12. Հայկական ճարտարապետությունը վաղ միջնադարում (301-670 թթ.)

Հովհաննես Սանամյան

Հայաստանի վաղ ֆեոդալիզմի արվեստի բնորոշ հատկանիշներից է եկեղեցական ինքնատիպ ճարտարապետությունը: Սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական հարաբերությունների արմատական փոփոխությունները հիմք հանդիսացան 301 թ. քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելու համար: Հոգևոր-քաղաքական նոր սկզբունքները նախադրյալներ ստեղծեցին Վանի թագավորության և հելլենիստական Հայաստանի ավանդույթներից բխող ազգային ինքնատիպ ճարտարապետության ձևավորման և զարգացման համար:

Հայաստանի դիրքը՝ արևելքի և արևմուտքի առևտրական ճանապարհների խաչմերուկում, նպաստեց հին քաղաքների (Արտաշատ, Վաղարշապատ, Վան և այլն) վերակառուցմանն ու զարգացմանը, ինչպես նաև նոր կենտրոնների հիմնադրմանը (Դվին, Արշակավան): Վաղ միջնադարյան Հայաստանի քաղաքները բաղկացած էին ճարտարագիտական և պաշտպանական կառույցներից, աշխարհիկ բնույթի բնակելի, հասարակական և կենցաղային բազմաթիվ շինություններից, այդ թվում՝ արքայական, իշխանական և հոգևոր բարձրաստիճան սպասավորների պալատական  համալիրներից, ընդունելության դահլիճներից և սեղանատներից:

Երկու տասնամյակ շարունակ աշխարհում առաջին և միակ քրիստոնեկան պետությունը Հայաստանն էր: Եվ բնական է, որ այստեղ, IV դարից ի վեր, սկսեցին ինքնուրույն մշակել պաշտամունքային շենքերի նոր տիպեր, քրիստոնեության կանոններից բխող եկեղեցական կառույցների ճարտարապետական սկզբունքներ՝ դրանց նախատիպերը չունենալով հարևան երկներում: Արդյունքում ձևավորվեց հայ եկեղեցական ճարտարապետության դպրոցը, որի ստեղծած բազմաթիվ ձևերը հատուկ են միայն Հայաստանի շինարվեստին:

IV-VII դարերից մեզ են հասել հիմնականում կոթողային և պաշտամունքային կառույցներ: Հայաստանի առաջին եկեղեցիներն ունեին միանավ և  եռանավ բազիլիկ հորինվածք: Գերիշխում են միանավ սրահները, որոնք կարելի է ստորաբաժանել չորս տիպերի՝ ա/ ներգծված խորանով (Տեղ, Լեռնակերտ, Ագարակ), բ/ արտաքուստ շեշտված  խորանով (Փարպի, Ոսկեվազ, Վերիշեն), գ/ միակողմ արտաքին սրահով (Գառնի, Թանահատ, Դվին) և դ/ երեք կողմից սրահներով եզերված (Գտևանք, Կուրթան, Գյուլագարակ) եկեղեցիներ: Ընդարձակ աղոթասրահներով եռանավ բազիլիկաները, որպես կանոն, կառուցվել են խոշոր քաղաքներում և կրոնական կենտրոններում (Քասաղ, Աղցք, Աշտարակ, Եղվարդ, Երերույք, Ծիծեռնավանք, Դվին, Կողբ և այլն):

IV դ. հայ ճարտարապետները մշակել են եկեղեցիների միանգամայն նոր` գմբեթավոր և կենտրոնագմբեթ հորինվածքներ՝ քարե գմբեթների նախատիպն ունենալով հայկական ժողովրդական տան փայտե, վրանաձև` «հազարաշեն» ծածկը, որը նկարագրել է դեռ Քսենոֆոնը:

