Երզնկայում օսմաներեն արձանագրությամբ խաչքարերի գաղտնիքը

Արիս Նալջը

Մեծ Հայքի դաշտավայրում տեղակայված թերևս ամենահետաքրքիր քաղաքներից մեկը Երզնկան է: Տայք գավառում գտնվող այս քաղաք տարիներ շարունակ ներգաղթեր են տեղի ունեցել, որոնց շնորհիվ նա ստացել է այսօրվա կոսմոպոլիտ տեսքը:

Ինչպես նշում են տարբեր շրջանակներ, քաղաքն ունի մոտ 25-30 տոկոս ալևի բնակչություն, որի մեծ մասը 1870 թ. Դերսիմից եկել է Երզնկա և բնակություն հաստատել հայկական գյուղերում կամ շրջակայքում: Նրանք հայերի հետ լավ բարեկամներ են եղել, 1915 թ. ցեղասպանությունից բազմաթիվ հայ երեխաների են փրկել: Քանի որ փրկվածների հետ ամուսնական, քավորության կապեր են հաստատվել, բազմաթիվ ալևի ընտանիքներ հայ տատիկներ ունեն:

Մեզ ևս դիմավորում են այս ալևի ընկերներից մի քանիսը:

1914 թ. Երզնկայի բնակչության մեծ մասը կազմում էին հայերը: Երզնկան աչքի էր ընկնում որպես նշանավոր առևտրական կենտրոն: Քաղաքի կենտրոնը, որը մի կողմից շրջապատված է Մնձուրի լեռներով ու Դեսիմով, մյուս կողմից էլ` Էրզրումով, կարծես փոսի մեջ լինի: Իսկ հայկական բնակավայրերի մեծ մասը գտնվում է շրջակա գյուղերում:

Երթուղային մեքենաների վարորդներից կամ ժողովրդից որևէ վայր հարցնելիս դժվարության ենք հանդիպում: Նախ քարտեզի վրայի անուններն ենք հարցնում. ոչ ոք չի իմանում: Այնուհետև քրդերեն ենք հարցնում: Քրդերեն տեղանուններն իմացողների թիվն էլ է քիչ: Ամեն մի գյուղի անուն ցայսօր ամենաքիչը երեք անգամ փոխվել է: ժողովուրդը հայկական տեղանունները հարմարացրել է իր լսողությանը, քրդացրել և այդպես է օգտագործում:

Էրզրումի կողմից քաղաք մուտք գործելիս մի հանգստություն է մեզ պատում: Երկրաշարժից հետո վերակառուցված քաղաքի լայն ճանապարհներից է, թե ոչ` հայտնի չէ, սակայն կարծես մյուս նահանգներում Թուրքիայում բռնության արդյունքում առաջացած լարվածությունն այստեղ իր տեղը զիջել է հանգստությանը:

Նահանգապետարանի կողմից լույս տեսած` քաղաքի մասին զբոսաշրջության ուղեցույցում, որի վերջին հրատարակությունը 2015 թ. մարտին է եղել, շրջանի բոլոր նշանավոր հայկական եկեղեցիներն իրենց իսկական անուններով են նշված: Ուղեցույցի կազմի վրայի «Ամրոցներ, եկեղեցիներ, մզկիթներ» բաժինը մի քանի րոպե ժպիտ է պարգևում, սակայն բավական էր էջերը թերթել, և ուրախությունս հօդս ցնդեց:

Մշակույթի նախարարությունը ուղեցույցում քարտեզով, իսկ ճանապարհներին` դարչնագույն ցուցատախտակներով բավականին լավ ներկայացրել է, թե ինչպես գնալ եկեղեցիներ, սակայն այս բոլոր եկեղեցիները նշված են որպես «օսմանյան»: Հայերի մասին ոչ մի խոսք չկա:

Իսկ ավտոմայրուղու «Ավերակներ» գրված դարչնագույն ցուցատախտակները տանում են դեպի զարտուղի ճանապարհներ, որոնք ավարտվում են փակուղիներով: Եթե Ձեզ հետ գյուղն իմացող մեկը չլինի, ապա գրեթե անհնար կլինի այդ եկեղեցիները գտնելը: Իսկ որևէ գյուղացու հարցնելու դեպքում հնարավոր է Ձեզ գանձագող կարծելով` հետևեն կամ էլ ժանդարմերիային տեղեկացնեն:

