Էրգանիի թաքնված էջը

Ֆերդա Բալանջար

Իսմայիլ Բեշիքչի հիմնադրամը հրատարակել է Մյուսլյում Ուզուլմեզի «Էրգանիի պատմության թաքնված էջը» գիրքը: Ուզուլմեզը, ով նույնպես էրգանիցի է, գրքում անդրադառնում է Դիարբեքիրի Էրգանի գավառի և շրջակայքի հայերի կյանքին նախքան 1915 թ. և դրանից հետո: Գիրքը, որը մեծավ մասամբ հիմնված է բանավոր պատմության վրա, կարևոր տեղեկություններ է հաղորդում Էրգանիի հայերի պատմության վերաբերյալ: Ուզուլմեզի հետ զրուցեցինք գրքի և հատկապես ներկայում էրգանցիների «հայկական ընկալման» շուրջ:

-Ներկայում՝ հատկապես վերջին 10-15 տարվա ընթացքում, տեսնում ենք, որ Թուրքիայում Հայկական հարցն ավելի շատ է քննարկվում` ի տարբերություն անցյալի: Այս իրավիճակը վերաբերու՞մ է նաև Էրգանիին: Գիտենք, որ Դիարբեքիրում կարողանում եք հանգիստ հավաքել հայերի վերաբերյալ բանավոր պատմությունները: Եթե որևէ հետազոտող բանավոր պատմության վերաբերյալ աշխատանքներ կատարելու համար գա Էրգանի, էրգանցիները հանգիստ կարո՞ղ են խոսել Էրգանիի հայերի մասին:

-Էրգանիում վերջին 10-15 տարվա ընթացքում մարդիկ իրար մեջ խոսում են Հայկական հարցի մասին: Այս խոսակցությունները ծավալվում են ընտանեկան միջավայրում կամ էլ սրճարաններում` ընկերական խոսակցությունների շրջանակներում: Հայկական հարցի մասին խոսելիս, եթե անծանոթ կամ անվստահելի մարդիկ են լինում, այդ խոսակցությունները դարդարեցնում են: Քանի որ աշխարհագրական այդ շրջանում շարունակաբար ռազմական դրություն և արտակարգ իրավիճակներ են եղել, և «ոչ թեժ» պատերազմներ են տեղի ունեցել, էրգանիցիները լարված են, վտանգի զգացումը գերիշխում է: Մեր մարդկանց մեծամասնությունը մտածում է, որ եթե իմնանան, որ Հայկական հարցի մասին են խոսում, ապա սև ցուցակի մեջ կընկնեն: Սակայն չնայած այս ամենին՝ Հայկական հարցի մասին թեկուզ և քիչ, այնուամենայնիվ խոսում են: Նախկինում լռություն էր տիրում:

Մյուս կողմից էլ, բնականաբար, Էրգանիում բնակվող մարդիկ բոլորը նույն զգացումները, կարծիքն ու վերաբերմունքը չունեն: Կպատահեն մարդիկ, ովքեր կցանկանան Էրգանիի հայերի վերաբերյալ բանավոր պատմության աշխատանքներ կատարելու համար եկածներին վռնդել կամ հակառակը՝ հյուրընկալել: Կարծում եմ՝ հատկապես ջերմ վերաբերմունք չեն ցուցաբերի պետության հետ կապեր ունեցողները, կրոնամոլները, հայկական ունեցվածքին տիրացածների մտերիմ բարեկամները: Էրգանիում նմանատիպ մարդկանց թիվն այդքան էլ մեծ չէ: Էրգանիի հայերի վերաբերյալ տեղեկություն ունեցող մարդկանց մեծ մասը հետազոտության նպատակով եկած մարդու նկատմամբ վստահություն տածելու դեպքում ազատ կխոսի այդ թեմայի մասին: Օրինակ՝ «Էրգանիի պատմության թաքնված էջը՝ հայերը» գիրքը գրելիս հանդիպել եմ բազմաթիվ մարդկանց հետ: Նաև Ադնան Չելիքն ու Նամըք Քեմալ Դինչն իրենց բանավոր պատմություն հանդիսացող «Հարյուրամյա ա՜խ. հասարակական հիշողության հետքերում 1915 թ. Դիարբեքիրը» աշխատության մեջ տեղ են հատկացրել նաև Էրգանիում կատարված հարցազրույցներին ու հանդիպումներին:

–Էրգանիում այսօր բնակվող իսլամացված հայերը կարողանու՞մ են արտահայտել իրենց ազգային ինքնությունը:

-Որքանով որ տեղյակ եմ, քրդերի, հայերի և թուրքերի մոտ տոհմը հայրական կողմով է արտահայտվում: Պաշտոնական գրանցումները ևս հայրական կողմով են կատարվում: Ես բնիկ էրգանիցի եմ: Հայերի մասին պատմություններն ընդհանրապես ընտանիքիս մեծերից եմ լսել: Այս պատմությունները ոչ թե Հայկական հարցի, այլ ավելի շատ անձերի և վայրերի վերաբերյալ էին: Ընտանիքիս մեծերը գյուղերի մասին որևէ բան չէին պատմում: Այդ պատճառով էլ տեղյակ չեմ գյուղերի վիճակի մասին, սակայն 1960-ական թթ. և 70-ական թթ. առաջին կեսին Էրգանի գավառի կենտրոնում 4-5 ընտանիք կար, որոնց տան գլուխները իսլամացված հայեր էին: Սակայն իսլամացված հայ կանանց թիվն ավելի շատ էր, և այս կանանցից ծնված երեխաներն իրենց հայ չէին համարում:

Չեմ կարող ասել, թե 1915 թ. կոտորածից և տեղահանությունից հետո Էրգանիում մնացած հայերից քանի հոգի է իսլամացվել, քանիսը` շարունակել հայկական ինքնությամբ ապրել: Էրգանիի կենտրոնում բնակվող հայերը տարբեր պատճառներով տարբեր ժամանակ հեռացել են Էրգանիից: Որքանով որ ինձ է հայտնի, Էրգանի գավառի կենտրոնում այսօր իսլամացված հայերից երրորդ սերունդ ընտանիքներ կան, որոնք բազմացել են միայն մեկ ընտանիքից: Նրանցից մեկի հետ հանդիպել եմ և գրքումս գրել նրա մասին: Այդ անձը, որից հարցազրույց եմ վերցրել, ասաց, որ հավատքով  մուսուլման է, ազգությամբ՝ հայ: Չգիտեմ՝ ինչ իրավիճակ է տիրում գյուղերում:

-Արմատներով էրգանցի հայերը երբ այցելում են Էրգանի, մուսուլմանները նրանց լա՞վ են վերաբերվում, թե՞ կասկածելի և սառը վերաբերմունքի են արժանանում:

-Շատ դժվար է այս հարցին հստակ պատասխան տալ: Ոչ վկա եմ եղել, ոչ էլ տեսել եմ հայերի, որոնք արմատներով Էրգանիից են և այցելել են Էրգանի, սակայն անձամբ եմ տեսել, որ նախկինում հայերի սուրբ օրերին Դիարբեքիրի «Գյավուր թաղամասից» հայերը խմբերով այցելում էին Էրգանիի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին: Այդ ժամանակ տեղացի հայերը շատ էին օգնում ուխտի եկած հայերին: Քանի օր տեղն եկավ, ապա նշեմ մի հանգամանքի մասին, որին անդրադարձել եմ նաև գրքիս մեջ: Պաշտոնական գաղափարախոսությունը հասարակության վրա տարբեր ազդեցություն էր ունենում: Դրանցից մեկն էլ այն էր, թե հայերը շատ հարուստ են եղել, 1915 թ. տեղահանության  ժամանակ ստիպված են եղել իրենց ոսկիներն ու արժեքավոր իրերը տարբեր տեղերում թաղել: Այժմ Էրգանիում և այլ վայրերում գանձագողերը քանդում են նախկինում հայերով բնակեցված վայրերը: Երբ հայերը ոչ թե խմբերով, այլ միայնակ կամ մեկ-երկու հոգով են գալիս, գաղտնի տարածվում է, թե հայերը եկել են գանձերի և թաղված ոսկիների հետևից: Ես շատ եմ լսել այս բնույթի զրույցներ: Գանձագողերն էլ սկսում են հետևել եկածներին:

-Ընդհանրապես Թուրքիայի մյուս ժողովուրդների համեմատ քրդերը Հայոց ցեղասպանության հետ առերեսվելու հարցում ավելի ազատ են երևում: Այս իրավիճակը Էրգանիին է՞լ է բնորոշ:

-Էրգանի գավառում գրագիտության մակարդակը բարձր է. դպրոցների թիվը մեծ է: Նախկին Տիգրիսի գյուղական ինստիտուտը մեծ նշանակություն է ունեցել Էրգանիի համար: Բացի այդ՝ աշխարհագրական դիրքով ևս կենտրոնական տեղ է զբաղեցնում: Գտնվում է Էլյազըղ-Դիարբեքիր մայրուղու և երկաթուղու հարևանությամբ: Դեպի Չյունգյուշ, Չերմիկ, Տիգրիս ցամաքային հաղորդակցությունը Էրգանիի վրայով է: Էրգանին այն վայրերից է, որտեղ սկիզբ են առել հեղափոխական, ձախակողմյան, կոմունիստական և քրդական ազգային շարժումները: Այդ պատճառով էլ կարող եմ ասել, որ Հայոց ցեղասպանության հետ առերեսվելու առումով, Թուրքիայի մյուս նահանգների և գավառների համեմատ, Էրգանին ավելի ազատ է:

-Կարո՞ղ եք ասել, որ Էրգանիի և շրջակա բնակավայրերի հայերից մնացած ունեցվածքը բռնազավթած ընտանիքները Հայկական հարցի վերաբերյալ խոսելուց ավելի են խուսափում և ըմբոստ կեցվածք որդեգրում: Ըստ մեր դիտարկման՝ տարբեր աշխարհագրական շրջաններում նրանք, ովքեր խիստ հակազդեցություն են ցուցաբերում Հայկական հարցին անդրադառնալուն, ընդհանրապես այն շրջանակներն են, ովքեր հարստացել են հայկական ունեցվածքի հաշվին:

-Ես նման դիտարկում չունեմ, թե Էրգանիի և շրջակա բնակավայրերի հայերից մնացած ունեցվածքը բռնազավթած ընտանիքները Հայկական հարցի մասին խոսելուց ավելի են խուսափում և ըմբոստ կեցվածք ընդունում: Միայն մի դեպքի եմ հանդիպել: Այս գիրքը պատրաստելիս մարդկանց, որոնց հետ խոսել եմ, հարցրեցի, թե իրենց պատմածները գրելիս իսկական անունները գրե՞մ, թե՞ ոչ: Իմ գրքում բոլոր անունները համապատսախանում են իրական անուններին: Նրանք, ովքեր չցանկացան, որ իրենց իրական անունները գրեմ, նրանց պատմությունները գրքիս մեջ չընդգրկեցի:  Զրուցակիցներիցս մեկը՝ մի ուսուցիչ, պատմեց, թե իր պապն ու այլ ընտանիքներ ինչպես են բռնազավթել հայերի ունեցվածքը: Երբ հարցրեցի. «Ձեր պատմածները կարո՞ղ եմ Ձեր իսկական անվամբ գրել», պատասխանեց՝ ոչ: Գրքիս մեջ «Հայկական ունեցվածքի բռնագրավումը» հատվածում բացառության կարգով գրեցի «թոշակի անցած ուսուցիչ» լոկ այն պատճառով, որ մանրամասնություն էր պարունակում:

-Հայոց ցեղասպանության հետ առերեսվելու հարցում կարո՞ղ ենք իմանալ Ձեր կարծիքը:

-Որպեսզի առողջ անհատներ լինենք, հասարակական ժողովրդավարություն լինի, առողջ կյանքի համար պետք է հիշողությունը վերականգնենք, ազատվենք կեղծ պատմության գերությունից, ամեն ինչ սկսենք ակունքներից քննել: Մեր անցյալի հետ առերեսվելով՝ 1915 թ. ցեղասպանության մեղքից պետք է ազատվենք: Պետք է խղճի հետ առերեսվենք և այս մեղքն այլևս շալակած չտանենք: Ներողություն խնդրելով և ճշմարտությունն ընդունելով` մենք չենք նվաստանա, այլ ընդհակառակը՝ պատմության մեջ մեր պատվավոր տեղը կզբաղեցնենք: Պատմության մեջ շատ օրինակներ կան: Ցանկանում եմ, որ «Էրգանի պատմության թաքնված էջը՝ հայերը» գիրքս ընկալվի որպես անցյալի հետ առերեսվելու խորհրդանշական քայլ:

-Ինչպե՞ս ոչնչացավ Էրգանիի հայտնի գինին:

-Ինչպես պատմում էին ընտնաիքիս մեծերը, 100 տարի առաջ պատմական Էրգանիում Զյուլքյուֆ/Մաքամ լեռան ողջ շրջակայքը հանդեր, արտեր և այգիներ էին, որոնց մեծ մասը հայերին էր պատկանում: Որպեսզի հանդերի և այգիների հողի հոսքը կանգնեցնեն և զառիթափերը ուղղեն, քարից պատեր էին կառուցում և այգիների ու հանդերի ողջ երկայնքով նշենիներ տնկում: Գինի պատրաստելու համար ամենալավ խաղողը Էրգանիի այգիներում էր լինում: Պատմաության գրքերում նշված է, որ Էրգանիի նուշը շատ հայտնի էր, ցայսօր էլ շեշտվում է դա: Ավելին՝ բերանին համ տվող, կյանքը գունավորող Էրգանիի գինին շատ հայտնի է եղել:

(…) Աբդուլլահ պապիս մառանում հսկայական կարասներ կային, որոնց գինու կարաս էին անվանում: Այն, որ այդ կարասներին «գինու կարաս» էին անվանում, կարծում եմ՝ պայմանավորված էր նրանով, որ Էրգանիում նախկինում գինեգործությունը տարածված է եղել, ինչպես նաև` այդ հսկայական կարասների պատրաստությամբ: Պապիկենցս մառաններում այդ կարասների մեջ մկներից և կրծողներից գարի և սերմացու ցորեն էին պահում: Նախկինում ոչ միայն Քյուլքյուֆ/Մաքամ լեռան լանջերին, այլև Հիլար, Քըլլեշ գյուղերում շատ լավ խաղողի այգիներ կային: Այստեղ այգեգործությունը զարգացած էր: Հիլարի քարանձավները նախկինում որպես գինու պահեստ էին օգտագործում:

Տարեց մարդկանցից եմ լսել. երբ որ թութը հասնում էր, հայերը թողում էին խմելը, կրկին սկսում էին, երբ դուրս էր գալիս բողկը: Ամռան շոգին չէին խմում:

Հատված գրքից

1915 թ. ինչեր տեղի ունեցան Էրգանիում

Մեր գերդաստանի մեծերից հորս հորեղբայրը` Զեքերիա Ուզուլմեզը, մեր երիտասարդ ժամանակ անցյալում կատարվածի վերաբերյալ պատմություններ էր պատմում մեզ: Էրգանիի հայերին տարել են, որպեսզի Բողազի վերևով Չերմիշ-Չյունգյուշի խորխորատ նետեն: Մի մասին էլ, ասելով, թե «Ձեզ Սիրիա ենք տանելու», քարավաններ են կազմել և տանելով Էրգանի-Դիարբեքիրի միջև գտնվող Դեվեգեչիթի՝ գնդակահարել են: Շատ ժամանակ փամփուշտներն ափսոսալով` դաշունահարել ու սվինահարել են: Իսկ մեծամասնությանը սպանել են նախքան քարավաններ կազմելը՝ իրենց անկողնում, դաշտում, տարբեր պատճառաբանություններով արժեքավոր իրերը գողացել, երիտասարդ աղջիկներին և կանանց երկրորդ, երրորդ կին դարձնելու կամ աշխատեցնելու համար տիրացել են: Փոքրիկ տղա երեխաներին վերցրել են հովվություն անելու կամ էլ այգում աշխատեցնելու համար:

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/15336/erganinin-sakli-sayfasi

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net