4. Հայկական լեռնաշխարհի ժայռապատկերները

Հակոբ Սիմոնյան, Կարեն Թոխաթյան

Մեզոլիթյան ժամանակաշրջանում` Ք. ա. XII-VIII հազարամյակներում, Եվրասիական վիթխարի մայրցամաքի տարբեր շրջաններում ծագեց ժայռապատկերային արվեստը:  Հնագույն ստեղծագործողների համար քարը դարձավ մի ինքնատիպ «կտավ»: Ժայռաբեկորների և քարաժայռերի, հրաբախային ռումբերի և լավաների հոսքերի արևայրուքով պատված քարերի հարթ մակերեսներին փորագրվում, փորագծվում և քանդակվում էին երկրաչափական ու բուսական զարդեր, մարդկանց, կենդանիների, թռչունների ու սողունների ‎ֆիգուրներ, զենքեր, կենցաղային իրեր, նավակներ, լաստեր, սայլեր ու մարտակառքեր, դիցաբանական, մարտի ու որսի տեսարաններ:

Հայաստանի ժայռապատկերները քանակով, տեսականիով, ոճով ու բովանդակությամբ բացառիկ են Հին Արևելքի մշակութային համատեքստում: Հայկական լեռնաշխարհում առ այսօր վկայված է ավելի քան 100 000 ժայռապատկեր, որոնք առանձնակի խտությամբ տեղակայված են Հայաստանի Հանրապետության Սյունիքի (Ուխտասար), Վայքի (Ջերմուկի լեռներ), Գեղարքունիքի (Աժդահակ), Կոտայքի (Պայտասար, Զառ), Արագածոտնի (Ոսկեհատ, Արագած լեռ, Կաքավաբերդ) և այլ մարզերում: Ժայռապատկերները հիմնականում տարածված են բարձր լեռնային շրջաններում` ծ.մ. 2000-3000 մ բարձրությամբ վայրերում, սակայն առկա են նաև նախալեռնային և հովտային` ծ.մ. 1000-2000 մ բարձրությամբ շրջաններում:

Արվեստաբանական և հնագիտական վերլուծությունը հիմք են եզրակացնելու, որ Հայկական լեռնաշխարհում ժայռապատկերային արվեստն սկզբնավորվել է մեզոլիթ-նեոլիթյան ժամանակաշրջանում և հարատևել մինչև միջնադար՝ բացառիկ ծաղկում ապրելով բրոնզի դարում: Ժայռապատկերներում արտացոլված են ինչպես հիպերբոլիկ, այնպես էլ իրական, պարզունակ կերպարներ, ստատիկ և դինամիկ դիրքով ֆիգուրներ, անհատական և թեմատիկ սյուժեներ, որոնք արտացոլված են մարդու գործունեության և աշխարհընկալումների բոլոր կարևոր ոլորտները:

Ըստ թեմատիկայի՝ դրանք կարելի է ստորաբաժանել.

1. Որսի ու ռազմի տեսարաններ:
2. Անասնապահական (ընտելացում‚ վարժեցում) և երկրագործական (վար) տեսարաններ:
3. Ծիսական արարողություններ‚ մարզական ու պարի տեսարաններ:
4. Նախնիների, աստվածությունների, դիցաբանական հերոսների, բարի ոգիների պատկերներ: Սրանցում առանձնանում է կայծակնացայտ աստվածության կերպարը:
5. Կենդանիների պատկերներ՝ այծ, ցուլ, եղջերու, հովազ, տուր, զուբր, վիթ, ձի, շուն, գայլ, աղվես, վարազ, արջ, օձեր, ջրլող թռչուններ:
6. Առասպելական արարածներ՝ վիշապներ, հրեշներ, հեքիաթային էակներ:
7. Ծառ ու ծաղկի, պտուղների պատկերներ:
8. Մայրության, սրբազան բեղմնավորման, պտղաբերության ու ժամանակի պաշտամունքն արտացոլող պատկերներ: Ուշագրավ է նախամոր կերպարը, որը համահունչ է շումերական առասպելի Նամմու նախամոր կերպարին:
9. Փոխադրամիջոցներ (սայլ, նավակ, սահնակ) և կառուցվածքներ (ոռոգման ցանցեր, թակարդներ, արգելապատնեշներ, խորհրդավոր կառույցների հատակագծեր):

10. 

    Զենքեր, գործիքներ և հարմարանքներ՝ նիզակ, կապարճ, գուրզ‚ մահակ‚ վահան, կեռիկ, արոր, օղապարան, ցանց, ուռկան:

11. Շրջակա միջավայրի անշարժ տարրեր՝ սակավ են՝ լեռ, գետ, լիճ, աղբյուր պատերները: Գերակշռում են բնության երևույթները՝ կայծակ, անձրև, ծիածան:
12. Կան տարատեսակ նշաններ, գաղափարագրեր ու խորհրդանշաններ, որոնք հիշեցնում են պիկտոգրամաներ, ինչպես նաև հնագույն տառեր:
13. Ժայռապատկերների մի խումբ ստեղծվել է ժամանակի ու տարածության մեջ կողմնորոշման նպատակով՝ օրացույց, տեղանքի ու երկնակամարի քարտեզներ:
14. Մեծաթիվ են սոլյար նշանները: Առանձնանում է տիեզերքի, մասնավորապես Կաթնածիր համաստեղությունը պատկերող ժայռաքանդակը, որը եզակի երևույթ է:

Ժայռապատկերների գերկենտրոնացումը վկայում է, որ Հայկական լեռնաշխարը ժայռափորագրման հնագույն օջախներից է: Հայոց մեջ ժայռափորագրման ավանդույթները հարատևել են ու պահպանվել հազարամյակներ, ինչը վկայում է այս ոլորտի տևականության և անընդհատության մասին։