11. Հայկական ճարտարապետությունը զարգացած միջնադարում (885-1399 թթ.)

Հովհաննես Սանամյան

885 թ. Հայաստանը թոթափում է արաբական լուծը և վերականգնում անկախ պետականությունը: Բագրատունյաց հարստության օրոք հաստատվում են նպաստավոր պայմաններ երկրի տնտեսական և քաղաքական զարգացման համար: Ընդլայնվում և բարգավաճում են հին քաղաքները (Դվին, Նախճավան, Վան, Կարին) հիմնվում են նորերը (Անի, Կարս, Լոռէ, Կապան, Արծն, Խլաթ, Մանազկերտ և ուրիշներ): Քաղաքները կարևոր դերակատարում են ստանձնում Հայաստանի տնտեսական, հոգևոր և հասարակական կյանքում: Հանդես են գալիս ճարտարապետական նոր ձևեր ու դպրոցներ ինչպես Բագրատունյաց տիրույթներում, այնպես էլ Բագրատունիների գերիշխանության ենթակա հայկական առանձին թագավորություններում (Վասպուրական, Տաշիր-Ձորագետ, Սյունիք, Կարս):

Ռազմագիտական մտքի ու կառուցողական արվեստի բարձր իմացության արգասիք են երկրի ռազմավարական հանգույցներում կառուցված ամրոցները (Տիգնիս, Մաղասբերդ, Ամբերդ, Հանդաբերդ և այլն), որոնց ծավալատարածական լուծումները պայմանավորված են պաշտպանական առումով նպաստավոր տեղանքի պայմանների առավել արդյունավետ օգտագործմամբ:

Զարգացած միջնադարում հայկական ճարտարապետության նոր վերելքը ոչ միայն շարունակեց վերարտադրել վաղ միջնադարի հատակագծային և ծավալատարածական  կատարելության հասցված եկեղեցիների ավանդական տիպերը (Մաքենյանց վանք, Հայրավանք, Սևանի կղզու Սբ Աստվածածին, Շողագավանք, Արծվանիստ, Աղթամարի Սբ Խաչ, Վարագավանքի Սբ Աստվածածին, Անի Սբ Առաքելոց, Գագկաշեն), այլև, կատարելագործելով դրանք, հասցրեց զարգացման նոր մակարդակի (Շիրակավան, Արգինա, Սանահին, Հաղպատ, Կեչառիս, Բջնի, Մարմաշեն, Ամբերդ): Հայ ճարտարապետներ Մանվելը, Տրդատը, Վեցիկը, Մինասը, Պողոսը, Սիրանեսը, Մոմիկը և այլք արմատավորեցին դարաշրջանի ոճական նոր հատկանիշները` համաչափական նոր համակարգ, վերասլացություն, ներքին տարածության նորովի կազմակերպում, արտաքին պատերի պլաստիկ մշակում, դեկորատիվ ճոխ հարդարում, ճարտարապետության մեջ գեղատեսիլության, մոնումենտալ նկարչության և բազմագունության սկզբունքների կիրառում և այլն:

Զարգացած միջնադարում հայ արվեստի և ճարտարապետության զարգացման կենտրոնն Անին էր: Այստեղ կառուցվել են ոչ միայն հոգևոր (Մայր տաճար, Գագկաշեն, Առաքելոց, Փրկչի, Աբուղամրեց, Հոնենցի եկեղեցիները), այլև պաշտպանական (Աշոտաշեն և Սմբատաշեն պարիսպներ), ճարտարագիտական (կամուրջներ) և աշխարհիկ (Պարոնի պալատը, հյուրատներ, մեծատուների ապարանքներ) բարձրարվեստ գլուխգործոցներ:

