Վերֆելի վէպը՝ գետտոյի բեսթսելեր

Ինչպէս էր «Մուսա լերան 40 օրը» ոգեշնչում Վարշաւայի հրեաների ապստամբութիւնը:

Հրէական օրացոյցի Նիսան ամսուայ 27րդ օրը (2016 թուականին՝ Մայիսի 5ին) Իսրայէլն ու աշխարհի հրէական համայնքները յիշատակում են Հոլոքոսթի զոհերի յիշատակի՝ Աղէտի ու հերոսութեան օրը: Այն սահմանուած է ի պատիւ Վարշաւայի գետտոյի ապստամբութեանը՝ Հոլոքոսթի ժամանակ հրէական դիմադրութեան ամենանշանակալի դրուագին:

ԱՄՆ Հոլոքոսթի թանգարանի պատմաբան Էդնա Ֆրայդբերգը յօդուած է հրապարակել գրող Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա Լերան 40 Օրը» վէպի եւ Վարշաւայում հրէական գետտոյի երիտասարդների ապստամբութեան վրայ նրա ազդեցութեան մասին: 2015ին, The Jewish Daily Forward-ում հրապարակուած յօդուածը ներկայացնում ենք ստորեւ.

«Վարշաւայի գետտօն իրական դժոխք էր երկրի վրայ: Գերմանացիների գրաւած Վարշաւայի կենտրոնում գտնուող քաղաքային բանտերի գօտին 1940 թուականի Նոյեմբերից շրջապատուած էր փշոտ մետաղալարերով ամրացուած բարձր պարիսպով, որն աչալրջօրէն հսկում էին զինուորները: Գերմանիայի իշխանութիւնը հաւաքել էր տարբեր տարիքի մօտ 400,000 հրեայի 1.3 քառակուսի կիլոմետր տարածքում՝ իւրաքանչիւր սենեակում տեղաւորելով միջինում 7-8 մարդու: Պայմաններն անտանելի էին. անբաւարար սնունդ, սանիտարահիգիենիկ պայմանների բացակայութիւն: 1942 թուականի կէսերին սովից կամ հիւանդութիւններից մահացել էր 83,000 հրեայ: Իսկ փրկուել յաջողուած գրեթէ 300,000 հրեաների գերմանացիներն արտաքսել են Տրեբլինկայի համակենտրոնացման ճամբար՝ գազախցեր:

Վարշաւայում եւ Լեհաստանի այլ քաղաքներում գտնուող գետտօներում հրեաները գաղտնի դպրոցներ եւ գրադարաններ էին բացում՝ միմեանց փոխանակելով գրքեր եւ հոգեւոր արժէքներ կրող այլ մշակութային նիւթեր: Վարշաւայի գետտոյում ամենատարածուած գիրքը չեխ-աւստրիացի գրող Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա Լերան 40 Օրն» էր:

Վերֆելի վաղ ստեղծագործութիւնները նացիստներն այրել են դեռ 1933 թուականի Մայիսին՝ դրանք պիտակաւորելով որպէս «հրեայ գրողի թունաւոր պտուղներ» եւ մեղադրելով գրողին խաղաղասիրութեան, ողջ մարդկութեան հանդէպ սիրոյ տարածման, նացիզմի եւ ազգայնականութեան հանդէպ թշնամական ծաղրի համար: «Մուսա Լերան 40 Օրը» գիրքը առաջին անգամ հրատարակուել է Աւստրիայում, նացիստների կողմից Գերմանիայում գրողի գրքերն այրելուց ընդամէնը մի քանի ամիս անց: Վէպում մանրամասն նկարագրւում են Օսմանեան կայսրութեան իրականացրած քրիստոնեայ հայերի համակարգուած տեղահանութիւններն ու սպանութիւնները: Հէնց այդ գործողութիւնների շարքն էլ այժմ անուանում ենք Հայոց Ցեղասպանութիւն:

Հիմք ընդունելով իրական փաստերը՝ Վերֆելը նկարագրել էր հայ տղամարդկանց պայքարն ամենադաժան պայմաններում: «Մուսա Լերան 40 Օրը» վէպը գերմաներէնից թարգմանել են բազմաթիւ այլ լեզուների եւս, այն դարձել էր ամենակարդացուածներից մէկը ԱՄՆում եւ Եւրոպայում, բացառութեամբ՝ նացիստական Գերմանիայի, որտեղ այն արգելուել էր:

1934 թուականին The New York Times Book Review-ի խմբագիրը գրել էր. «Այս պատմութիւնը պէտք է արթնացնի բոլոր մարդկային արարածների զգացմունքները: Սա պատմութիւն է մարդկանց մասին, որոնք ունեցան հերոսների ճակատագրեր»:

Ընդամէնը մի քանի տարի անց Վերֆելի պատմութիւնը դարձել էր հրէական գետտոյի գերիների ամենաընթերցած գիրքը: Վէպի կրկնօրինակները ձեռքից ձեռք հասնում էին հրեայ երիտասարդներին՝ նրանց մէջ ապստամբելու քաջութիւն սերմանելով: Գետտոյի գաղտնի շարժման առաջնորդները կոչ էին անում հրեաներին զէնքի հետ վերցնել նաեւ Վերֆելի գիրքը:

Մի երիտասարդ գրել էր. «Մեզ միայն մէկ բան է մնում՝ գետտոյում հաւաքական դիմադրութիւն կազմակերպել… ցանկացած գնով: Պէտք է պատկերացնել, որ գետտօն մեր «Մուսա լեռն» է, եւ պատմութեան մէջ մի էջ նուիրել գետտոյին եւ մեր շարժմանը»: Վարշաւայի գետտոյի դիմադրութեան շատ ղեկավարներին նոյնպէս ոգեւորել էր Մուսա լերան պայքարը: Եւրոպայով մէկ սփռուած հրեաների կեանքը վտանգուած էր. մահուան սպառնալիքներն ամէնուր էին: Դէպքերից ընդամէնը մի քանի տարի առաջ այդ նոյն սպառնալիքներին ենթարկուել էին նաեւ հայերը:

Մենք պատմութիւն ենք ուսումնասիրում, որպէսզի ոգեւորուենք եւ զգուշանալ սովորենք: Սակայն մենք պէտք է յիշենք, իսկ Հայոց Ցեղասպանութիւնը գրեթէ ամբողջութեամբ մոռացուած էր այս երկրում: Միայն 1915 թուականին The New York Times-ը հրապարակել է 145 պատմութիւն օսմանեան յարձակումների եւ հաւաքական մահերի մասին:

Միլիոնաւոր ամերիկացիներ աջակցում էին հայ փախստականներին՝ նրանց սնունդ եւ հագուստ մատակարելով: Իսկ որքա՞ն ամերիկացիներ են այսօր լսել այդ վայրագութիւնների մասին, որոնց յաղթահարման գործում այդպիսի հաւաքական դեր ունէին իրենց նախնիները»:

Ռաֆայէլ Լեմկինը, որն ստեղծեց «genocide» (ցեղասպանութիւն) եզրոյթը 1944 թուականին՝ խորապէս ազդուած հայերի տառապանքներից, գրում է, որ յիշողութեան ֆունկցիան ոչ միայն անցեալը յիշելն, այլեւ մարդկային խիղճը շարժելն է: Լեմկինը, որ ինքը կորցրել էր ընտանիքը Հոլոքոսթի ժամանակ, ասել էր. «Ես անձնական ողբերգութիւնս բարոյական պայքարի վերածեցի»: Եթէ մենք մոռանում ենք, ինչ էր եղել 1915ին, ուրեմն, ո՞ր ուժերն են գերակայում իրականում: Ո՞ր գրքերն են ուղղորդելու մեր գործողութիւնները»:

Asbarez.com