Համշեներեն (հայոց լեզվի Համշենի բարբառով-Ակունքի խմբ.) թարգմանված առաջին մանկական գիրքը՝ «Փոքրիկ իշխանը»

Վարդան Էսթուկյան

Հունիսի սկզբին «Փոքրիկ իշխանը» լույս տեսավ և՛ արևմտահայերեն, և՛ համշեներեն (հայոց լեզվի Համշենի բարբառով-Ակունքի խմբ.): Համշեներեն առաջին մանկական գիրքը հանդիսացող «Փոքրիկ իշխանը» թարգմանվել է Մահիր Օզքանի կողմից, ում հետ էլ զրուցեցինք գրքի մասին:

Ֆրանսիացի հեղինակ Անտուան դը Սենտ Էկզյուպերիի «Փոքրիկ իշխանը», որը մանկական և պատանեկական գրականության մեջ ամենասիրելի գիրքն է, և որը շատ են կարևորում նաև հասուն տարիքում, «Արաս» հրատարակչությունը հրատարակել է արևմտահայերեն և համշեներեն: Թեև «Փոքրիկ իշխանը» նախկինում Թուրքիայից դուրս բազմիցս հայերեն էր թարգմանվել, սակայն գրեթե անհնար էր ձեռք բերել այդ հրատարակությունները:

Փաստաբան Լուիզ Բաքարի` անմիջապես ֆրանսերենից արևմտահայերենի թարգմանության շնորհիվ «Փոքրիկ իշխանը» Թուրքիայում առաջին անգամ հրատարակվեց հայերեն: Շեշտելով արդեն դասական դարձած գրքի կարևորությունը՝ Բաքարը նշում է. «Չնայած իրականում «Փոքրիկ իշխանը» մանկական գիրք չէ, սակայն այնպիսի աշխատություն է, որը յուրաքանչյուր երեխա կարդում է և պետք է կարդա: Գիրքը թարգմանելով արևմտահայերեն՝ Թուրքիայի հայերին ևս այն ընթերցելու հնարավորություն ընձեռեցինք»: Գրքի համշեներեն թարգմանությունն էլ կատարել է Մահիր Օզքանը, ում հետ էլ զրուցեցինք գրքի մասին:

-Ինչպե՞ս ծնվեց «Փոքրիկ իշխանը» համշեներեն թարգմանելու գաղափարը:

-2014 թ. աշնանը, երբ սկսեցինք լույս ընծայել «Գոր» ամսագիրը, արդեն իսկ մեր օրակարգում էր համշեներենով հրատարակությունը: «Գոր» ամսագրի հրատարակչական խումբը նաև նպատակ ուներ համշեներեն  հրատարակություններ պատրաստող խումբ հավաքել: Հիմնական նպատակը, բնականաբար, բանավոր մշակույթը գրավորի վերածելն էր: Բայցի այդ, աշխատանքների շարքում ծրագրում էինք գոնե յուրահատուկ ստեղծագործություններ ստեղծել և որոշ դասական ստեղծագործություններ համշեներեն թարգմանել: Այս մտայնությամբ շարժվելով՝ փորձում էի համշեներեն հեքիաթ, մանի՝ ժողովրդական խաղիկ, օրորոցային ստեղծել, զուգահեռաբար թարգմանչական փորձեր էլ սկսեցի կատարել: առաջին աշխատությունները, որոնք միտքս եկան, Սամեդ Բեհրենգիի «Փոքրիկ սև ձուկը» և Էկզյուպերիի «Փոքրիկ իշխանն» էին, որովհետև և՛ «Փոքրիկ սև ձուկը», և՛ «Փոքրիկ իշխանն» իմ մանկության ու պատանեկության հերոսներից էին: Երբ իմացա, որ «Արաս» հրատարակչությունը պատրաստվում է «Փոքրիկ իշխանը» թարգմանել արևմտահայերեն, ասացի, որ կպատրաստեմ համշեներենը, և այդպիսով ծրագրեցին համշեներեն և արևմտահայերեն թարգմանել «Փոքրիկ իշխանը»:

-Համշենցիները մայրենի լեզվով գիրք կարդալու պահանջ ունեի՞ն:

-Մայրենի լեզվով գիրք ընթերցելուն համշենցիները սովոր չեն: Համշեներեն հրատարակված առաջին գիրքը՝ «Համշէնեան պատմուածներ»-ը, 2014 թ. դարձյալ «Արաս» հրատարակչությունն էր լույս ընծայել: «Համշէնեան պատմուածներ»-ի առաջացրած հետաքրքրության և «Գոր» ամսագրում համշեներեն տեքստերի լույս ընծայման արդյունքում մի փոքր շրջանակի համշենցիների օրակարգում հայտնվեց համշեներեն գրել-կարդալու հարցը: Հրատարակչության ոլորտում հարևան ժողովուրդների, հատկապես լազերի, ցուցաբերած հաջողությունները համշենցիների շրջանում մեծացնում է մայրենի լեզվով հրատարակություններ ունենալու շահագրգռությունը: Այս առաջին հրատարակությունները ցույց են տալիս, որ այն մտայնությունը, թե համշեներեն գրավոր լեզու չկա/չի էլ լինելու, սին խոսքեր են: Հետևաբար համշեներեն գրել-կարդալու հետաքրքրությունն օրեցօր աճում է և, ինչպես երևում է, անընդհատ շարունակելու է աճել:

-Բացի «Փոքրիկ իշխանից»` ներկայում համշենցի երեխաների մայրենի լեզվով այլ մանկական գիրք կա՞:

-Ո՛չ, ցավոք համշեներեն հրատարակված այլ գիրք չկա, սակայն կան «Գոր» ամսագրում լույս տեսած հեքիաթները: Մտածում եմ առաջիկայում համշեներեն թարգմանել համաշխարհային դասական հեքիաթների ընտրանի: Բացի այդ, Խոջա Նասրեդդինի զվարճապատումներից 70 զվարճապատում եմ թարգմանել: Հուսով եմ՝ մոտ ապագայում համշեներեն կարող ենք թարգմանել և՛ ավանդական համշենյան հեքիաթները, և՛ համաշխարհային գրականության դասականներին:

-«Փոքրիկ իշխանի» գաղափարին աջակից լինելու նպատակով այն գնողներ շատ կլինեն, սակայն, ըստ Ձեզ, ինչպիսի՞ն կլինի այն իրոք ընթերցելու համար գնող զանգվածը:

-Եթե նկատի առնենք «Համշէնեան պատմուածների» նկատմամբ առաջացած հետաքրքրությունը, կարծում եմ՝ «Փոքրիկ իշխանի» շուրջ մեր ենթադրածից էլ ավելի մեծ հետաքրքրություն կլինի: «Փոքրիկ իշխանը» յուրահատուկ աշխատություն է: Մամուլում համշեներեն հրատարակության վերաբերյալ լուրերը տարածվելուն պես շատ լավ արձագանք ստացանք: Հուսով եմ` այս վերաբերմունքը կնկատվի նաև վաճառքի հարցում:

-Համշեներենը մի լեզու է, որն ավելի շատ լսելով են սովորում: Կարո՞ղ ենք խոսել դպրոցում սովորած լեզվի և համշեներենի միջև եղած հիմնական տարբերությունների մասին:

-Համշեներենը, ըստ ՄԱԿԳՄԿ-ի (ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի), ոչնչացման վտանգի տակ հայտնված լեզուների շարքում է: Ցավոք, երկար տարիներ շարունակված ձուլման քաղաքականությունը շատ ավելի ազդել է համշեներենի վրա: Վայրերը, որտեղ խոսվել է համշեներենը և փոխանցվել նոր սերունդներին, սոցիալ-տնտեսական պատճառների հետևանքով կորցրել են այդ առանձնահատկությունները: Գյուղական շրջանները՝ գյուղերն ու յայլաները, այն վայրերն էին, որտեղ համշենցիները վերարտադրում էին միաժամանանակ իրենց ինքնությունը, լեզուն և մշակույթը: Վերջին 20-30 տարվա ընթացքում գրանցված տնտեսական անկման պատճառով այս վայրերը կորցրել են իրենց այդ անզուգական գործառույթը: Հետևաբար, կարծում եմ, որ այս ամենից հատկապես տուժել է համշեներենը: Անկասկած, այս կորստի ամենակարևոր պատճառներից մեկն այն է, որ համշեներենը դեռևս չի դարձել գրավոր կամ կրթության լեզու: Եթե ողջ բառապաշարը գրանցելն ու կրթական լեզվի վերածելն ինքնին բավարար չլինի, գոնե կօժանդակի համշեներենի վերանալը կասեցնելու գործին:

Համշեներենի` դպրոցներում դասավանդվող լեզու չլինելու պատճառով առաջացած խնդիրներից մեկն էլ, անկասկած, այն հանգամանքն է, որ միանշանակ չեն այն չափորոշիչները, որոնք կարելի է կիրառել սույն լեզվով գրավոր նյութեր ստեղծելիս: Մեր առջև ծառացած խնդիրներից մեկն էլ բառապաշարի հարցն է. անհրաժեշտ է այսօր այլևս գործածությունից դուրս եկած բառերն ու ժամանակակից կենսակերպի հետևանքով կիրառվել սկսած նոր բառերը համշեներեն թարգմանել և գործածության մեջ դնել:

-Առաջիկայում համշեներեն գրքեր լույս ընծայվելու՞ են:

-Այո՛, լույս են ընծայվելու և՛ համշեներեն գրքեր, և՛ Համշենի վերաբերյալ գրքեր: Վերջին տարիներին Համշենի պատմության վերաբերյալ ուսումնասիրությունների թիվը բավականին աճել է: Հետևաբար, այս ոլորտում առկա ուսումնասիրությունները մեկտեղելու և դրանք Համշենի պատմության գրքի վերածելու անհրաժեշտություն է առաջացել: Բացի այդ, որքանով որ ինձ է հայտնի, մի քանի ծրագրով ղեկավարվող բառարանային աշխատանքներ են կատարվում: Կարծում եմ` մոտ ապագայում այս աշխատանքները պատրաստ կլինեն հրատարակության: Բացի այդ, «Գոր» ամսագիրը հարթակի է վերածվել համշեներեն գրել-կարդալ իմացողի համար: Սխալ չի լինի ասել, որ մոտ ապագայում այս աշխատանքների արդյունքում համշեներենով ստեղծագործող նոր գրողներ ի հայտ կգան:

-Համշեներեն տպագրությունը որքա՞ն ժամանակվա պատմություն ունի: Այսօր ի՞նչ վիճակում է:

-Այսօր Թուրքիայում բնակվող համշենցիների մի հատվածը խոսում է թուրքերենով, որը համեմված է համշեներեն բառերով: Այսինքն՝ մայրենի լեզուն գրեթե մոռացել է: Այն, որ արևմտյան համշենցիները մոռացել են մայրենին, իսկ արևելյան համշենցիները` ոչ, Համշենի պատմության ուսումնասիրության կարևոր թեմաներից է: Այս հարցի շուրջ կարծում եմ, որ պետական հաստատությունների ազդեցությունը շատ վաղ ժամանակներից և համակարգված ձևով զգալի է Ռիզեի` Արևմտյան Համշենի շրջանում: 1900-ականներից առաջ այս շրջանում բացված դպրոցներ կային: Շրջանը կարևոր առևտրական ճանապարհի վրա էր: Մեծ ամրոցներ կային: Այս ամենը պատճառ դարձավ, որ շրջանում իսլամաց(վ)ած համշենցիները շատ արագ մոռանան իրենց լեզուն, սակայն Խոպա-Բորչկա շրջան գաղթած համշենցիները դպրոցի հետ շատ ուշ են ծանոթացել, պետությունից բավականին հեռու են եղել, զբաղվել են անասնապահությամբ, ներամփոփ տնտեսական կյանքը շատ ավելի երկար է տևել: Այս ամենի շնորհիվ է հնարավոր եղել արևելյան համշենցիների լեզուն պահպանել, ի հեճուկս ողջ ասիմիլիացիոն քաղաքականության: Այսօր լեզվի վրա ճնշումները տեսանելիության հարթակում նվազել են, սակայն սոցիալ-տնտեսական վիճակի անկումը ճնշումների պատճառած ավերածություններից ավելի մեծ է: Այս շրջանում, երբ ակտիվ ուրբանիզացիոն գործընթաց է ընթանում, արդեն նախկին չափորոշիչներն ակտուալ չեն: Այլևս բավարար չէ լեզուն հանգիստ թողնելը, ճնշում չգործադրելն ոը լեզվի ոչնչացումը կանխարգելելը: Որպեսզի այս լեզուները քաղաքային պայմաններում գոյատևեն, անհրաժեշտ է, որ դրանք հասարակության շրջանում գործածվեն, հոծ լեզվակիրների շրջանակում դպրոցներում դրանք դասավանդելու հնարավորություններ ստեղծվեն, համալսարաններում այս լեզուներն ուսումնասիրելու համար դասընթացներ լինեն:

-Սև ծովում որոշ շրջաններ համշեներենը սովորում են, մինչդեռ որոշ հատվածներ էլ մերժում են այն: Այս շրջաններում ինչպիսի՞ն է համշեներենի վիճակը:

-Համշենի վերաբերյալ, բնականաբար, տարբեր դիրքորոշումներ կան: Համշենցիների մեծ մասը, որը չի օգտագործում այս լեզուն, սակայն դեռևս որոշ մնացորդներ է պահպանում, երբ իմանում է նման լեզվի գոյության մասին, զարմանում է: Նրանց արձագանքն էլ նման է իրենց քաղաքական կողմնորոշմանը: Լեզուն իմացող և այդ լեզվով խոսող համշենցիների շրջանում տարբեր մոտեցումներ կան առ այն, թե լեզուն ինչպես պետք է ներկայացնել: Որոշակի հատված կա, որը չի ցանկանում ընդունել, որ համշեներենը հայերենի մի բարբառ է, և դա գիտական բացատրությունից ավելի շատ քաղաքական և զգացական հիմք ունի: Քանի որ այն ընկալվում է տարր, որը ցույց է տալիս՝ համշենական ինքնությունը  կապված է հայկական ինքնության հետ, դրա համար սկսում են մերժել նաև լեզվի հետ կապը: Կարծում եմ, որ մուսուլման համշենցիները, որոնք խոսում են հայերենի մի բարբառով,  կարող են պատճառ դառնալ, որ և՛ հայերի, և՛ համշենցիների, և՛ մյուս ազգերի հայկական ինքնության վերաբերյալ ընկալումները փոխվեն:

«Սարգիս Սերոբյանի շնորհիվ հավաքածս նյութերը հրատարակվեցին»:

-Դուք ինչպե՞ս եք սովորել Ձեր մայրենին: Համշեներենի նկատմամբ հետաքրքրությունն ինչպե՞ս ծնվեց Ձեր մեջ:

-Կյանքիս առաջին 12 տարին իմ գյուղում է անցել: Մայրենի լեզուս իմ տանն եմ սովորել: Երկլեզու ընտանիքում եմ մեծացել: Նախքան դպրոց գնալը և՛ թուրքերեն, և՛ համշեներեն էի կարողանում խոսել: Համալսարանական տարիներին, երբ ամռանը գնում էի յայլա, մեծերի խոսակցությունը լսելիս հասկացա, որ նրանց օգտագործած շատ համշեներեն բառեր բացակայում են իմ բառապաշարից: Սա էլ պատճառ հանդիսացավ, որ հասկանամ` այս լեզուն ոչնչացման վտանգի տակ է: Ինչ-որ առումով այն պահպանելու նպատակով սկսեցի չիմացածս ամեն մի բառը հարցնել և գրի առնել: Բառերից հետո սկսեցի գրի առնել ժողովրդական խաղիկներ, աղոթքներ, հեքիաթներ, փերիների և կախարդների մասին պատմվածքներ: Սրանք հրատարակեցի սիրելի Սարգիս Սերոբյանի շնորհիվ: Նա «Ակօս»-ում տպագրեց «Մորս` երկյուղածության ժամանակ հնչեցրած աղոթքը»` որպես այդ աշխատանքի առաջին պտուղ: Այնուհետև հրատարակվեցին «Համշէնեան պատմուածներ» աշխատության պատմվածքները:

Հատված գրքից

“Ça, enger man gu kam. Danun inç asuşa?”

“Himigut ook vaan gungir çi. Hin sovorut men a. yaar hed gabvuş asuşa.”

“Yaar hed gabvuş ta?”

“Ha. Orinag, tun himi indzi hamar harur hazarov mança dağotsman megn es. Oç tun indzi bidis, oç al yes kezi. Yes al kezi hamar harur hazarov xiyapnoun megn im. Ama indzi danu tartsenes hana yaar bidanak gu. Tun indzi hamar meg hadig me gellis. Yes al kezi hamar meg hadig me gellim.”

“Kiçme hasgetsa,” asats Bidzig Pirense, “dzağig me go…Ta kidim indzi danu tartsuts.”

-Ես բարեկամ կը փընտռեմ։ Ի՞նչ կը նշանակէ “ընտելացնել”։

-Շատ յաճախ մոռցուած բան մըն է,- կ՚ըսէ աղուէսը։- “Կապեր ստեղծել” կը նշանակէ…։

-Կապե՞ր ստեղծել։

-Անշուշտ,- կ՚ըսէ աղուէսը։- Դուն դեռ ինծի համար տակաւին ոեւէ մանչուկ մըն ես, նման՝ հարիւր հա-զար ուրիշ մանչուկներու։ Եւ ես քեզի պէտք չունիմ, ինչպէս դուն ալ ինծի պէտք չունիս։ Ես քեզի համար որեւէ աղուէս մըն եմ, նման՝ հարիւր հազար ուրիշ աղուէսներու։ Բայց եթէ դուն զիս ընտելացնես, իրարու պէտք պիտի ունենանք։ Դուն ինծի համար աշխարհի մէջ մէկ հատիկ պիտի ըլլաս։ Ես քեզի համար աշխարհի մէջ մէկ հատիկ պիտի ըլլամ…։

-Կամաց կամաց հասկնալ կը սկսիմ,- կ՚ըսէ Փոքրիկ իշխանը:- Ծաղիկ մը կայ… կարծեմ ան զիս ընտելացուցած է…։

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/15553/hemsinceye-cevrilen-ilk-cocuk-kitabi-bidzig-pirens

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net