9. Վանի թագավորություն (Ուրարտու)

Սիմոն Հմայակյան

Վանի թագավորությունը Հայկական լեռնաշխարհում ձևավորված հին արևելյան տերություն էր: Այն հիմնադրվել է Ք.ա. IX դարում, գոյատևել առաջավորասիական հին քաղաքակրթություններին բնորոշ օրինաչափություններով և եղել տարածշրջանի քաղաքական կյանքը կարգավորող երկրներից մեկը: Մայրաքաղաքն էր Տուշպան (Վանը), պաշտամունքային կարևոր կենտրոնը` Խալդի աստծո քաղաքը` Մուծածիրը: Գոյության շուրջ 300-ամյա ընթացքում երկրի պետական կարգը և հասարակական հարաբերությունները ունեցել են ձևավորման ու զարգացման երեք հիմնականում փուլ:

Կազմավորման շրջան. Սկսվում է Ք.ա. IX դարում, Արամե արքայի օրոք: Արդեն այդ ժամանակ Ուրարտուն ուներ հզոր բանակ, ամրացված քաղաքներ, որոնցից հայտնի են երկուսը` Արծաշկուն և Սուգունիան: Պետության կազմավորումն ավրատվեց IX դարի վերջին` Սարդուրի I, Իշպուինի և Մենուա արքաների օրոք, որոնք իրագործեցին պետականության հիմքը կազմող բարեփոխումների մի ամփոփ ծրագիր: Դրանց արդյունքում երկիրն ստացավ պետական գրավոր խոսք` ուրարտերենը,    մայրաքաղաքը սահմանվեց Տուշպան, հետագայի Վանը, որն ամրացվեց հզոր պարիսպներով, կառուցապատվեց և դարձավ Հայկական լեռնաշխարհի հոգևոր, մշակութային ու քաղաքական կարևոր կենտրոնը: Ձևավորվեց պետական կրոնը և պանթեոնը, որի մեջ ընդգրկված էին տարածաշրջանի բոլոր քաղաք-պետությունների, իշխանությունների և ցեղապետությունների գլխավոր աստվածներն ու աստվածուհիները: Պանթեոնը գլխավորում էին Խալդի (լույսի), Թեյշեբա (բնության տարերքի) և Շիվինի (արևի) աստվածությունները: Երկիրն ունեցավ նաև օրացույց, չափ ու կշռի ստանդարտներ, ըստ զորատեսակների կարգավորված և երկաթե զենքերով զինված բանակ: Կարգավորվեցին սոցիալական հարաբերությունները, հողին տիրապետելու իրավունքներն ու սկզբունքները:

Տերության ձևավորման փուլն  սկսվում է Ք.ա. 810-ականներից՝ Իշպուինիի և Մենուայի արշավանքներով և ավարտվում է Սարդուրի II-ի գահակալության տարիներով, երբ Վանի արքաների տիրապետության ներքո միավորվեց համայն Հայկական լեռնաշխարհը, տերության գերիշխանությունը տարածվեց հարավային Կովկասի, Իրանական սարահարթի արևմտյան շրջանների, արևմուտում` հյուսիսային Սիրիայի վրա: Այս ժամանակ ծաղկում է քաղաքաշինությունը. հիմնադրվում են նոր քաղաքներ՝ Մենուախինիլին, Էրեբունին (Երևանը), Արգիշթիխինիլին (Արմավիրը) և այլն: Ծաղկում են արհեստները, առևտուրը, արվեստը, հոգևոր կյանքը:

Երկրի գոյատևման երրորդ փուլն սկսվում է Ք.ա. 720 թ. կիմմերների ու Ասորեստանի դեմ Ռուսա I-ի մղած համառ պայքարով: Արտաքին վտանգին դիմակայելու և տնտեսական զարգացման արդյունքում երկիրը ծաղկում է ապրում: Հիմնվում են նոր քաղաքներ` Թեյշեբաինին (Կարմիր բլուր)` Արարատյան դաշտում, Ռուսախինիլին և Այանիսը` Վանա լճի ավազանում և այլն: Կառուցվում են նոր ջրանցքներ, զարգանում են առևտրական հարաբերությունները հարևան երկրների, այդ թվում` սկյութական աշխարհի,  Հնդկաստանի ու Չինաստանի հետ:

Ուրարտական մշակույթը զարգանում էր երեք հիմնական ուղղություններով. առաջինը` վաղ երկաթեդարյան ավանդական մշակույթն էր, որը հարատևեց մինչև հելլենիզմ, երկրորդը` վերոհիշյալ բարեփոխումների արդյունքում ձևավորված պալատական, այժմ վանտոսպյան անվանված և երրորդը` այս երկուսի միաձուլման արդյունքում ձևավորված ուրարտական  մշակույթներն էին:

Ուրարտական արվեստում կանոնակարգված ստատիկ կերպարներին զուգահեռ փորձում էին լուծել հեռանկարի խնդիրը, մասի միջոցով վերարտադրել ամբողջը, տոնականություն հաղորդել հորինվածքներին:

Զարգանում են արվեստի այնպիսի բնագավառներ, որպիսիք են  որմնանկարչությունն ու քանդակագործությունը,  կիրառական արվեստը և այլն՝ իրենց բոլոր դրսևորումներով: Առանձնպես տպավորիչ են ուրարտական ճարտարապետական հուշարձանները: Դրանցից առանձնանում է Մուծածիրի տաճարը: Սրա հորինվածքը, շատ ուսումնասիրողների կարծիքով, որոշակի ազդեցություն է ունեցել հունական դասական տաճարաշինության վրա: Տպավորիչ են նաև մանրաքանդակները` Արուբանի, Թեյշեբա, Խալդի աստվածությունների արձանները, Կարմիր Բլուրի խուփը` նռան քանդակով, ոսկրից և փայտից կերտված դիցաբանական կերպարներով և այլն:

Ք.ա. VII-VI դդ. տարածաշրջանում հզորանում է իրանական տարրը, որը և նվաճում  է սկզբում Ասորեստանը, ավելի ուշ` Բաբելական թագավորությունը, Լիդիան ու Եգիպտոսը: Հայկական լեռնաշխարհում Ք.ա. VI դ. ձևավորվում է Երվանդունիների հայկական պետությունը: