Հակոբ Սիմոնյան
(պեղ. և լուս.` Հ. Սիմոնյանի)
դամբանաբլուր, դրվագազարդ գավաթ,
Ք.ա. XXIII-XXII դդ., արծաթ (պեղ.`Վ.Հովաննիսյանի,լուս.Վ.Հակոբյանի
Ըստ` Arménie, 1996, նկ.34; Au Pied, 2007, p.47, ֆիգ.2)
Հայաստանի սոցիալ-մշակութային, ինչպես նաև քաղաքական կյանքում Ք. ա. III հազարամյակի կեսին տեղի են ունենում խոշոր փոփոխություններ: Հայկական լեռնաշխարհի կենտրոնական և հյուսիսային շրջաններում հաստատվում են վաղ դամբանաբլուրների և գունազարդ խեցեղենի մշակույթները կրող հնդեվրոպական ցեղախմբեր: Տնտեսական խոր ճգնաժամ ապրող շենգավթյան սոցիալ-մշակութային ընդհանրությունը փլուզվում է: Եկվոր և տեղաբնիկ տարրերի միաձուլումից ծագում են չորս ազգակից. կարմիրբերդյան, սևան-արցախյան, թռեղք-վանաձորյան և կարմիրվանքյան հնագիտական մշակույթները: Դրանք հանդես գալով որպես ազգակից մշակույթների խումբ զբաղեցնում են Հայկական լեռնաշխարհի գրեթե ողջ տարածքը՝ Ուրմիա, Վանա և Սևանա լճերի ավազանների միջակայը և հարակից տարածքները, ընդհուպ մինչև մեծ Կովկասյան լեռնաշղթան: Ի տարբերություն շենգավթյան մշակույթի, միջին բրոնզի դարի տնտեսությունում գերակշռում էր անասնապահությունը: Դրա մասին են վկայում ոչ միայն ոսկրաբանական նյութերը, այլև մեծաքանակ դամբարանադաշտերը, որոնք կազմում են մեզ հայտնի հուշարձանների 70%-ը: Հայաստանում (Ներքին Նավերի դամբարանադաշտ), հավաստվել են ընտելացված ձիերի զոհաբերության վաղագույն օրինակները Հին Արևելյան մշակույթների համատեքստում (Ք.ա. XXIII դ.):
Միջին բրոնզի դարի տնտեսության մեջ կարևոր դեր էին խաղում նաև ռազմական հաջող արշավանքները: Ցեղային առաջնորդների և ավագանու ձեռքերում հսկայական միջոցներ էին կուտակվում, որի հետևանքով արհեստների և արվեստի ծաղկման աննախադեպ առաջընթաց է արձանագրվում: Հայաստանը ներգրավվում է նոր ձևավորվող միջազգային առևտրի համացանցում, որի մասին վկայում են պերճանքի առարկաների, զենքերի և թանկարժեք մետաղե սպասքի մեծ նմանությունը առաջավորասիական կենտրոններից հայտնաբերված հնագիտական արտեֆակտների հետ:
դամբանաբլուր, գավաթ, XXI-XIX դդ., ոսկի
(պեղ.՝ Բ. Պիոտրովսկու, լուս.`Վ.Հակոբյանի:
Ըստ` Arménie, 1996, ֆիգ. 25)
Ճարտարապետական ձևերում լայն տարածում են ստանում ուղղանկյուն հատակագծով կառույցները (Ուզերլիկ թեփե, Մեծամոր, Աշտարակի բերդշեն): Դամբարանները նախատեսվում են անհատական թաղումների համար: Ննջեցյալներին հողին էին հանձնում կծկված վերջույթներով՝ տղամարդկանց աջ, կանանց ձախ կողքի վրա պառկած դիրքով: Վերնախավի մահացած անդամներին դիակիզում էին: Այս ծեսը, ինչպես և խեթական աշխարհում, ավագանու և քրմերի մենաշնորհն էր: Թաղման հիմնական կառույցը դամբանաբլուրն էր՝ կազմված քարե զրահից, սրա պարագծով շարված կրոմլեխից և կենտրոնական մասում փորված ուղղանկյուն, երբեմն կլորացող անկյուններով հիմնահողային, ժայռափոր կամ քարաշար պատերով դամբանախցերից: Արքայական դամբանաթմբերի տրամագիծը հասնում է 50 մ, խորությունը՝ 7 մ, դամբանասրահների մակերեսը՝ 150 քմ: Հայաստանում՝ միջին բրոնզի դարի վերնախավի դամբարանների դիակիզման ծեսը, հսկայական չափերը, ճոխ, այդ թվում նաև ոսկյա և արծաթե սպասքը, ներմուծված իրերը, մարդկային զոհաբերությունները համադրելի են խեթական և միջագետքյան արքայական դամբարաններին: Նման դամբարաններ պեղվել են Թռեղքում, Մարտկոպիում, Ալազանիի հովտում, Ջավախքում, Արուճում, Մայիսյանում, Քարաշամբում, Վանաձորում, Ներքին Նավերում և այլուր:
Բացառիկ է Զորաց քարեր (Քարահունջ) հուշարձանը Սիսիան քաղաքի մոտ: Շրջանաձև և ուղիղ գծով շարված մենհիրներից բաղկացած քարուղին ձգվում է հարյուրավոր մետրեր: Որոշ գիտնականների կարծիքով` այն եղել է հնագույն աստղադիտարան և նման է հռչակավոր Սթոունհենջին:
Հայաստանի` միջին բրոնզի դարի մշակութային ժառանգությունը` կիրառական արվեստի և գեղարվեստական մետաղագործության (տորևտիկա) նրբաճաշակ գլուխգործոցները, հայ ժողովրդի բազմադարյան ստեղծագործության ամենավառ էջերից է, երբ ցեղի ստեղծագործ ոգին պոռթկում է անասանելի ուժգնությամբ՝ կերտելով արվեստի գլուխգործոցներ՝ տոգորված բարբարոսական վեհությամբ (Վանաձորի հերալդիկ դիրքով առյուծների բարձրաքանդակներով և Թռեղքի` կրկնակի պատերով, թանկարժեք քարերով ընդելուզված ոսկյա, Քարաշամբի ու Կորուկթաշի արծաթե դրվագազարդ գավաթները, որոնց վրա պատկերված են հնդեվրոպական դիցաբանության հնագույն ասքեր): Բազմազան են զարդերն ու պերճանքի առարկաները՝ շքասեղաններ, ապարանջաններ, մանյակներ, ուլունքներ, ճարմանդներ, հայելիները և այլն, որոնք պատրաստված են ոսկուց, արծաթից, բրոնզից, կիսաթանկարժեք քարերից (սարդիոն, հասպիս, գիշեր, օնիքս, օբսիդիան և այլն), բազմագույն ապակուց և հախճապակուց: Կիրառական արվեստում առանձնահատուկ է պոլիխրոմ և մոնոխրոմ գունազարդ խեցեղենը, որի զարդանախշն իր գունախաղով և արտահայտչականությամբ ընդհուպ մոտենում է գեղանկարչությանը (Ներքին Նավերի, Թռեղքի և Գետաշենի հիդրիաները, Էլարի, Ապարանի, Արուճի սափորները և այլն): Գեղարվեստական բարձրարժեք նմուշներ են նաև սև փայլեցված, ռելիեֆ գոտիներով և կետաշար զարդանախշերով անոթները, որոնք գունազարդ խեցեղենի հետ միասին կազմել են սեղանի տոնական սպասքը:
դամբանաբլուր, մանյակ, Ք.ա. XXIII-XXII դդ.,
ոսկի, սարդիոն, մեղեսիկ
(պեղ.` Վ. Հովաննիսյանի, լուս.` Վ. Հակոբյանի:
Ըստ` У подножия, 2008, рис. 8; Au Pied, 2007, p. 50, fig. 3)
դամբարան N 3,
շքասեղի գլխիկ, Ք.ա. XX-XIX դդ.,
ոսկի, սարդիոն
(պեղ.` Հ. Սիմոնյանի, լուս.` Վ. Հակոբյանի:
Ըստ՝ А. Симонян, 2010, с. 47, рис. 2)
Ք.ա. XX-XIX դդ., բրոնզ
(լուս.` Հ. Սիմոնյանի)
դամբարան N 7, գունազարդ սափորների
զարդանախշի դրվագներ, Ք.ա. XIX-XVIII դդ.
(պեղ.` Հ. Սիմոնյանի, լուս.` Վ. Հակոբյանի)
դամբարան N 7, գունազարդ սափոր` ձիերի
երամակի պատկերով, Ք.ա. XIX-XVIII դդ.
(պեղ.` Հ. Սիմոնյանի, լուս.` Վ. Հակոբյանի)
գունազարդ սափոր,
Ք.ա. XVII-XVI դդ.
(լուս.` Վ. Հակոբյանի: Ըստ` Au Pied, 2007, p. 55, fig. 9)
դամբարան N 5A, ներմուծված գունազարդ
գավաթ, Ք.ա. XX-XIX դդ., կավ (պեղ. և լուս.`Հ. Սիմոնյանի: Ըստ` Акоп Симонян, 2009,
Изображение мирового…, Media Inform, Drgo Barzini, N 1, p. 22)
գունազարդ սափոր, Ք.ա. XX-XVIII դդ.
(պեղ. և լուս.` Հ. Սիմոնյանի)
գունազարդ սափոր,Ք.ա. XIX-XVIII դդ.
(Ա. Քալանթարյանի և Ժ. Խաչատրյանի
հավաքածու, լուս.` Վ. Հակոբյանի)
դամբարան N 7, գունազարդ սափորներ,
Ք.ա. XIX-XVIII դդ.
(պեղ. և լուս.` Հ. Սիմոնյանի)
դամբարան N 3, սև փայլեցված
կարաս` համաշխարհային վիշապօձի
պատկերով, Ք.ա. XX-XIX դդ.
(պեղ.` Հ. Սիմոնյանի, լուս.` Վ. Հակոբյանի:
Ըստ՝ Акоп Симонян, 2009, Изображение мирового…,
Media Inform, Drgo Barzini, N 1, p. 23, fig. 4)
(լուս.` Հ. Սիմոնյանի)
Ք.ա. XX-XVIII դդ.
(լուս.`Զ. Սարգսյանի)
դամբարան N 3, սուսեր, Ք.ա. XX-XIX դդ.,
բրոնզ
(պեղ.` Հ. Սիմոնյանի, լուս.` Վ. Հակոբյանի: Ըստ՝
Акоп Симонян, 2009, Изображение мирового…,
Media Inform, Drgo Barzini, N 1, p. 24, fig. 4)
NN 1-5 դամբարանների ընդհանուր տեսքը,
Ք.ա. XXIII-XX դդ. (պեղ.` Հ. Սիմոնյանի, լուս.`
Վ. Հակոբյանի: Ըստ՝ Акоп Симонян, 2009,
Изображение мирового дракона-змея…, Media
Inform, Drgo Barzini, N 1, p. 20)
Leave a Reply