Ոչ թե Հայաստանի, այլ` Թուրքիայի Գառնին

Արիս Նալջը

Գտնվում ենք Քեմախի Գառնի գյուղում:

Մեզ մեկ այլ մագլցում էլ է սպասում:

Այստեղի լեռան անունը բնակչության մեջ հայտնի է որպես Սեպուհ:

Այս վայրը մեր երզնկացի ընկերներից մեկի գյուղն է: Ներկայում ևս գյուղի անունը Գառնի է: Այս վայրը մի շրջան է, որում դաշտավայրից դեպի գագաթ ձգվող տարածքում գտնվում են տարբեր մեծությամբ 3 եկեղեցիներ և հայկական գյուղեր: Հենց մուտքի մոտ գտնվող կամրջին տեսնում ենք «Գառնիի կամուրջ» գրությունը, որի շնորհիվ մի պահ մեզ թվում է, թե գտնվում ենք դեպի Հայաստանի Գառնու տաճար տանող ճանապարհին:

Գյուղի մուտքի մոտ մեզ են դիմավորում մեր ուղեկցորդի` Հասանի ազգականները: Այդտեղ ճանապարհի վիճակի մասին տեղեկություններ ստանալուց հետո սկսում ենք մագլցել: Բարձրանալու ենք Վանք գյուղը…

Մեկ ժամ տևողությամբ դժվարին և ձյունածածկ ճանապարհը կտրելուց հետո հասնում ենք Վանք, որը հիմնվել է երկու լեռան արանքում գտնվող մի հսկայական դաշտում: Թեև Հասան հորեղբայրը հիվանդ է շաքարախտով, բայց մեզնից լավ է մագլցում: Լեռից հալչող ձյունը Գառնի գետակին միանալով` ողողում է այս դաշտավայրը և հոսում դեպի Եփրատ: Ինչպես դա հասկանում ենք նաև հայերեն անվանումից, այս վայրը (Գառն, գառնուկ) փոքր եղջերավոր անասունների արոտավայրն է: Մեզ ասում են, որ այն հատկապես օգտագործվում է ամռանը` յայլա բարձրանալու համար, իսկ հիմա անասնապահությամբ զբաղվողների թիվը, նախկինի համեմատ, խիստ նվազել է:

Ապաշխարող գանձագողերը

Երբ հասնում ենք Վանք, նկատում ենք, որ ամենուր փորված է: Հասան հորեղբայրը չի հանդուրժում գանձագողերի բացած փոսերը, որոնց մենք արդեն վարժվել ենք:

«Ոչ մի բանի հանդեպ հարգանք չունեն»,- ասում է նա:

Մյուս կողմից էլ մեզ ցույց տալու համար որոնում է այն հայատառ քարը, որ գտել էր 10 տարի առաջ: Այն մնացել է գանձագողերի խճաքարերի մեջ: Ակնհայտ է, որ այդ քարը տեսնելով` տակը փորել են: Վրայի խճաքարերից և հողից մաքրելով` լուսանկարում ենք այն: Պարզ է դառնում, որ այն վանքից մի քահանայի գերեզմանաքարն է:

Միտքս է գալիս Հասան հորեղբոր` ճանապարհին պատմած պատմությունը.

«Դեռ երեխա էի: Մեր ընկերները մի օր խոսակցություններ տարածեցին, թե ճանապարհի եզրին գտնվող մի գերեզմանում գանձ կա: Երեխա էինք, էլի~, գնացինք, փորեցինք. ոչ մի բան դուրս չեկավ: Հետո տատիկս բարկացավ մեզ վրա: Բացատրեց, որ ամոթալի բան ենք արել, հանգիստ չենք թողել հանգուցյալներին: Այնքան էի ամաչել, որ այլևս երբեք չմոտեցա դրանց: Նման բան անողների վրա էլ միշտ բարկացել եմ: Սակայն անողներ շատ կան: Հիմա մտածում և հասկանում եմ, որ փորձանք է եկել այն բոլոր ընտանիքների գլխին, ովքեր այդ կերպ ոսկի են գտել և հարստացել. կամ վթարից են մահացել, կամ էլ նրանց ընտանիքներն են քանդվել»: 

Ամառները շրջակա գյուղի բնակիչներն այստեղ են հանում մեղուներին: Վանքի գտնված վայրն էլ ամռանը որպես ապաստարան է օգտագործվում: Վերադարձի ճանապարհին մեզ հյուրընկալած և այդ մեղուների մեղրից հյուրասիրած գյուղացի ընկերների ասածի համաձայն` բնակչությունը գյուղում հետզհետե ծերանում է: Այդ պատճառով էլ երիտասարդները քաղաքներ են փախչում: Մեղվապահությամբ զբաղվող վերջին երիտասարդները ևս մտադիր են իրենց փեթակները 350 թուրքական լիրայով վաճառել և գաղթել:

Այդքան մեծ գործազրկության պայմաններում գանձերի մասին խոսակցություններն իհարկե ավելի շատ են տարածում գտնում: Մինչև իսկ, Երզնկայի կենտրոնում թիրախավորվել են այն ընտանիքները, որոնց վերաբերյալ ասում են, թե ոսկի են գտել:

«Պարտիզան կա ասելով` պայթեցրել են»

Մինչ մեղր և գյուղական պանիր համտեսելով` թեյ ենք ըմպում, մեզ հյուրընկալած անձինք պատմում են 1990-ականների մասին հետևյալ պատմությունը.

«80-ականների վերջերին զինվորականները եկան և ցանկացան մեզ անտառապահ դարձնել: Մեր գյուղը դա չէր ուզում, բայց եթե չլինեինք, չէինք կարողանա գյուղում մնալ: Մեզ զենք տվեցին: Մենք էլ, հավաքաբար, զենքերը թողեցինք ու գնացինք: Լքեցինք գյուղը: Չմնացինք այնտեղ: Հետո, մի օր եկան և ինձ իրենց մոտ տարան` որպես անտառապահ: Ասացին, թե իբր պարտիզանները եկեղեցում են մնում: Այնտեղ գնացինք. եկեղեցին պայթեցրին: Շուրջն էլ ոչ մի շունչ չկար: Երանի~ եկեղեցու քարերը նրանց գլխին ընկնեին»:

Երբ թեյի սեղանի շուրջ խոսակցությունը խորանում է, հասկանում եմ, որ իրականում այն ընտանիքում, որի տուն էինք մտել, հայ հարսներից կա: Սակայն պնդելն անիմաստ է. նա համոզված է, որ իր արտաբերած հայերեն բառերն ու անունները քրդերեն են, կամ էլ այդպես է ցանկանում մտածել: Բայց միտքս չի կարողանում չարձանագրել հետևյալ ցավալի վիճակը.

«Զինվորականները 1990-ականներին Ապարանք վանքը պայթեցնելու համար նորից հետը վերցրել են հայ ընտանիքից ծագող և ստիպողաբար անտառապահ դարձած մեկին…»:

Գոհար տատի պատմությունը

Երբ ճանապարհ էինք ընկնում, մտածում էի, թե բազմաթիվ հայկական բնակավայրերի տեղում քամիներ են փչելու, և մարդկանց մեծ մասը չի ցանկանալու որևէ բան հիշել` Կայսերիի, Էրզրումի և Սամսունի բնակիչների պես: Նախքան ճանապարհ ընկնելը, երբ սոցիալական ցանցերում կիսվել էինք այն վայրերի մասին տեղեկություններով, որոնք այցելելու էինք, ես գիտեի, որ մենք գտնելու ենք Երզնկայի Ապարանք վանքը: Սակայն չէի պատկերացնում, որ այսչափ մարդկանց և հուշերի հետ կառերեսվենք: Իմ սիրելի ընկերը` Բարըշը, որի հետ մեր բարեկամությունը հետագայում էր ամրապնդվելու, և որը մեզ հետ կիսվել էր այն անձանց մասին տեղեկություններով, որոնց հետ հանդիպելու էինք Երզնկայում, Ստամբուլում ինձ հետ հանդիպմանը մի պատմություն պատմեց, որը մեր ճամփորդությունից մեկ օր առաջ այլևս դառնալու էր Երզնկայի փորձաքարի բանբերը:

Գարո Փայլանի` մեջլիսում ազգային գաղտնագրի մասին ունեցած ելույթից և իմ` «Կամուրջ» հաղորդման մեջ նրա ասածները լսելուց հետո մի խորը ուսումնասիրության մեջ ընկղմված Բարըշը համոզված է, որ տատի մայրը հայ է եղել:

Թեև նա հավատում է, սակայն երբ ինձ է պատմում, ասում եմ, որ այդ հարցում այլևս կասկած չկա: Նրա պապի հոր (1890-1854) կնոջ անունը Գոհար է եղել: Որքան էլ Երզնկայի քուրդ ընկերներն ասեն, թե Գոհարը քրդերենով զարդ է նշանակում, բացի Երզնկայից` իմ ճանաչած ոչ մի քուրդ չհաստատեց դա:

Բարըշի ենթադրությունը և պատմածը հետևյալն է. «Մեծ մորս մայրը ապրիլ ամսին երեխաներին իր շուրջն է հավաքում և ձվով կռվացնել տալիս… (Խոսքը Սուրբ Հարության` Զատիկ տոնի մասին է): Երբեմն էլ չէինք հասկանում, թե ինչ է ասում, ասում էր, թե քրդերեն է խոսում, բայց այդ ի՞նչ քրդերեն էր, որ ընտանիքից ոչ ոք չէր հասկանում»:

Հիմա Բարըշը զբաղված է իր ազգային գաղտնագիրը գտնելու գործով: Սակայն, ըստ պաշտոնական աղբյուրների, ազգային գաղտնագիրը վերացվել է: Կամ էլ` մեզ է այդպես ասվում: Այնինչ, մուսուլմանացած, քրդացած, ալևիացած, չերքեզացած, թրքացած հայերի մեծ մասը դեռ նոր էր ինքնության զարթոնք ապրում: Թերևս, Բարըշի նման` նրանցից շատերը գիտակցելու էին, որ իրենց ազգային գաղտնագիրը «ամոթալի» չէ:

Բայց և այնպես, մեզ Գոհար տատի մասին հուշերն էլ են բավարար:

Այնպես չէ՞, Բարըշ:

http://t24.com.tr/yazarlar/aris-nalci/ermenistanin-degil-turkiyenin-garnisi,14392?utm_medium=social&utm_content=sharebutton

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net