Բեյօղլուի Սուրբ Աստվածածին հայ-ասորական եկեղեցին

Թոմաս Չերմե

Քարնավուլա (Չուքուր) թաղամասում հայերի չափ ասորիներ էլ են ապրում: Ասորիների Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին գտնվում է այս թաղամասում: Բեյօղլուի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցում Պատկանյան ընտանիքից քահանաներ են եղել: 1870 թ. տեղի ունեցած հրդեհի ժամանակ եկեղեցին մեծ վնասներ է կրել: Քանի որ ասորիները հայերի «աշակերտն» են եղել, ինչպես որ Երուսաղեմում են օգտվել նրանց իրավունքներից, այնպես էլ Դիարբեքիրում և Մարդինում ասորիներին իրավունք են տվել հայերին պատկանող եկեղեցիներում պատարագ մատուցել:

Երբ 1844 թ. Իլիա կաթողիկոսը գալիս է Ստամբուլ. թույլատրվում է Սուրբ Երրորդություն եկեղեցում Սուրբ պատարագ մատուցել: Հուլիսի 30-ին նույն նպատակով վերոնշյալ եկեղեցու մատուռներից մեկը հատկացվում է ասորիներին: Անկասկած սա հին ավանդույթի կրկնություն էր:

Ըստ Ավետիս Պերպերյանի՝ Երուսաղեմի Սուրբ Գրիգոր վանքից ասորի եպիսկոպոս Յակուբը, Ստամբուլ գալով, Բեյօղլուում մեծ ջանքերի գնով ասորիների համար հատուկ լսարան է կառուցում, որտեղ մի քանի ասորի երեխաների ասորերեն է սովորեցնում: Միաժամանակ ասորերեն տառեր ձուլելով` սաղմոսագիր և աղոթագիր է տպագրում: Քանի որ մինչ այդ ասորիները տպարան չունեին, սա հայ պատրիարք Մաթևոսի հրամանով է կատարվում: Հետագա տարիներին կարիքից դրդված և պահանջներից ելնելով՝ տպարանն ուղարկել են Մարդինի Դեյր ուլ-Զաֆերան: Այս տպարանն օգտագործել են մինչև 1960-ական թթ.:

Երուսաղեմի Սուրբ Գրիգոր վանքի ասորի մետրոպոլիտ` եպիսկոպոս Յակուբը եկել է Ստամբուլ և Քարնավուլա փողոցում (Թարլաբաշըի Քարաքուրում փողոց) տուն է գնել, և 1848 թ. հետագայում այրված տան տեղում ասորի կաթողիկոսի փոխանորդ Իշոն հայերի կողմից ձեռք բերված ֆերմանով եկեղեցի է կառուցել տվել: Եկեղեցին երկար տարիներ շարունակ հայերն ու ասորիները միասին են օգտագործել: Իզմիրցի Ստեփան Բիլեզիկչյանի նյութական աջակցությամբ խասգյուղցի Սերոփե խալֆայի վերակառուցած եկեղեցին 1863 թ. սեպտեմբերի 8-ին իր դռներն է բացել հավատացյալների առաջ, սակայն 1870 թ. տեղի ունեցած Բեյօղլուի հրդեհի ժամանակ մոխիր դարձած եկեղեցին 1880 թ. պատրիարք Ներսես Վարժապետյանը քարակիր է կառուցել: Եկեղեցին ցայսօր շարունակում է գործել:

1863 թ. մայիսի 1-ին ասորի ծայրագույն պատրիարքի փոխանորդ Իշոյի և իզմիրցի Ստեփան աղայի միջև կնքված գրավոր համաձայնությամբ եկեղեցու սեփականության իրավունքը պատկանում է հայերին, իսկ ասորիները լոկ պատարագ անցկացնելու իրավունք ունեն:

Եթե այլևս մոռացված լիներ ավանդույթի ուժով առաջացած պատճառը, ասորի եկեղեցուն այսքան լայն իրավունքներ անհնար կլիներ շնորհել:

1880 թ. ասորիների Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին վերանորոգվում է: Օծումը կատարում է հայոց պատրիարք Ներսես վարժապետյանը՝ ապացուցելով եկեղեցու հետ հայերի կապը: «Մասիս» թերթի 1881 թ. 12/24 հունվարի համարում լույս տեսած այս տողերը հատկապես հետաքրքրություն են ներկայացնում. «Քարնավուլայում գտնվող ասորիների նորակառույց եկեղեցու համար 5 հոգուց բաղկացած ղեկավար խորհուրդ է ստեղծվել, որից 3-ը հայ էին, 2-ը՝ ասորի»:

Ինչպես երևում է Հաջի Պողոս ամիրա Գելգելյանի` հոգաբարձու եղած ժամանակվա հաշվապահությունից, 1819 թ. Սուրբ Երրորդություն եկեղեցու եկամուտներից Սուրբ Աստվածածին եկեղեցուն նյութական աջակցություն են ցուցաբերել: Նույն դրամական օգնությունը նաև ասորորենի լսարանի համար է ցուցաբերվել: Ստորև ներկայացնում ենք 1863 թ. մայիսի 1-ին ասորի կաթողիկոսի փոխանորդ Իշոյի և եկեղեցու կառուցման համար իզմիրցի Ստեփան աղայի միջև կնքված պայմանագրի թարգմանությունը.

«Ես՝ ներքոհիշյալ տողերի տակ ստորագրածս՝ կաթողիկոսի փոխանորդ Իշոն, հայտնում եմ, որ չնայած որոշ ժամանակ զբաղված եմ եղել Բեյօղլուում գտնվող Քարնավուլա թաղամասի ասորի համայնքի գործերով՝ նրանց տնտեսն եմ և հսկում եմ եկեղեցու շինարարության ընթացքը, այս անգամ իմ ազգից մի քանի հոգու ներկայությամբ հրաժարականս հաստատելու համար ստորագրում եմ և այս ամսաթվից սկսած ինքանկամ հրաժարվում եմ այս գործերից: Եկեղեցին, որից կանգուն է դեռևս չորս սյունը և կիսատ կտուրը, ասելով, թե մերն է, հայերից այլևս պահանջելու իրավունք չենք ունենալու, սակայն մեր ազգը՝ որպես հայերի «աշակերտ», եկեղեցում միասին պատարագ անցկացնելու իրավասություն շնորհող այս ստորագրված պայմանագիրը հանձնում եմ իզմիրցի Ստեփան աղային»:
Կաթողիկոսի փոխանորդ՝ Իշո
01 մայիս 1863 թ.»:

Պայմանագրի բնօրինակը գտնվում է Սուրբ Երրորդություն եկեղեցում, իսկ պատճենը` Քարնավուլա եկեղեցու դաֆթարում: Այս քարակիր եկեղեցին կառուցված է չորս սյան վրա, կենտրոնական գմբեթով: Եկեղեցին 5 դուռ ունի: Կենտրոնական դռան վերևում հայերեն արձանագրություն կա: Եկեղեցին ներսից շատ լուսավոր է, իսկ խորանի կամարի վրա աղոթք է գրված: Մուտքի դռան ձախ կողմում Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի` յուղաներկով սրբապատկերն է առկա: 1955 թ. դեպի Ստամբուլ գաղթի պատճառով այս եկեղեցին փոքր է եղել հավատացյալների համար և քանդվելով տեղում վերակառուցվել է: Ասորի համայնքի նյութական օգնությամբ 1961 թ. գցվել են եկեղեցու հիմքերը: Եկեղեցու քարերը Մարդինից տեղափոխել են մարդինցի հայ Ժոզել Լոլե Էրթաշը* և Սաիդ Միմարբաշը: Եկեղեցին, որի օծումը տեղի է ունեցել 1963 թ. հոկտեմբերի 3-ին ասորի պատրարք Յակուբ 3-րդի և Թուրքիայի հայոց պատրիարք Շնորք Գալուստյանի ձեռամբ, դեռևս համարվում է ասորիների գլխավոր տաճարն է:

(*) Գևորգ Փամուկչյանի թարգմանած ֆերմանում նույնությամբ օգտագործված է «yamak»- աշակերտ բառը:
(**) Լոլե ընտանքի՝ ճարտարապետությամբ զբաղված վերջին ներկայացուցիչը՝ Ժոզեֆ Լոլե Էրթաշը, անցյալ ամիս վախճանվեց Բելգիայում:
2000. թ. հոկտեմբեր

Օգտագործված գրականություն

1 Mardiros Hanesyan, Surp Yerrortutyan Kilisesi Tarihçesi (İst. 1932. s. 330-3) Ermenice’den çeviren: Kevork Pamukciyan, Feriköy, Haziran 1990.
2 Ermeni Tarihi, İstanbul, 1871, s. 547-548.
3 Pars Tuğlacı, İstanbul Ermeni Kiliseleri 1991. İstanbul, s. 82.
4 Doç. Dr. Yavuz Ercan Kudüs Ermeni Patrikha­nesi, Türk Tarih Kurumu 1988. Ankara

http://hyetert.blogspot.am/2016/04/tomas-cerme-surp-asdvadzadzin-meryem.html
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net