Հայաստանում վաղագույն գմբեթավոր հուշարձանը Էջմիածնի Մայր տաճարն է, որը 301-303 թթ. կառուցել են Տրդատ Գ արքան և Գրիգոր Լուսավորիչը: Այս կենտրոնագմբեթ հորինվածքը՝ յուրօրինակ և ինքնատիպ ձևով, V դ. մարմնավորվել է Բագարանի Սբ Թադեոս եկեղեցում: Հայ ճարտարապետների գեղարվեստական այս մեծ նվաճումը հետագայում դուրս եկավ երկրի սահմաններից և տարածում ստացավ Բյուզանդիայում, ապա՝ կենտրոնական և արևմտյան Եվրոպայում:

V դ. վերջից Հայաստանում լայնորեն տարածվեցին տարբեր ձևերի կենտրոնագմբեթ եկեղեցիները, որոնց ներքին հորինվածքի հիմքը միաձույլ տարածության ստեղծումն էր: Դրանցից են Տեկորի, Օձունի, Մրենի, Գայանեի, Բագավանի գմբեթավոր բազիլիկները, Պտղնիի և Արուճի միանավ գմբեթավոր և Դվինի ու Թալին եռախորան գմբեթավոր դահլիճները, որոնք սերում են եռանավ բազիլիկներից:

VI դ. մշակվեց և VI-VII դդ. կատարելագործվեցին փոքր գմբեթավոր՝ «ազատ խաչ» տիպի եկեղեցիներն իրենց բազմազան տարբերակներով. քառախորան (Մորո ձոր, Արզնի, Փարպի), եռախորան (Դորբանտ, Պեմզաշեն, Դաշտադեմ), միախորան (Կոշ,  Կարմրավոր, Լմբատավանք), որոնցում  խաչաձև ծավալն առավել ցայտուն և հստակ է արտահայտված:

Հայաստանում խաչաձև կենտրոնագմբեթ հորինվածքի զարգացման հաջորդ փուլում ստեղծվեցին «մաստարայատիպ» եկեղեցիներ (Մաստարա, Ոսկեպար, Արթիկ): Սրանց գեղարվեստական հիմնական արժանիքներն են՝ խոշոր գմբեթով պսակված ներքին տարածքի ամբողջականությունը և ընդարձակությունը, վերասլաց մոնումենտալությունը:

Կենտրոնագմբեթ համակարգը  Հայաստանում զարգացման նոր աստիճանի հասավ VI դ., երբ ձևավորվեցին անկյունային խորշերով քառախորան՝ Ավան-Հռիփսիմեատիպ եկեղեցիները (Գառնահովիտ, Սիսավան, Արծվաբեր):

VI-VII դդ. մշակվում է խաչաձև-կենտրոնագմբեթ հորինվածքից սերող` բազմախորան եկեղեցիների տիպը (Եղվարդ, Իրինդ, Արագած), որտեղ առավել հստակեցված է կենտրոնաձգությունը:

Խաչաձև-կենտրոնագբեթ եկեղեցիների նոր հորինվածքներ ստեղծելու ձգտումը VII դ. կեսին պսակվել է դարաշրջանի ճարտարապետության գլուխգործոց Զվարթնոցով, որտեղ բազմանիստ պարագծում ներգծված քառախորան միջուկն ամփոփված է եռաստիճան ծավալում: Այս տաճարում հանրագումարի բերվեցին վաղ միջնադարի հայկական ճարտարապետության  բոլոր նվաճումները:

Հայաստանի՝ վաղ միջնադարի մեմորիալ հուշարձանները հիմնականում դամբարաններ (Աղցք, Ամարաս, Անի, Էջնիածին), կոթողներ (Ավան, Առուճ, Դսեղ, Թալին և այլն), հուշասյուներ (Անգեղակոթ, Օշական, Ողջաբերդ), մահարձաններ (Օձուն, Աղուդի) և խաչքարեր են (Դվին, Թալին, Մաքենիս, Ծիծեռնավանք), որոնք տիպիկ ազգային երևույթ են՝ բացառիկ համաշխարհային արվեստում: