Հակոբ Սիմոնյան
(պեղ. և լուս.` Հ. Սիմոնյանի)
պեղավայրի տեսքն օդապարուկից,
Ք.ա. XXIX-XXV դդ.
(պեղ.՝ Ս. Սարդարյանի, լուս.՝ Գ. Դավթյանի)
Ք. ա. IV հազարամյակի կեսին Հայաստանում ձևավորվում է բացառիկ ինքնատիպ և հզոր մի մշակույթ, որը գոյատևում է ավելի քան մեկ հազարամյակ և, զարգանալով, ընդգրկում է հսկայական տարածքներ՝ Հյուսիսային Կովկասից մինչև Իսրայել, Արևելյան Անատոլիայից (Ամիդ) մինչև Կենտրոնական Իրան (Գոդին-թեփե)՝ առանցքում ունենալով Հայկական լեռնաշխարհը, մասնավորապես Արարատյան դաշտը և սրան մերձակա նախալեռնային գոտին: Ժամանակակից 12 պետությունների տարածքներում հավաստված այս մշակույթը գիտական աշխարհին հայտնի է տարբեր անուններով: Դրանցից առավել տարածված են Կուր-Արաքսյան և Շենգավթյան անվանումները: Այս մշակույթը բնորոշվում է երկրագործական նստակյաց տնտեսությամբ, որի հազարավոր բնակավայրերը խիտ ցանցով ծածկում են Հայկական լեռնաշխարհի և հարակից տարածքների արգավանդ գետահովիտները, բաձրադիր սարահարթերը և բարձր լեռնային գոտիները: Վաղ բրոնզի դարի արհեստական բլուր-բնակավայրերը հատուկ են մեծ հզորությամբ մշակութային շերտերը, որոնք որոշ վայրերում հասնում են 12 և ավելի մետրերի (Այգևան, Մոխրաբլուր, Նորշուն-թեփե):
Մշակույթին բնորոշ է հում աղյուսե ճարտարապետությունը: Հարդախառն և ավազախառն կավից, կաղապարների միջոցով պատրաստաված և արևի տակ չորացված հում աղյուսն այն հիմնական շինանյութն էր, որից կերտում էին բնակելի և տնտեսական շինություններ, պարիսպներ, տաճարներ, հիդրոինժեներական կառույցներ և այլն: Տների հիմքերը շարում էին գետաքարերից, ճեղքված կամ անմշակ բազալտից (Շենգավիթ, Հառիճ, Կարազ, Ամիրանիս-գորա և այլն):
(պեղ. և լուս.` Հ. Սիմոնյանի)
Տարածված էին կլոր՝ 4-10 մ տրամագծով և ուղղանկյուն հատակագծով շինությունները: Վերջիններս ունեին հարթ, գերանակապ տանիք, իսկ կլոր հատակագծով շինությունները՝ ա/ կեղծ թաղակապ շինվածք՝ կենտրոնում երդիկ, որը լուծում էր տան լուսավորության և օդափոխության խնդիրները; բ/ գլանաձև պատեր, որոնք կրում էին պարզունակ, «հազարաշեն» տիպի, եղեգնի՝ կավածեփ շերտով պատված տանիքներ (Շենգավիթ, Մոխրաբլուր): Հատակները տոփանված հողից էին: Կային նաև կավասվաղ, մինչև 10 սմ հաստությամբ (Շենգավիթ) և կարմիր ներկած (Ղարաքեփեկ-թեփե) հատակներ: Գրանցվել են կավակերտ պատերը դեկորատիվ հարդարմամբ աշխուժացնելու ու տարբեր գույնի աղյուսների ձևավոր շարվածքով շինությունը զարդարելու և գունախաղով պատի միապաղաղ տեսքն աշխուժացնելու օրինակներ՝ (Շենգավիթ, Նախիջևանի Մոխրաբլուր, Յանիկ-թեփե և այլն):
Պաշտամունքային կառույցների ներսում, բագինների առջև, զուտ շենգավթյան մշակույթին բնորոշ, մինչև մեկ մետր տրամագծով, ներքին տարածքը միջնապատ-հաստացումներով երեք մասի բաժանված և երկրաչափական պատկերներով զարդարված թրծակավե կրակարաններ էին: Սրանց մոտ հայտնաբերվել են կանանց և տղամարդկանց, ինչպես նաև պաշտվող կենդանիների՝ ձիերի, շների, ցլերի և խոյերի արձանիկներ:
1-10 հա տարածքով բնակավայրերը շրջապատված էին քարից (Շենգավիթ, Գառնի, Փերսի, Խորենիա՝ Ջավախք) և հում աղյուսից (Մոխրաբլուր, Գյոյ-թեփե, Գուդաբերտեկե) կառուցված պարիսպներով, արհեստական ջրափոսերով (Նորաբաց, Կվացխելեբի, Խիզաննաթ-գորա): Կենտրոնական քաղաքատեղիները, որոնց բնորոշ է խիտ կառուցապատումը (Շենգավիթ, Մոխրաբլուր և այլն), շրջապատված էին արբանյակ-բնակատեղիներով:
Շենգավթյան մշակույթը կրողներն ունեցել են կրոնական բարդ համակարգ:
(պեղ. Գ. Արեշյանի և Հ. Սիմոնյանի, լուս.` Հ. Սիմոնյանի)
Մոխրաբլուր բնակավայրի կենտրոնական մասում, III շինարարական հորիզոնում բացվել է ծավալատարածական մի հորինվածք՝ կարծր տուֆից շարված, ուղղանկյուն հատակագծով (7,4×5,5 մ) «աշտարակ», որի արևելյան մասում դրված էր 3,9 մ երկարությամբ միակտոր բազալտից զոհասեղանը: Քարակերտ կառույցին կից բացվել են կավակերտ շինություններ, մոխրափոսեր, որոնց մեջ կուտակել էին սրբազան կրակարանների մոխիրը: Շենգավիթ քաղաքատեղիում հայտնաբերվել են տուֆե բազմաթիվ կուռքեր, թրծակավե օջախ-կրակարաններ: 2012 թ. պեղվեց պաշտամունքային մի բարդ համակարգ՝ հատուկ ծիասկան արարողությունների համար նախատեսված ուղղանկյուն հատակագծով մի սենյակ, որի ներսում բացվեց ճակատը ռելիեֆ քանդակներով զարդարված կավակերտ բագին: Սրա վրա ամրացված է եղել կուռքի փայտե արձանը: Դիմացը թրծակավե ատրուշան-կրակարանն էր, որի մոտ ընկած էր հեղումների գավաթը, իսկ նստարանի վրա՝ եղջերուի եղջյուրից զոհաբերության գործիքը: Կիսագետնափոր սենյակ տանող աստիճաններից աջ կավակերտ ավազաններ էին, որոնց մեջ հավաքել էին սրբազան կրակի մոխիրը: Տաճարում հայտնաբերվեց ֆալլաձև կախիկ-հմայիլ, որը, թերևս, քրմուհու տարբերակիչ նշանն էր: Համալիրի մյուս սենյակն ուներ տնտեսկան բնույթ: Պաշտամունքային համանման մի կառույց պեղվել է Պուլուր հնավայրում:
Վաղ քաղաքատիպ բնակավայրերը, տաճարները, պարիսպները, զարգացած արհեստագործությունը՝ մետաղագործություն, քարգործություն, խեցեգործություն, տեքստիլ, գինու և գարեջրի արտադրությունը, տրանսպորտը, կշռի միասնական համակարգը և այլ հատկանիշներ վկայում են շենգավթյան մշակույթի զարգացման բարձր մակարդակի մասին, որը թևակոխել էր քաղաքակրթության շեմը:
(Ս. Սարդարյանի հավաքածու, լուս.`
Վ. Հակոբյանի, Ըստ` У подножия, 2008, рис. 4)
Ք.ա. XXVII-XXV դդ., թրծակավ
(պեղ.՝ Ս. Սարդարյանի, լուս.` Վ. Հակոբյանի)
Ք.ա. XXVII-XXV դդ., թրծակավ
(պեղ. Հ. Սիմոնյանի և Մ. Ռոթմանի,
լուս.` Հ. Սիմոնյանի)
Ք.ա. XXIX-XXVII դդ.
(պեղ.` Ս. Սարդարյանի, լուս.` Վ. Հակոբյանի)
(պեղ.՝ Ս. Սարդարյանի, լուս.` Վ. Հակոբյանի:
Ըստ` ՀՀՈ, 2007, աղ. XI1)
կախկոթառ կացին, Ք.ա. XXVII-XXV դդ.,
բրոնզ (առաջին հրատարակումը՝
Հ. Մարտիրոսյանի, լուս.՝ Վ. Հակոբյանի: Ըստ`
Arménie. Trésors de l’Arménie ancienne, 1996, նկ. 13, այսուհետ՝ Arménie)
Մերձերևանյան գանձ, կտցավոր կացին,
Ք.ա. IV-III հազ., բրոնզ
(պեղ.՝ Հ. Մարտիրոսյանի, լուս.` Վ. Հակոբյանի,
Ըստ` У подножия, 2008, նկ. 2)
Մերձերևանյան գանձ, կացին, Ք.ա. IV-III հազ., բրոնզ
((Հ. Մարտիրոսյանի հավաքածու, լուս.` Վ. Հակոբյանի:
Ըստ` У подножия, 2008, նկ. 3)
(լուս.` Հ. Սիմոնյանի)
Ք.ա. XXV-XXIV դդ., վանակատ, ոսկի
(պեղ.՝ Հ. Սիմոնյանի և Մ. Ռոթմանի,
լուս.` Վ. Հակոբյանի)
(պեղ. և լուս.` Պ. Ավետիսյանի)
Ք.ա. XXIX-XXVII դդ. (լուս.` Հ. Սիմոնյանի)
Leave a Reply