Մենք էլ, այս ամենից խուսափելու համար, մեզ հետ վերցնում ենք հորեղբայր Հասանին: Նա սերում է մի ալևի ընտանիքից, որը հայերի աքսորի ժամանակ թաքցրել է գյուղի երեխաներին: Տատի ներդրումը մեծ է նրա կայացման գործում: Իր եղբայրների մեջ միայն նա քրդերեն գիտի, այդ էլ տատի շնորհիվ: Տատից իրեն մնացած մեկ այլ ժառանգությունն էլ հուշերն են:

«Տատիկս պատմում էր կատարվածի մասին: Հայկական գյուղի աղջիկներին տարել էին քաղաք` հասարակաց տանն աշխատեցնելու: Մերոնք էլ գնացել-փրկել են, գյուղ բերել: Իրենց որդիներին հարս են բերել, այդպես են փրկել»:

Օսմաներեն փորագրված խաչքարեր

Ճանապարհ ենք ընկնում՝ գտնելու երկու կարևոր քար, որոնք հարյուրավոր տարիներ շարունակ քիչ հայտնի բլուրից նայում են Երզնկային: Դրանք իրականում չորս հատ են եղել, սակայն մնացել երեքն են մնացել, իսկ մեկը երևի երկրաշարժի կամ գանձագողերի զոհը դառնալով` ավերվել է:

Խոսքս վերաբերում է Աբրենք (Ապարանք-Ակունքի խմբ.) վանքին և շրջակա խաչքարերին, որոնք հայերի հետքի մասին վկայող ամենահիասքանչ կառույցներն են:

Չնայած որ մեր ծանոթները զգուշացնում են, որ չենք կարող բարձրանալ 1700 մետր բարձրության վրա գտնվող այդ վանքը. առանց գյուղապետի և ժանդարմերիայի թույլատվության վտանգավոր կլինի, սակայն մենք լսելով մեր վարորդին` սկսում ենք մագլցել:

Էրզրումի ճանապարհով Դերջանի Ուչփընար գյուղով անցնող ճանապարհով վանք հասնելու համար անպայման պետք է ֆիզիկապես պատրաստված լինեք: Մարտ ամսից սկսած այդ բարձրունքի վրայի ձյան հալոցքի հետ միասին հաղորդակցությունն էլ ավելի հեշտ կարող է լինել: Թեև գյուղացիները ցույց են տալիս եկեղեցու տեղը, սակայն հետո մեր մեքենան կանգնեցնում են և հարց ու փորձ անում` պարզելու` գանձագողեր ենք, թե ոչ:

Թեև մեր ողջ ճանապարհորդության ընթացքում հաճախ լսում էինք «Գանձագողերի չենք ուզում այստեղ» կամ «Փորձում ենք եկեղեցին պահպանել» տիպի նախադասություններ, սակայն, ըստ էության, մեր վարորդն ասում է, որ այս խոսքերն այդքան էլ անկեղծ չեն՝ «քանի որ իրենք չեն կարողացել գտնել, երբ դրսից մեկը գալիս է, կարծում են, թե տեղը գիտի»:

Մի քանի րոպե խոսելուց հետո, երբ գյուղացիներին համոզում ենք, որ գանձագող չենք, ավտոմայրուղով 5 րոպե շարունակում ենք ճանապարհը: 5-6 մետր բարձրություն ունեցող խաչքարերն արդեն երևում են:

Կես ժամ մագլցելուց հետո հասնում ենք: Վարորդը հարցնում է՝ «Մոտներդ զենք կա՞»:

Քաղաքացիներն այնպես են վարվում, կարծես, թե Երզնկայի շրջակա բոլոր լեռներում պարտիզաններ՝ գերիլաներ, կան: Հետևաբար, լեռ բարձրացող յուրաքանչյուր ոք պարտիզան է ընկալվում:

Յուրաքանչյուր վարորդ, ում ասում են «Մեզ այս լեռ կբարձրացնե՞ս», նախ մտածում է, քանի որ Դերսիմի կողմից գնացող ճանապարհները փակ են: Կա՛մ զինվորները, կա՛մ էլ պարտիզաններն են կանգնեցնում ավտոբուսը: Մի քանի ավտոբուս էլ բռնելուց հետո, բացի մի քանի ավտոբուսից, որոնց վարորդները քուրդ են, լեռնային ճանապարհով Դերսիմ գնացող ավտոբուս չի մնացել: Ահա այս պարագայում լեռ կամ գագաթ բարձրանալ ցանկացող յուրաքանչյուր ոք «վտանգ» է: Եթե հաշվի առնենք, որ 90-ականներին լեռան ծերպերին պարտիզաններն էին տեղակայված, ապա երզնկացիների տագնապն այնքան էլ անտեղի չէ:

Մեր վարորդը համոզվելով, որ մոտներս զենք չկա, և գանձագող չենք, «աղվեսներից և գայլերից պաշտպանվելու համար» մեզ մի մահակ է տալիս: Մինչդեռ ճանապարհին հանդիպած աղվեսից մեզ ավելի շատ փրկում են մեր ոտնաձայները, քան թե մահակը:

Բարձրունքի վրա կառուցված վանքի մեծ մասը կանգուն է, շրջապատված է հաստ և հսկայական պարիսպներով: Աշտարակից և քիվից հետք անգամ չի մնացել: Մոտակայքում գտնված աղբյուրի ավերակները հավաքել և նոր աղբյուր են կառուցել:

Իսկ վանքի հարավային հատվածում վեր է խոյանում մայր տաճարը՝ Սուրբ Հովհաննեսը, որի ներսում այդպիսի տեղ չկա, որ փորած չլինեն: Չնայած այս ամենին՝ վանքը դեռևս դիմակայում է, որպեսզի այցելուներին իր ողջ հմայքով դիմավորի: Ասում են՝ նախքան 1990-ական թթ. դռան վրայի արձանագրության վրա հնարավոր է եղել կարդալ` 1854 թ.:

Շրջանի մյուս եկեղեցիների նման` այս եկեղեցին ևս պարտիզանների կողմից որպես ապաստարան օգտագործվելու հիմնավորմամբ պայթեցվել է շրջակա գյուղերից բռնի բերված պահապանների հետ միասին:

Աբրենքի անմիջապես կողքին գտնվող մատուռն աղբյուրներում հիշատակվում է որպես Սուրբ Դավիթ:

Շինության ներսի պատերի վրա նախկինում գրություններ ու արձաններ են եղել:

Այժմ չկան:

Մուտքը գանձագողերը մի քանի անգամ փորել են: Եկեղեցու մուտքի վրայի քարի վրա կա արձանագրություն, համաձայն որի՝ այդտեղ է գտնվում Դավիթի գերեզմանը:

Իսկ մատուռի մի անկյունում առյուծի արձանով խաչքար- գերեզմանաքար կա:

Թեև հստակ հայտնի չէ կառուցման թվականը, սակայն 1830 թ. օսմանյան թափուներում նշված է որպես «Աբրենք գյուղ»: Հայտնի է, որ այս շրջանը 34 հայկական գյուղ է ունեցել:

Այսօր այդ հայ ընտանիքների հոգիները բարձրունքի վրայի խաչքարերն են վառ պահում:

Երեք խաչքարից միայն երկուսն է կանգուն:

Մյուսն ավերվել է:

Զբոսաշրջության վարչության ուղեցույցում խաչքարերի վերաբերյալ գրված է, որ օսմաներեն է: Մտածում ենք` պետք է որ այս կերպ ավերումից փրկված լինեն: Թեև ուղեցույցի մեջ է ընդգրկված և պահպանության տակ է, սակայն Աբրենքը գանձագողերի հարձակումներից փրկվել չի կարողացել:

Արձանագրություններում կարելի է կարդալ 1191 և 1194 թվականները: Մինչև 1970 թ. այս խաչքարերի կողքին հողի մեջ կանգնեցրած ևս մի խաչքար է եղել՝ ավելի փոքր ու շուռ եկած: Դարձյալ մերձակայքում ժայռափոր խաչքարի հիմք կա, որը հավանաբար չորրորդ խաչքարի գոյության մասին է վկայում: Սակայն ոչ ոք չգիտի, թե որտեղ է:

Ասում են՝ խաչքարը խորհրդանշում է Գողգոթայի գագաթը: Կենտրոնում վեցանկյուն աստղ կա, որը շարունակող ցողունը՝ որպես կենաց ծառ, խորհրդանշում է պտղաբերությունը:

Իսկ ամենավերևում՝ կենտրոնական հատվածում, պատկերված է գահին բազմած մի պատկեր (Հիսուսին նման)՝ աջ ձեռքում գիրք:

Թեև մյուս խաչքարը նույնանման է, սակայն վրան մուսուլմանական գերեզմանաքարի նման քիվ կա: Աչքի է զարնում նաև արաբերեն արձանագրությունը: Հավանաբար սա է պատճառը, որ քաղաքի ուղեցույցում այս խաչքարերը որպես օսմաներեն են նշված:

http://t24.com.tr/yazarlar/aris-nalci/erzincanda-osmanlica-yazili-hackarlarin-sirri,14378?utm_medium=social&utm_content=sharebutton

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net