Օսմանյան կայսրության առաջին ոչ մուսուլման նախարարը՝ Գրիգոր Աղաթոն

ԱՆԱՀԻՏ ՔԱՐՏԱՇՅԱՆ

Սանկտ Պետերբուգի

պետական համալսարանի

Արևելյան ֆակուտետի ասպիրանտ

anahitkartashyan@yahoo.com

Ուրախ եմ «Ակունքի» ընթերցողներին ներկայացնել «Հայերն Օսմանյան կայսրությունում» սյունյակը, որի շրջանակներում փորձելու ենք անդրադառնալ օսմանահպատակ հայերի պատմության հայտնի և անհայտ էջերին: Հոդվածների շարքը, որ ներկայացնելու ենք մեր ընթերցողներին, դուրս է խիստ ակադեմիական ձևաչափից:

ՄԵԿ ՔԱՅԼ ԱՌԱՋ, ԵՐԿՈՒ ՔԱՅԼ ՀԵՏ

Հետևելով Թուրքիայի Հանրապետությունում վերջին տասնամյակների ներքաղաքական զարգացումներին՝ ակամայից զուգահեռականներ եմ անցկացնում XIX դարի Օսմանյան կայսրության պատմության հետ՝ փորձելով հասկանալ Թուրքիայի ներքաղաքական զարգացումների դինամիկան, որը դարեր շարունակ պտտվում է նույն առանցքի՝ թուրք-մուսուլմանական տարրի գերադաս կարգավիճակի շուրջ: Փոխվում են ժամանակները, աշխարհաքաղաքական գործոնները, սակայն այս մտայնությունը, որը ընկած էր Օսմանյան կայսրության, այնուհետև Հանրապետական Թուրքիայի պետականության հիմքում, անփոփոխ է: Բնականաբար, կլինեն մարդիկ, ովքեր կպնդեն, թե Թուրքիայի Հանրապետությունում շատ բան է փոխվել՝ այն աշխարհիկ դեմոկրատական պետություն է, վերջին մի քանի տասնամյակում ազգային փոքրամասնությունները և ոչ թուրք ազգերը համեմատաբար լայն իրավունքներ են ստացել և այլն: Չեմ առարկում: Թույլ տվեք միայն նշել, որ ժողովրդավարական Թուրքիայի քրդաբնակ Դիարբեքիր քաղաքում ամիսներ շարունակ կրակում և սպանում են հաց կամ այլ կենսական անհրաժեշտության մթերք գնելու դուրս եկած «ահաբեկիչ, գերիլլա» երեխաներին և կանանց:

Թույլ տվեք Թուրքիայի Հանրապետության վերջին տասնամյակների ներքաղաքական զարգացումների դինամիկան, որն, ըստ իս, զուգահեռականներ ունի Օսմանյան կայսրության ուշ շրջանի պատմության հետ, գնահատել «մեկ քայլ առաջ, երկու քայլ հետ»:

Եթե հետ հայացք նետենք Օսմանյան կայսրության պատմությանը, ապա կտեսնենք, որ դեռևս Սելիմ III օրոք սկսված մոդեռնիզացիան, որը սկիզբ առավ ռազմական բարեփոխումներով և աստիճանաբար ընդգրկեց պետության գրեթե ողջ ոլորտները, նպատակ ուներ վերականգնել կայսրության երբեմնի հզորությունը:

XIX դարի սկզբին ծայր առած բալկանյան ժողովուրդների ապստամբությունները, որոնք ճարպկորեն օգտագործում էին գերտերությունները իրենց ախոյանների դեմ քաղաքական դիվիդենտներ շահելու նպատակով, ստիպեցին օսմանյան ղեկավար շրջանակներին բռնել բարեփոխումների ուղին՝ կայսրությունը մասնատումից փրկելու համար: Թանզիմաթյան բարեփոխումներով (1839-1876) օսմանյան ղեկավար շրջանակները փորձեցին անցնել կենտրոնաձիգ կառավարման համակարգի, որոշակի իրավունքներ տալ ոչ մուսուլման հպատակներին: Օսմանիզմի գաղափարախոսության շրջանակներում առաջ քաշվեց իրավահավասար «օսմանյան քաղաքացիների» և «ընդհանուր հայրենիքի» գաղափարը:

Սակայն իրավահավասարությունը դժվար էր գործադրել դասական իսլամական պետություն հանդիսացող Օսմանյան կայսրությունում, որտեղ դարեր շարունակ խոր արմատներ էր ձգել թուրք-մուսուլմանական տարրի գերակայության սկզբունքը:

Բարեփոխումների ուղին բռնած ղեկավար շրջանակները նախ փորձեցին վերացնել խորը սոցիալական և կրոնական տարբերությունը օսմանյան հասարակությունում, այնուհետև 1856 թ. սուլթանական գրով՝ Հաթթը հյումայունով, եվրոպական տերությունների անմիջական ճնշման տակ ոչ մուսուլման հպատակների առաջ բացեցին պետական վարչական ապարատի և մասամբ բանակի դռները, որոնք դարեր շարունակ հանդիսանում էին մուսուլմանների մենաշնորհը:

Սակայն եթե հայերի օրինակով նայենք ոչ մուսուլմանների ներկայացուցիչ օսմանյան պաշտոնյաներին, ապա կարող ենք ասել, որ վերջիններս պաշտոններ էին ստանձնում պետական օղակներում որպես դասախոսներ, թարգմանիչներ, խորհրդականներ, դեսպանատան քարտուղարներ, հյուպատոսներ, երբեմն նաև դեսպաններ, լավագույն դեպքում` պետական խորհրդի անդամներ: 1868 թ. Օսմանյան կայսրության պատմության մեջ առաջին անգամ, ի ցույց գերտերությունների և ի տես ոչ մուսուլման հպատակների, նախարար է կարգվում քրիստոնյա Գրիգոր Աղաթոնը (Աղաթոնյան), ով, սակայն, հիվանդության պատճառով այդպես էլ չի պաշտոնավարում: Հիմնականում հայերին վստահվված էր փոստի ու հեռագրատան, անտառների ու հանքերի, առևտրի ու գյուղատնտեսության, հանրօգուտ շինությանց, արտգործնախարարության, ֆինանսների բնագավառները: Սահմանադրական շրջանում ոչ մուսուլմանները, որպես իրավահավասար քաղաքացիներ, ներկայացված էին նաև օսմանյան խորհրդարանում: Այսինքն՝ ղեկավար կազմը կրկին բաղկացած էր թուրք-մուսուլմանական տարրից, որին ստորադասվում էին ոչ մուսուլմանները: Դեռևս ուժային կառույցները փակ էին ոչ մուսուլմանների համար[1]:

Խոստումնալից սկիզբ էր, սակայն Աբդուլ Համիդի օրոք[2] առաջ քաշած իսլամիզմի գաղափարախոսությամբ կրկին ետքայլ է կատարվում. այս անգամ էլ կայսրության արաբական վիլայեթներն ու քրդաբնակ շրջանները չկորցնելու մտորումներով թուրք-մուսուլման տարրը նորից գերադասվում է: Արդյունքում ոչ մուսուլման բնակչության մասսայական ջարդեր են տեղի ունենում կայսրությունով մեկ:

1908 թ. երիտթուրքերի հեղաշրջմամբ կրկին մեկ քայլ առաջ… «Ազատություն, հավասարություն, եղբայրություն» կարգախոսը որդեգրած երիթուրքերի իշխանության օրոք կրկին հանդիպում են ոչ մուսուլման նախարարներ, անգամ` բանակի սպաներ…

Սակայն 1915-1923 թթ. հայերի, հույների և ասորիների ցեղասպանությունն ու բռնագաղթերը դառն ու ցավալի դաս եղան նրանց համար, ովքեր ինքնամոռաց հավատում էին Օսմանյան կայսրության «նոր և ժողովրդավար» կեցվածքին:

Կարծում եմ կարիք չկա հիշեցնել հանրապետական շրջանում ոչ մուսուլման քաղաքացիների նկատմամբ թյուրքականության գաղափարախոսության շրջանակներում իրականցրած ուծացման քաղաքականության մասին՝ Ունեցվածքի հարկ, 20 դասակարգ, Սեպտեմբերի 5-6 դեպքեր, «20 կգ, 20 դոլլար» և այլն:

Այո՛, անժխտելի է, որ ԱԶԿ-ի` իշխանության գալուց հետո, աշխարհաքաղաքական գործոններով պայմանավորված, ազգային փոքրամասնությունները որոշ իրավունքներ են ստացել: Սակայն մի՞թե դարերի խորքից եկող թուրք-իսլամական տարրի վրա հենվող պետական մտայնությունը փոխվել է: Ողջ հանրապետական պատմության ընթացքում ցույց տվեք ազգային փոքրամասնության ներկայացուցիչ որևէ նախարարի (չգիտեմ՝ որքանով է համապատասխանում իրականությանը այն պնդումը, թե արտգործնախարարներից Իսմայիլ Ջեմը հրեական ծագում է ունեցել), բարձրաստիճան սպայի: Գիտեմ, որ կպնդեք հակառակը՝ ասելով, թե բա պատգամավորները հաշվի մեջ չե՞ն: Այո՛, 93 տարվա պատմություն ունեցող Հանրապետական Թուրքիայում ազգային փոքրամասնությունների` մատների վրա հաշվվող ներկայացուցիչ պատգամավորներն ուժի մեջ են:

Այնպես որ` հաշվի առնելով պատմական անցյալը՝ բոլորովին էլ հավատ չի ներշնչում Թուրքիայի՝ ազգային փոքրամասնությունների նկատմամբ վարած քաղաքականությունը, որը հիշեցնում է սուլթանական «առանձնաշնորհների» քաղաքականությունը: Հերթականությունը պահեցի՞ք, կարծեմ՝ «երկու քայլ հետ»-ի հերթն է: Թո՛ղ ընթերցողին չթվա, թե չարախնդում եմ, քավ լիցի:

ԳՐԻԳՈՐ ԱՂԱԹՈՆ (1823-1868)

Խոսելով առաջին ոչ մուսուլման նախարարի՝ Գրիգոր Աղաթոնի մասին՝ թույլ տվեք անդրադառնալ նաև նրա կենսագրությանը:

Աղաթոն գերդաստանի հիմնադիրը արքունի ճարտարապետ Գաբրիել խալֆա Փալագյանն է, ով 1670-ական թթ. Բալուից գաղթել է Կոստնադնուպոլիս: Գաբրիել խալֆայի սերունդներից՝ Գրիգոր Աղաթոնը XIX դարում կարևոր դեր էր խաղալու ոչ միայն Պոլսի հայ համայնքի կյանքում, այլև միջազգային ասպարեզում ներկայացնելու էր Օսմանյան կայսրությունը:

Գ. Աղաթոնը (Աղաթոնյան) ծնվել է 1823 թ. Խասգյուղում: Հաճախել է Ներսիսյան վարժարանը: 1840 թ. Մ. Ռեշիդ փաշայի սարրաֆ Մկրտիչ Ջեզաիրլյան ամիրայի հովանավորությամբ մեկնել է Փարիզ: Մկրտիչ ամիրան Գ. Աղաթոնի դաստիարակությունը վստահել է Փարիզի թուրքական դեսպանատան առաջին թարգմանիչ և խորհրդական Հակոբ Կրճիկյանին:

1843 թ. Գ. Աղաթոնը և Գ. Սթիմարիճյանն ընդունվել են Գրինյոնի Հողագործական Գյուղատնտեսական դպրոցը, որը համարվում էր Եւրոպայի ամենահայտնի երկրագործական հաստատությունը: Միաժամանակ Փարիզում Օսմանյան կայսրության դեսպանատանն աշխատել է որպես թարգմանիչ:

Դպրոցի ավարտական երեկոյի ժամանակ շրջանավարտների պատվին մատուցած ընթրիքի ժամանակ Փարիզում Օսմանյան կայսրության դեսպան Մ. Ռեշիդ փաշան Գ. Աղաթոնին ներկայացրել է Ֆրանսիայի Լուի Փիլիպ թագավորին` որպես «Թուրքիոյ երկրագործական ապագայ մեծ գործիչ» [Taghavaryan N. С. 16]:

1847 թ. Գ. Աղաթոնը վերադարձել է Կ Պոլիս: 1848 թ. Վեզիր Ռեշիդ փաշայի հրամանով Գրիգոր Աղաթոնը ստանձնում է օսմանյան գյուղատնտեսական վարժարանի տնօրինությունը: Վարժարանը բամբակագործությունը զարգացնելու նպատակով ստեղծվել էր 1847 թ. Այիմամա ագարակի հիման վրա: Այդ վարժարանում Գ. Աղաթոնի հետ մեկտեղ դասավանդում էր նաև Գ. Սթիմարիճյանը: 1849 թ. այս պաշտոնը թողնելով` Գևորգ Սթիմարճյանին դառնում է Մկրտիչ Ջեզաիրլյան ամիրայի գործերի կառավարիչը:

Գ. Աղաթոնը գրել, թարգմանել ու հրատարակել է գյուղատնտեսությանը, երկրագործությանը վերաբերող գրքեր, իր հոդվածներով թղթակցել է եւրոպական և տեղական մասնագիտական պարբերականներին: Աշխատակցելով ֆրանսիական երկրագործական պարբերականներին՝ որպես երկրագործության ոլորտր մասնագետ Ֆրանսիայում մեծ համբավ է վաստակռլ:

1850 թ. ընտրվել է Թուրքիայի Գյուղատնտեսական բարձրագույն հանձնաժողվի, 1853 թ.՝ Ֆրանսիայի Պարտիզպանական ընկերության, 1856 թ.՝ Օսմանյան առևտրական խորհրդի (թուրք. Meclis-i Ma’âbir) անդամ: 1858թ. Սարդինիայի թագավորության Տորինոյի միջազգային ցուցահանդեսում ղեկավարել էր Օսմանյան կայսրությաև պատվիրակությունը՝ ընտրվելով շերամապահության գծով միջազգային քննիչ հանձնաժողովի անդամ: Ցուցահանդեսից սուլթանի համար բերել է ոսկե մեդալ, 7 մեդալ տարբեր շերամապահների համար, 4 պատվո հիշատակություն: Իտալական կառավարության կողմից Գր. Աղաթոնին շնորհվել է Sent Moris և Lazar ասպետի աստիճան և շքանշան: Գ. Աղաթոնը Իտալիայից մեկնել է Փարիզ, որտեղ որոշ ժամանակ ուսումնասիրել է երկրագործություն ու վաճառականական հաշվակալություն: 1859թ. իտալական Տորինոյի միջազգային ցուցահանդեսում կրկին ներկայացրել է Օսմանյան կայսրությունը, ընտրվել Տորինոյի Գյուղատնտեսական Ակադեմիայի թղթակից անդամ շերամապահության գծով: Անդամակցել է մասոնական «La ele’mence d’amitie» օթյակին [Taghavaryan N.(1900), էջ. 21-26].

