հասարակությանը, տնտեսական, արվեստի, մշակութային կյանքում մեծ ազդեցություն ունեին: Բավականին հեռու էին ահաբեկչի, անջատողականի, զենքով սպառնացողի պաշտոնական կարծրատիպից, որը ստեղծվել և անգիր է արվել Թուրքիայում, և որն այստեղ անընդհատ կրկնել են տալիս: Հայերը կառուցում էին մի կյանք, որ տեղյակ էլ չէին, թե մի օր ընդհատվելու է: 1915 թ. «ընդհատումը» չսահմանափակվեց լոկ մշակութային, տնտեսական և մտավոր կյանքի ընդհատումով. նաև խոչընդոտ հանդիսացավ նախքան 1915 թ. վերաբերյալ տեղեկությունները նոր սերունդներին փոխանցելու հարցում:

Դրախտի ամենագեղեցիկ մեկնաբանություններից մեկում Նաբոկովն ասում է, որ այնտեղ գտնում ենք մեր կորուսյալ սիրելիներին ու իրերը: Մեր բոլոր իրերը, նամակները և նոթերը, ճարմանդներն ու ակնոցները, վերնաշապիկներն ու շալերը, հովհարներն ու օպերայի հեռադիտակները, որոնք չենք արխիվացրել, չենք թաքցրել, չենք դասակարգել… Խոտորջուրը պատմում է այս կորստի ու այս դրախտի մասին: Կորսված հիշողությունը ի հայտ բերելով՝ մեզ ցույց է տալիս դրախտը:

*Աշուղ Քերեմի «Ամառս ձմռան վերածեցիր» թյուրքյույի Նեշեթ Էրթաշի մեկնաբանությունից երկու տող:

http://t24.com.tr/k24/yazi/yazimi-kisa-cevirdin-viran-oldu-evim-yurdum,775

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net