Արիս Նալջը
Անցյալ տարվա նման` դեռ ապրիլը չեկած կրկին ճանապարհ ընկանք, որպեսզի վեր հանենք այն, ինչ մնացել է հայերից այս հողերի վրա, կենդանի մնացածներին ու նրանց հուշերը: Ըստ էության, արդեն մեկ տարի է ճանապարհին ենք: Այս շարքում փորձելու ենք Ձեզ ներկայացնել «Արթա քալան (Այն, ինչ մնացել է)» ծրագրի համար մեր հարյուրավոր հարցազրույցները, որոնք կատարել ենք Ումութ Վեդաթի հետ միասին` մեր շրջած քաղաքներում, ու այն, ինչ մեզ է մնացել այդ շփումների արդյունքում:
Այն, ինչ պատմում ենք, մի տեսակ ճանապարհորդագրություն և պատմություն է, սակայն պատմություն է այն ամենի մասին, ինչ մնացել է:
Դե՛հ սկսենք…
Կարինից ի՞նչ է մնացել
Էրզրումում ենք ամեն տարի երկրի չորս ծագերում տոնվող «ազատագրության» հաջորդ օրը, որը հայտնի չէ, թե ումից են ազատագրել: Էրզրումը, որը հանդիսանում է ամենաազգայնական քաղաքներից մեկը, հայերի հնագույն իշխանություններից է:
Հայոց պատմության մեջ Բարձր Հայքի դաշտավայր անվամբ հայտնի այս քաղաքի բնակչության 60 տոկոսը դարասկզբին կազմում էին հայերը:
Ա~յ քեզ բախտ: Էրզրում հասնելուց մի քանի օր առաջ Էրզրումում Աշքալեի քաղաքապետարանի աշխատողներից բաղկացած խումբը ներկայացում էր բեմադրել, որտեղ ազատվում են «գինուց արբած և մզկիթը հրի մատնած» հայերից: Աշքալեի քաղաքապետն էլ, իր ելույթում քրդերի վերաբերյալ ասելով, թե «հայ հրոսակախմբերի պես Ռուսաստանի հետ համագործակցում են: Գնում Մոսկվայում ներկայացուցչություն են բացում», սադրանքի էր ենթարկել, հետո էլ վարչապետը Բինգյոլում, «հայ հրոսակախմբերին» առաջին պլան մղելով, կրակի վրա յուղ էր լցրել:
Մտածում էինք, թե «այդքան էլ հարմար ժամանակ չէ շրջան գնալու և տեսնելու այն, ինչ մնացել է հայկական գյուղերում»: Արի ու տես, այդքան էլ այդպես չէր:
Այո՛, «հայ» բառը ոչ տեղացի մեկից լսելով՝ էրզրումցիները, հատկապես շրջակա գյուղացիները սկզբում ցնցվում են, սակայն տեսնելով, թե գյուղացիները որքան հանգիստ են խոսում հայերից մնացած վայրերի մասին, ապշում ենք: Մեր գրանցած և հաճախակի լսած մի քանի նախադասությունները հետևյալն էին.
«Այս վայրը մնացել է հայերից»,
«Այստեղի գյուղերի գրեթե 90 տոկոսը հայերն էին»
«Հայկական եկեղեցիներ կային, բոլորն ավերվել են»,
«Գերեզմանոցները դարձան ոչ մուսուլմանների գերեզմանոց»,
«Հայերը բոլորին հավաքել և վառել են»,
«Այս քաղաքը մշտապես մանդատի տակ է եղել՝ հայեր, ֆրանսիացիներ, ռուսներ»,
«Այս կառույցները մնացել են սելջուկներից»,
«Հայերը թուրքերի նկատմամբ ցեղասպանություն են գործել, հղի կանանց են սպանել»:
Այս բոլոր նախադասությունները Էրզրումում մեծացած տեղացիների մտայնության մեջ մնացել են պատմությունից: Շատ քիչ են նրանք, ովքեր հայերին հիշում են` առանց «կոտորած» կամ «արհավիրք» բառերն օգտագործելու, սակայն բոլորը հանգիստ խոսում են նրանցից: Ազգայնական ինքնավստահությունն այն աստիճանի բարձր է, որ շատ վաղ անցյալում է մնացել կատարվածից «ամաչելու» կամ «վշտանալու» զգացումները:
Այլևս խաներն ու սահմանադռները չկան
Էրզրումը բազմաթիվ սահմանադռներ ունեցող քաղաք է: Քաղաքի կենտրոնում զույգ մինարեթով մեդրեսե է եղել, որի շրջակայքում են գտնվել Գյուրջու, Քիլիսե, Ստամբուլ, Թավրիզ, Արևելյան և Արևմտյան սահմանադռների նման բազմաթիվ կամարապատ շինություններ, որոնց կողքին տասնյակ խաներ ու վաճառատներ են եղել:
Ինչպես թուրքական պատմական թեզի վերաբերյալ հրապարակություններով հանդես եկող Հայկական հետազոտությունների ինստիտուտի ամսագրում նշում է Հայդար Չորուհը, քաղաքում փռերի ու խաների մեծ մասը պատկանում էր քրիստոնյաներին: Ամենհայտնիներից էր Իչմեյդանի փուռն աշխատեցրած Յորգին:
Հայերը աշխատեցնում էին կարևոր խաների մեծ մասը, ինչպիսիք էին հայ համայնքին պատկանած Քիլիսե սահմանադռան կողքի Քիլիսե խանը, Թավրիզի սահմանադռան կողքի Դյուղմեջիյան խանը և Քեբափչյան խանը: Այժմ այս բոլոր վայրերը լոկ փողոցի կամ թաղամասի անուններ են:
Ջնջել Փասթըրմաջյանի հետքերը
Միաժամանակ Էրզրումը այն վայրերից է, որը բեկումնային առևտրական աճ է գրանցել, և Օսմանյան բանկն անհրաժեշտ է համարել այնտեղ մասնաճյուղ բացել: Էրզրումի հայտնի հայերից Փաստըրմաջյանները քաղաքի զարգացման գործում կարևոր ներդրում ունեն:
Արևմտահայերի առևտրական կապերը
Նախկինում հայկական եկեղեցի եղած Ֆեթիհ մզկիթի դիմաց կառուցված քահանայի տունը տեղեկություններ է տալիս առ այն, որ հայերը մեծացրել են քաղաքի արտադրությունը, զարգացրել առևտուրը: Խաների դռները մշտապես լի են եղել ապրանքներով: Այս զարգացումը նաև փողի հոսք է ապահովել դեպի Էրզրում, որով էլ պայմանավորված՝ նախատեսվել է Օսմանյան բանկի մասնաճյուղ բացել Էրզրումում: Մի ժամանակ Էրզրումի պատգամավոր Գարեգին Փաստըրմաջյանը հատուկ խան է կառուցում Էրզրումում, որպեսզի այնտեղ բանկի մասնաճյուղ բացեն: Համաձայն նախնական պայմանավորվածության՝ այս խանը 10 տարի շարունակ առանց վարձի աշխատելուց հետո եկամուտը մնալու էր եկեղեցուն: Սակայն ռուս-թուրքական պատերազմից սկսած ցեղասպանության ընթացքում, երբ Գարեգին Փաստըրմաջյանը Արմեն Գարոն անվամբ ֆիդայի է դառնում և բարձրանում լեռները, Օսմանյան բանկի կյանքը կարճ է տևում:
Քաղաքային վերափոխում
Վերջին երկու տարում շրջածս շուրջ 40-ից ավելի նախկին հայկական բնակավայրերի մեծ մասում նկատել եմ քաղաքային վերափոխում: Իսկ Էրզրումի քաղաքային վերափոխման աշխատանքները ամբողջությամբ թալան են: Ամիսներ առաջ տեղի ունեցած փլուզումների մեծ մասի որմնաքարերը դեռ փողոցներում են: Հայկական թաղամասը, Յաքութիեի Դերե փողոցը օրինակ են նրանց համար, ովքեր ուզում են տեսնել, թե ինչպես է ոչնչանում Էրզրումի քաղաքացիական ժառանգությունը: Հայկական տների վրա այդ իսկ տների քարերով կառուցված հյուղակները և այնուհետև 90-ականներին սվաղված այս շինությունները, որոնք տեղացիները վաճառել են քաղաքապետարանին, որն էլ քանդել է, կարծես բևեռներում հորթերի լուսանկարներ լինեն: Եթե հատեք հողով լցված բլուրը, կարող եք տարբերակել ներքևում հայերի տների քարերը, վերևում՝ հյուղակի քարերը:
Այս փլուզումները Հասարակական բնակարանաշինության վարչության (ՀԲՎ) նոր տների համար են: Ամասիայում, Խարբերդում և վերջերս էլ Սուրում, Ջիզրեում, Սինոպում նախկին բնակավայրերը տարբեր պատճառներով ավերվելուց հետո հանձնվում են ՀԲՎ-ին:
Էրզրումի հայկական թաղամասում մնացած վերջին տները ևս մոտ ապագայում այս որմնաքարերի հետ միասին քանդվելու-ավերվելու են:
Ուլու մզկիթ
Էրզրումում կանգուն մնացած ամենակարևոր շինությունները դպրոցներն են: Այժմ ավերված փայտե զանգակատան աշտարակով եկեղեցու, զույգ մինարեթով մեդրեսեի հետ Էրզրումի ուրվապատկերը կազմող շինություններից մեկը՝ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու ավերակներն այլևս Ուլու մզկիթի հիմքն են կազմում: Երբ ներս եք մտնում, դեռևս կարողանում եք տեսնել զանգակատան աշտարակն իր վրա կրող առաստաղի վրայի քառակուսի բովանցքը: Զանգի շղթայի փոխարեն այլևս մզկիթի ջահի շղթան է կախված: Անմիջապես դիմացն էլ բավականին պարզորոշ նշմարվում է եկեղեցու գմբեթը: Որքան էլ որ թանգարանի իրավասուներն ասեն, որ այստեղ եկեղեցի չկա, հենց հրապարակում գտնվող Քարադենիզ փռում մեզ հյուրընկալողները գաղտնի խորհուրդ են տալիս մեզ զբոսաշրջային վայրերի շարքում անպայման այցելել «զույգ մինարեթով մեդրեսեն, կողքի հին եկեղեցին, գմբեթները, ամրոցն ու ժամի աշտարակը»:
Էրզրումում զբոսնելիս շփոթվեցի: Այստեղ յուրաքանչյուր կառույցի դռան վրա, որը ես կարծում էի` հայերից է մնացել, արձանագրություններ են տեղադրված, որոնք պատմում են, որ շինությունները 12-15-րդ դարերից են մնացել: Այդ իսկ պատճառով հակասական զգացումներս շատ կարճ են տևում: Որոշ ժամանակ զբոսնելուց հետո կարողանում ես հասկանալ տեխնիկան. նախկինում շինությունները կողք-կողքի են եղել՝ մզկիթներ, եկեղեցիներ, դամբարաններ և այլն: Երբ եկեղեցին փլուզվում է, շինությունը վերանորոգում և մզկիթին են միացնում, և դռան վրա, երկուսի համատեղ պատմության փոխարեն, մզկիթի պատմությունն է գրվում:
Սանասարյանը` որպես համագումարի շենք
Օսմանյան հայերի կրթական պատմության մեջ մեծ է Սանասարյան ընտանիքի դերը: Էրզրումցի հարուստ ընտանիք եղած Սանասարյանները որոշում են այստեղ բարձրագույն դպրոց բացել: Կառուցել են տալիս դպրոցի շենքը և սկսում հետագայում քաղաքի առևտրական կյանքում մեծ դեր խաղացած սաներին կրթել, սակայն 1914 թ. դպրոցը տարբեր պատճառներով փակվում է: Բռնագրավվում է՝ անցնելով գանձարանին: Թեև Սանասարյանների այս դպրոցն աշխարհահռչակ չէր, սակայն մեկ տարով այն տեղափոխում են Սվազ, սակայն այնտեղ ևս երկար չի գործում, փակվում է: Սանասարյաններն այս դպրոցի համար հատկացված բյուջեն փոխանցում են Ստամբուլի Քարաքյոյ թաղամասում այսօր դեռևս գործող Կեդրոնական ազգային վարժարանին: Այդ իսկ պատճառով հանրապետության հռչակման շրջանում այն հիշատակվում է որպես Կեդրոնական վարժարան, Կեդրոնական-Սանասարյան դպրոց:
Իսկ Էրզրումի Սանասարյան դպրոցի շենքը հետագայում օգտագործում են Էրզրումի համագումարների համար: Որոշ ժամանակ որպես քաղաքապետարան օգտագործված այս շինությունն այժմ կոնգրեսի թանգարանն է, իսկ մի մասն էլ պատրաստվում է որպես նկարների և արձանների թանգարան: Իսկ ղեկավար խորհրդի ժողովասրահը դեկորացվել է որպես սրահ, որտեղ հայտնել են համագումարի որոշումները:
Դպրոցի անմիջապես կողքին՝ եկեղեցու ավերակների վրա, այս պահին վեր է խոյանում տեխնիկական մասնագիտացված դպրոցը:
Անարատ Հղիությունն այլևս չկա
Էրզրումում մեր գտնվելու ամբողջ օրվա ընթացքում կենտրոնում՝ Քյազիմ Կարաբեքիր թաղամասում, փնտրում ենք իր փայտե քանդակազարդ պատշգամբով ուշադրություն գրավող Անարատ Հղիություն դպրոցի շենքը, որը մինչ 2014 թ. օգտագործել է «Ուլքու օջաքլար» ազգայնամոլական կազմակերպությունը, այնուհետև մինչ 2015 թ. կիրառվել է որպես դարբնի պահեստ: Շրջանը շատ լավ իմացող երթուղային մեքենայի վարորդից, շինության նախկին սեփականատերը եղած ազգայնամոլական կազմակերպության բազմաթիվ ներկայացուցիչների հետ մեր հանդիպումների շնորհիվ, ինչպես նաև` ազգայնամոլական կազմակերպության անդամ հանդիսացող մեր տարեց վարորդի հետ զրույցից տեղեկանում ենք, որ քաղաքապետարանը մոտավորապես մեկ տարի առաջ քանդել է այդ վայրը և տեղում եռահարկ մի շինություն կառուցել:
Գնում-տեսնում ենք: Ինչպես և պատմում էին, Քյազիմ Կարաբեքիր թաղամասում հենց այնտեղ, որտեղ պատկերված է հին լուսանկարում, այժմ քյաբաբ պատրաստողի և խանութի պահեստ է: Փայտե քանդակներով զարդարված պատշգամբով Անարատ Հղիությունն այլևս չկա:
Նվաճված կաթոլիկ եկեղեցի
Բջջային հեռախոսի վրա եկեղեցի գրելիս չենք կարողանում կենտրոնից հեռանալ առանց նայելու մեր դիմաց հայտնված Քիլիսե /եկեղեցի/ փողոցից: Մեքենայի ուղեցույցը գիտի` փողոցի անունը կրկին փոխվել է: Այժմ կոչվում է Դեմիրջիլեր Արքասը:
Քիլիսե փողոցի ծայրում վեր խոյացող հայ կաթոլիկների հին եկեղեցին 1997 թ. է նվաճվել: Անունն էլ դրել են Ֆեթիհ մզկիթ: Շրջապատի մարդիկ ասում են, որ նախքան մզկիթ դարձնելը որոշ ժամանակ որպես պահեստ են օգտագործել: Հենց անմիջապես դիմացին գտնվող քահանայի տունը դեռևս կանգուն է: Այն մասնավոր սեփականություն է:
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net
Leave a Reply