1860 թ. Ֆինանսների նախարարության Բարձրագույն դիվանի հաշվակալական գերատեսչության անդամ է դարձել՝ ստանալով Mutemayiz: Ընտրվել է Հաշվիչ հանձնաժողովի անդամ և Ֆինանսական բարենորոգումների պալատի անդամ: 1860 թ. Ալի և Ֆուադ փաշաները նրան են հանձնարարել սուլթանական գանձատան գործերի կարգավորումը: 1862 թ. թղթադրամների շրջանառությունից դուրս գալու գործերն է ղեկավարել: Այս ընթացքում մեծ հաջողությամբ կարգավորել է Ընդհանուր պարտքերի փոխառությունների խնդիրը: Նա մեկ ամսում ներկայացրել է Օսմանյան կառավարության փոխառության հաշվետվությունը՝ մեծ հիացմունք պատճառելով Անգլիայի կառավարությանը: Անգլիայի Վիկտորիա թագուհու կողմից ոսկյա ժամացույց է ստացել: 1862 թ. Դար ուլ-ֆյունունի թղթադրամների հաշվակալության բաժնի տնօրեն է նշանակվել: Գ. Աղաթոնը մեծ ավանդ է ունեցել 1863 թ. Ստամբուլի միջազգային ցուցահանդեսի կազմակերպման աշխատանքներում: 1863 թ. 3-րդ աստիճանի Mecidiye շքանշանով է պարգևատրվել [Ստեփանյան Հ.(6)]:

1864 թ. նշանակվել է Հեռագրատան տնօրեն: Հաջորդ տարի՝ 1865 թ., Փարիզում տեղի ունեցած Փոստային հեռագրական միջազգային համաժողովում ներկայացրել է Օսմանյան կայսրությունը: 1866 թ. նշանակվել է Օսմանյան թղթատարության (Փոստի) ընդհանուր տնօրեն:

Գ. Աղաթոնը լայն կապեր է ունեցել Եւրոպայում և բազմիցս ներկայացրել Օսմանյան կայսրությունը տարբեր միջազգային կոնգրեսներին: 1867 թ. Թղթատարության միջազգային համաժողովին Օսմանյան կայսրությունը ներկայացնելու համար մեկնել է Փարիզ, որտեղ գտնվելու ժամանակ էլ 1868 թ. սուլթանի հրամանով նշանակվել է Հանրօգուտ շինությունների նախարար (թուրք. Nafi anazırı)՝ դառնալով օսմանյան կայսրության առաջին քրիստոնյա նախարարը [«Luys». №19. 03.03.1908.], սակայն այդպես էլ չի ղեկավարել այդ գերատեսչությունը, քանի որ հիվանդացել է և հենց Փարիզում էլ վախճանվել:

Գրականություն

1. Taghavaryan N. Grigor Aghaton. Tsagumn yev kensagrutyun. Venetik: Surb Ghazar, 1900. 73 ej.
2. «Luys». №19. 03.03.1908.
3. Ստեփանյան Հ. Հայերը նախարարական պաշտոններում եւ վարչական ասպարեզում(4) (http://www.diplomat.am/publ/public/hayery’_naxararakan_pashtonnerowm_ev_varchakan_asparezowm_mas_chorrord/14-1-0-834 (09.03.2015)):
4. Ստեփանյան Հ. Հայերը նախարարական պաշտոններում եվ վարչական ասպարեզում (6) (http://www.diplomat.am/publ/diplo_history/99-1-0-885 (09.03.2015)):

[1] Հովհաննես Արզուման Վահանյանը (Վահան էֆենդի) 1876 թ. նշանակվել է Արդարադատության նախարարի առաջին խորհրդական: Ս. Դադյանը գրում է, որ Վահան էֆենդին եղել է Արդարադատության նախարարության միակ ոչ մուսուլման խորհրդականը [Dadyan S.(2011), с. 325-327]:

[2] Սուլթանի Անձնական գանձերի և Մայր սուլթանի գանձատան նախարարությունը, մասնավորապես Աբդուլ Համիդ Բ-ի օրոք, հիմնականում վստահվել է միայն հայերին: Սուլթանի վստահելիներն այս պաշտոնում եղել են` 1891-1897թթ. Միքայել Փորթուգալ փաշան (1842-1897), այնուհետև 10 տարի՝ 1897-1908թթ. Հովհաննես փաշա Սաքըզ(յան)ը (1836-1912) [Ստեփանյան Հ.(4)]