IX-XI դդ. Հայաստանում կազմավորվում են մի շարք վանական խոշոր համալիրներ (Տաթև, Սևան, Հայրավանք, Գնդևանք, Խծկոնք, Մարմաշեն, Սանահին, Հաղպատ և այլն), որոնք բաղկացած են եկեղեցկան, քաղաքացիական և կոմունալ բնույթի կառույցներից: XIII-XIV դդ. հիմնականում ավարտվում է Տաթևի, Սանահնի, Հաղպատի, Նորավանքի, Կեչառիսի, Հաղարծնի, Հառիճավանքի, Հովաննավանքի, Մակարավանքի, Դադիվանքի և այլ համալիրների կառուցապատումը: Ձևավորվում են հոգևոր նոր համալիրներ՝ Գեղարդավանքը, Գանձասարը, Գոշավանքը, Սաղմոսավանքը, Մշկավանքը, Դեղձնուտի, Խորակերտի, Քոբայրի, Աղթալայի, Խուճապի, Նեղուցի, Կիրանց, Առաքելոց և այլ վանքեր: Սրանք համալրվում են գավիթ-ժամատներով (Հոռոմոս, Հայրավանք, Մարմաշեն), զանգակատներով (Սանահին, Հաղպատ, Դադիվանք), դպրոցներով (Սանահին, Տաթև, Գլաձոր), գրատներով (Սանահին, Սաղմոսավանք, Դադիվանք), սեղանատներով (Հաղարծին, Քոբայր, Դադիվանք), աղբյուներով (Սանահին, Հաղպատ) և այլ կոմունալ, տնտեսական  ու արտադրական շենքերով:

Վանական համալիրները` կազմավորված տարբեր ժամանակների և կիրառական բնույթի կառույցներով, առանձնանում են որպես տարածական և գեղարվեստական, միասնական և համահունչ, բնական միջավայրի հետ բացառիկ ներդաշնակ ճարտարապետական համակառույցներ: Դրանք միաժամանակ հոգևոր-մշակութային կենտրոններ էին, որտեղ կազմում էին մագաղաթե ձեռագիր մատյաններ՝ դրանք զարդարելով զարմանահրաշ մանրանկարներով:

XI-XIV դդ. շինարվեստի ինքնատիպ նմուշներից են ժայռափոր բնակելի թաղամասերը, եկեղեցիներն ու դամբարանները (Գեղարդավանք, Մարտիրոս, Անի, Սպիտակ), կրկնահարկ եկեղեցի-դամբարանները (Նորավանքի Բուրթելաշեն, Եղվարդ, Կապուտան), քարավանատները (Սելիմ, Արուճ, Թալին), կամուրջները (Սանահին, Անի, Արփա) և այլն:

Զարգացած միջնադարի հայ մշակույթի անքակտելի մասն է Կիլիկյան Հայաստանի ճարտարապետությունը: Երկրամասի ֆիզիկա-աշխարհագրական յուրահատուկ պայմանները և դիրքը (արևմուտքի և արևելքի ծովային և քարավանային առևտրական ուղիների հանգույց) մեծապես նպաստել են  քաղաքների, ամրոցների և դղյակների կառուցմանը (Սիս, Անարզաբա, Լամբրոն, Ճանճիբերդ, Կանչիբերդ, Լևոնկլա, Մոսդ և այլն): Այասն ու Կոռիկոսը եղել են նավահանգիստ-ամրոցներ:

Շարունակելով հայկական բնաշխարհի շինարարական ավանդույթները, Կիլիկիայում հիմնադրվում են մի շարք նշանակավոր եկեղեցիներ (Զորավարանց, Կոռիկոսի, Սբ Սոֆիայի, Պապեռոնի, Հռոմկլայի, Ադանայի) և վանական համալիրներ (Մլիճովանքը, Սբ. Հակոբը, Պապեռոնի, Սկևռայի, Դրազարկի, Արքայակաղնու, Ակների վանքերը), որոնց ճարտարապետական առանձնահատկություններից է կառույցների դեկորատիվ հարդարանքը:

Մանրանկարչության Կիլիկյան դպրոցը ձևավորվել է տեղի վանական համալիրներում: Մագաղաթե բազմաթիվ մատյաններ զարդարվել են ճոխ պատկերներով, որոնց բնորոշ է գունային հարուստ գամման և գեղարվեստական մոտիվների ներդաշնակությունը:

Զարգացման նոր աստիճանի է հասնում խաչքարային արվեստը (Սանահին, Օձուն, Գեղարդավանք, Դադիվանք, Գոշավանք, Նորավանք): Բարձրաքանդակ պատկերներով խաչքարերի լավագույն օրինակներից են Դսեղի «Խաչելություն», Հաղպատի «Ամենափրկիչ» և այլ  խաչքարեր: