Լինել միայնակ ու բախտավոր Սասունի լեռներում – 2

Սոֆյա Հակոբյան

ԿՐԿԻՆ ԲԱԽՏԱՎՈՐ, ԲԱՅՑ ԱՐԴԵՆ ՈՉ ՄԻԱՅՆԱԿ, ԱՅԼ՝ ԱՆԿԱԽ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ

«Լինել միայնակ և բախտավոր Սասունի լեռներում» հոդվածը (http://akunq.net/am/?p=37877), որը գրել էի դեռևս 2014թ., մեծ արձագանք գտավ և պտտվեց սփյուռքի գրեթե բոլոր լրատվամիջոցներում` առանց բացառության: Սասունի լեռներում որպես հովիվ մեծացած և հայրենի գյուղի վերջին քրիստոնյա ընտանիքի զավակ Դավթի կերպարի հետ հարազատացածներն այսքան ժամանակ անց էլ դեռևս հարցեր էին ինձ ուղղում նրա անձի, հետագա ճակատագրի վերաբերյալ: Չէի կարող ընթերցողին անմասն թողնել այս պատմության շարունակությունից , և ահա  այժմ՝ երկուս ու կես տարի անց, պետք է նորից դիմավորենք   Դավիթին, այս անգամ` Երևանի Զվարթնոց օդանավակայանում:

Դավիթը, նրա զարմիկ Գրիգորը, հորեղբայր Մովսեսն ու համագյուղացի Արամը առաջինը խնդրեցին ուղեկցել իրենց Ծիծեռնակաբերդի բարձրունք:

Ճանապարհին զարմանքով նկատում եմ, որ Դավիթն արդեն կարողանում է վարժ կարդալ հայատառ ցուցանակները.

-Այդ ե՞րբ հասցրեցիր…

Նա էլ ծիծաղելով պատասխանում է.

-Քեզ թվում է՟ Սահակյանի երգչախումբ միայն երգելու՞ համար եմ գնում: Հայերեն տեքստերի դիմաց թուրքերեն թարգմանությունն եմ դնում, հայատառ բառերը անգիր եմ անում, մեքենայաբար սովորում:

Ցեղասպանության թանգարան ոտք դնելով՝ Դավիթն ու Գրիգորը զարմանքից քարանում են. առաջին անգամ է, որ իրենց տատիկ-պապիկների պատմածները տեսնում են պաշտոնական պատմության տեսքով, արխիվացված, չթաքցված, չլռեցված, չխեղաթյուրված: Գաղթի ճանապարհները ցույց տվող քարտեզի մոտ Մովսես հորեղբայրը երկար է կանգնում. «Նկարով ինչ կարճ է թվում, չէ՞, պատմելն էլ վայրկյան է տևում, իսկ փորձիր այս ճանապարհը ոտքով անցնել, քայլելով ամիսներ է տևում, սոված, անջուր ամիսներ…»:

Գրիգորն էլ, իր հերթին քարտեզին նայելով, միանգամից գաղթի մի քանի ճանապարհ հիշեց ու ցույց տվեց. դրանք, սակայն, հայաստանյան թանգարաններում առայժմ չեն ցուցադրվում. -Տատիկիս այ այսպես աքսորել են Հաթայ 1937թ.: Սասունից մինչև Միջերկրական ծով ոտքով: Հետո տեսնում են՝ Սասունի գյուղերը շատ են դատարկվել, արաբներն ու քրդերը գլուխ չեն հանում միայնակ, հող մշակող չկա, մերոնց ետ են բերում: Մենք էլ երբ այդպես գնացքով Ստամբուլ գնացինք, անցանք Տիգրանակերտով, Խարբերդով, Մալաթիայով: 22 տարի առաջ էր, 6-7 տարեկան էի: Այլևս երբեք մեր գյուղ չվերադարձա, չտեսա: Պապիկս դեռ էնտեղ է: Մենք երբ փոքր էինք, քրդական շարժման ամենալարված շրջանն էր, գյուղում այլևս չէինք կարողանում մնալ: Մեր արտերի դիմաց մի քարանձավ կար, հայրս գնացել ներսը փորել էր, գիշերը մեզ տանում այնտեղ էին քնեցնում, մայրս հայրս զենքով պահակ էին կանգնում հերթով: Առավոտ նորից իջնում էինք գյուղ: Ճանապարհին սպանված քուրդ պարտիզանների ու թուրք զինվորների դիակներ էինք միշտ տեսնում: Մի օր էլ մեր ունեցած չունեցած մի երկու կտոր շորն ու ռետինե կոշիկները հավաքեցինք լցրինք մեծ պղնձե կաթսայի մեջ ու գնացինք Ստամբուլ: Այնտեղ էլ մկրտվեցինք:

Թանգարանից դուրս գալիս Արամը մի քանի րոպե պտտվեց հուշամատյանի շուրջ, կանգնեց:

– Գրությու՞ն եք ուզում թողնել, Արա’մ եղբայր:

– Ոչ, ոչ, կարիք չկա:

Հետո նորից մի քանի պտույտ հուշամատյանի շուրջ ու կանգառ.

Իսկ ոչի՞նչ, եթե թուրքերեն գրեմ: Ես հայերեն տառերը չգիտեմ:

Մատյանում, որտեղ հյուրերը հիմնականում սահմանափակվել էին մի քանի տող գրելով, Արամը շարադրեց, ոչ ավել ոչ պակաս, մեկ ու կես թերթ.

-Ախր որ մեկը գրեմ, որից սկսեմ, որից վերջացնեմ, այնքան բան կա ասելու… Առնվազն 101 տարվա խոսելիք կա:

Ի վերջո, սահմանափակվելով մեկ ու կես թերթով, Արամն իր խոսքն ավարտեց հետևյալ նախադասությամբ. «Իմ երեխաներն այժմ Ստամբուլում հաճախում են հայկական դպրոց»:

Կարծես թե այս տողով ցանկանար մեզանից ներողություն խնդրել իր թուրքերեն տեքստի համար: Ասացի, որ ներողություն խնդրելու կամ արդարանալու բնավ կարիք չունի: Անմար կրակի մոտ ծաղիկներ դնելուց հետո ուղևորվեցինք գնելու Արամի կյանքի առաջին հայերենի դասագիրքը:

Խոր Վիրապի բարձունքում հայտնաբերելով, որ թուրքական հեռախոսաքարտերը գործում են սահմանի այս կողմում, եկեղեցու բակում նստում ու հեռախոսով մի կուշտ խոսում ենք Սասունի բոլոր ծանոթ-բարեկամների հետ ու շարունակում մեր ճանապարհը:

Տաքսու վարորդը, որն իր համար նոր «օտար » օբյեկտ էր հայտնաբերել, իր պարտքն էր համարում բոլորին պատմել, որ մեր հյուրերն ուշ են Հայաստան հասել, սովետական ժամանակներում ավելի լավ էր, ճիշտ է, որոշ եկեղեցիներ քանդվեցին, բայց դե հանգիստ էր, ու, ամենակարևոը, երշիկը մի քանի կոպեկ էր:

Ի պատասխան Դավիթը շրջվում է ու ինձ թուրքերեն ասում.

-Թո^’ւհհհ , ասում է՝ երշիկը էժան էր: Մենք ասում էինք՝ մեզ համար մի եկեղեցի նորոգեք Սասունում, մի քահանա բերեք, դրա դիմաց պատրաստ ենք մենակ խոտ ուտել, սա ինձ ասում է՝ Սովետի ժամանակ երշիկը էժան էր: Հետո էլ, իքնաթիռից իջած-չիջած, ասում են. «Դու ի՛նչ հայ, որ հայերեն չես խոսում»:

Բարկությունը երկար չտևեց, Արենի գյուղ ուղևորվելիս, ճանապարհին դեղձ ու ծիրան վաճառող կինը իմանալով մեր հյուրերի ծագման ու ծննդավայրի մասին, արագ վազում է դեպի փոքրիկ տնակն ու մեկ սրվակ տնական թթու բերում տալիս է մեզ:

Սակայն այս ճանապարհորդության թերևս ամենահուզիչ մասը դեռ արջևում էր: Սասունցի գաղթականներով բնակեցված Թալինի շրջանում մեր տղաներին մի անակնկալ էր սպասում:

Նախ՝ կանգ ենք առնում Վերին Սասնաշեն գյուղում, որտեղ մեզ հյուրընկալեց Բարսեղ հորեղբայրրը, ում հետ բոլորս միասին հանդիպել էինք դեռ երկու տարի առաջ Սասունի Փիրշենք գյուղում, երբ վերջինս փորձում էր այնտեղ գտնել իր տատի տունը: Բարսեղ հորեղբոր տանը մոտենալիս Արամն ինձ հարցնում է.

Բարսեղ մըր Սասունի լիզու՞ն կը խոսի, չընը էրիվանցիներու պես:

Դրական պատասխան ստանալուն պես մի խինդ, մի ուրախություն, մի պայծառություն է պատում նրան: Ժամերը ջրի պես են հոսում, երկու կողմն էլ չի հագենում շփումից: Բայց զգացմունքային պայթյունը պետք է տեղի ունենար այն ժամանակ, երբ հարյուր տարի առաջ գաղթի ճանապարհին իրար կորցրած երկու որբացած եղբայրների թոռները հենց հիմա,հենց այստեղ՝ մեկ սեղանի շուրջ պիտի հանդպեին, միասին «Նուբար » երգը երգելին:  Էրգրից հյուրերի ժամանման մասին լսած ու Թալինի Աշնակ գյուղից Սասնաշեն շտապող Մարգար Մանուկյանը դեռ չգիտեր, որ այնտեղ իրեն են սպասում իր հորաքրոջ աղջիկներ Լեյլայի ու Գյուլերի տղաները: Հատ-հատ չհիշեմ այդ օրը երգված երգերը, պամված պատմությունները, միայն ասեմ, որ ներկաները ցանկանում էին 3-4 ժամվա մեջ վերապրել, ոչ ավել ոչ պակաս, 101 տարի:

-Հայաստան գալս էքստրիմի պես մի բան էր: Ես կյանքիս ընթացքում անընդհատ ինձ պարտավոր եմ զգացել բոլորին ու ամեն տեղ բացատրել, ապացուցել, որ հայ եմ, ու չեմ թրքացել: Հայաստան գալս երևի այդ ճանապարհին ինչ-որ մի փորձություն էր. ոչ մի երազանք չտածելով, որևէ մեծ հույսեր չկապելով եկա, ուղղակի եկա: Նոր գտած, առաջին անգամ տեսած ազգականներս այնպես վերաբերվեցին ինձ, կարծես 101 տարի անցած չլիներ: Իսկապես, այստեղ ավելի վերքոտ են մարդիկ: Անկախ մեր ապրածներից, անկախ Սասունում կրած մեր բոլոր դժվարություններից, անկախ նրանից, որ Թուրքիայում մինչ օրս կյանքի ու մահվան կռիվ ենք տալիս, դուք ավելի վերքոտ եք: Դուք ամենավատն եք տեսել. քաշել ենք հայրենիքի կարոտը: Սասունը երբեք չտեսած երեխաների աչքերի մեջ անգամ կար դա: Ինչեր են քաշել մարդիկ, որ մեզ չէին ուզում բաց թողնել: Չգիտեմ՝ դա լա՞վ է, թե վատ: Բայց մարդիկ շատ ջերմ են այստեղ: Ինձ ավելի բախտավոր զգացի:

Չնայած իրենք էլ իրենց են ավելի բախտավոր համարում, քանի որ հայերեն գիտեն: Հաջորդ գալուս քաղաքացիություն եմ ստանալու:  Նորից շատ բախտավոր եմ, որովհետև անկախ Հայաստանը տեսա, բախտավոր եմ, բայց այլևս միայնակ չեմ: