Հազարավոր մարդիկ իրենց բողոքի ձայնը բարձրացրեցին` ընդդեմ հայերի կոտորածների

Akunq.net-ը թուրքերենից թարգմանաբար ներկայացնում է 1915 թ. ամերիկյան «Նյու Յորք Թայմս» օրաթերթում Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ եղած հրապարակումները, որոնք անգլերենից թուրքերեն է թարգմանել և հրապարակել թուրք մտավորական Այշե Գյունայսուն:

Հազարավոր մարդիկ իրենց բողոքի ձայնը բարձրացրեցին` ընդդեմ հայերի կոտորածների

Միայն մի կին և մի տղամարդ դեմ արտահայտվեցին դաժանությունները քննադատող որոշմանը:
Թուրքերը սպանել են 500 000 մարդու:
Համաձայն Արտգործնախարարության տեղեկությունների՝ քառորդ միլիոն կին է բռնաբարվել:
Նյու Յորք Թայմս, 18-ը հոկտեմբերի, 1915

Երեկ՝ կեսօրից հետո, Նյու Յորքի Կենտրոնական զբոսայգու Վեսթ 62 փողոցում (Central Park West 62.) գտնվող «Century» թատրոնի սրահում ունկնդիրների մեծ զանգվածը հոտնկայս ծափահարություններով լսեց թուրքերի կողմից հայերի հանդեպ կատարված դաժանությունները քննադատող որոշումները: Այդ ընթացքում Բրաուն անունով մի տղամարդ, ոտքի կանգնելով, ցանկություն հայտնեց քննարկել այդ որոշումները:

Որպես տիկին Բրուքս ներկայացած մի կին ասաց, որ աջակցում է իր աղաղակներով ժողովի աշխատանքները խափանած այդ անձին, և որ անհրաժեշտ է լսել նրան: Տղամարդուն բռնի կերպով դուրս հրավիրեցին սրահից, սակայն մի քանի րոպե հետո նա կրկին վերադարձավ և վրդովված պնդեց, որ իրեն արտահայտվելու իրավունք տան:

Ժողովը կազմակերպվել էր Հայաստանում կատարված դաժանությունները դատապարտելու նպատակով առաջադեմ ամերիկացիներից և հայտնի հայերից կազմված հանձաժողովի նախաձեռնությամբ: «The Independent»-ի տպագրության հարցերով տնօրեն Համիլթոն Հոլթի նախագահած ժողովում ելույթով հանդես եկան Օտարերկրյա առաքելությունների հոգաբարձուների ամերիկյան խորհրդից հայր Լեյմս Լ. Բարդոնը, խախամ Ստեֆան Ս. Վայզը, հայր Ջոն Ջ. Վինը, կաթոլիկ հանրագիտարանի խմբագիր Ս.Ջ., Վ. Բրուք Քոքրանը, Թուրքիայի Վան քաղաքում պաշտոնավարած դոկ. Էռնեստ Յերրովը և հայր Վիլիամ Ջ. Հեյվընը:
Որոշվեց.

«Թուրքական կայսրությունում (Օսմանյան կայսրությունում-Ակունքի խմբ.) հայերի նկատմամբ իրականացված շղթայական կոտորածներն ու տեղահանությունները խորապես ցնցել են քաղաքակիրթ աշխարհը:

Այս հանցագործություններն ու դաժանությունները կատարվել են աշխատասեր, խաղաղասեր մի ժողովրդի նկատմամբ: Դա ո՛չ իրավունքի և ո՛չ էլ մարդկության տեսանկյունից որևէ արդարացում չունի:

Նկատի ունենալով, որ կենդանի մնալ կարողացած հայերը կարիք են ունեցել աջակցության և օգնության՝ մենք, որպես Ամերիկայի քաղաքացիներ, որոշում ենք բողոքել այս անմարդկային և անխիղճ գործադրումների դեմ, իրավասուներից և թուրքական կայսրության վրա ճնշում գործադրելու կարող յուրաքանչյուր անձից պահանջել վերջ դնել այս անիրավություններին, խնդրել Ամերիկայի դեսպաններին և մյուս մարդկանց, ովքեր կարող են փրկել և իրենց բնակավայրերը վերադարձնել այս ժողովրդին, ով իր պատմությամբ և հաջողություններով ներդրում է ունեցել կայսրության համար, ձեռնարկել ամեն բան, ինչ հնարավոր է:

Բացի այդ, հայտնում ենք, որ անկախ նրանից, թե պատերազմը որտեղ է տեղի ունենում, և որ ազգի կողմից է ղեկավարվում, անմեղ մարդկանց նկատմամբ անմարդկային վերաբերմունքը ներում չունի: Խաղաղ բնակչության կոտորածը, կտտանքները, անդամահատումը, բռնաբարությունն աշխարհի ամենագեղեցիկ վայրերը դժոխքի են վերածել: Ազգերի, Աստծո և համայն մարդկության անունից կոչ ենք անում պատերազմող երկրներին` վերջ դնել քաղաքակրթության և բարոյականության դեմ ուղղված այս հանցագործություններին»:

Երբ Հայր Վինը կարդում էր որոշումները, և պարոն Հոլթը դրանք ներկայացնում էր հավանության, Բրաունը՝ կաս-կարմիր կտրած, ոտքի կանգնեց և հարթակ նետվեց:

Մի քանի հոգի վազեցին ժողովի աշխատանքները խանգարած այդ մարդու կողմը` նրան հարթակից իջեցնելու համար: Միաժամանակ ոտքի կանգեց տիկին Բրուքսը՝ պահանջելով այդ մարդուն խոսքի իրավունք տալ և վազեց նրան սրահից դուրս հանող մարդկանց հետևից:

Այդ ընթացքում կարդինալ Ըրլիի ներկայացուցիչ Հայր Լավելը, Չիկագոյից Չարլ Ռ. Քրենը, Հայր Հ. Փ. Մենդեսը. պրոֆ. Վիլիամ Վ. Ռոքվելը, պրոֆ. Սամուել Փ. Դաթընը և բեմահարթակում գտնվող մյուս անձինք, ինչպես նաև ունկնդիրները ոտքի վրա էին:

Միջամտողներին ցասումով դիմադրող և ողջ ընթացքում, յուրաքանչյուր քայլին դիմադրություն ցույց տվող անձին վերջապես սրահից հանեցին:

Պարոն Հոլթը բացման իր ելույթում ասաց. «Այս ժողովը կազմակերպվել է պատմության մեջ եղած ամենազանգվածային կոտորածը դատապարտելու համար: Այն, ինչ կատարվել է Թուրքիայում, պատմության ամենադաժան կոտորածն է: Սա կանգնեցնելու համար պետք է դիմենք քրիստոնյա Գերմանիային, որը հայերին փրկելու ունակ միակ ուժն է: Մեր կոչին Կոնստանդնուպոլիսը կարող է ականջալուր լինել, սակայն մեր ձայնը Բեռլինում ավելի հասանելի կլինի»:

Առաջին բանախոսը դոկ. Բարթոնն էր, ով իր ելույթում նշեց. «Այստեղ ենք, որպեսզի գնահատական տանք թուրքական կայսրությունում հայերի կացությանը վերաբերող փաստերին, որոնք անտեսել չենք կարող»: Բարթոնը, հղում կատարելով Հայկական ոճրագործությունների հանձնաժողովի զեկույցին, նշեց, որ իր զեկույցի փաստերի մեծ մասը վերցրել է Վաշինգթոնի Արտգործնախարարության փաստաթղթերից:

Այնուհետև շարունակեց՝ նշելով. «Հանձնաժողովի փաստերն ուսումնասիրելու համար գնացել են Վաշինգտոն և ուսումնասիրել է Արտգործնախարարություն ուղարկված զեկույցները: Հարցնում են, թե ինչու չենք հրապարակել այս զեկույցներն ուղարկած անձանց անունները: Պատճառը չափազանց պարզ է: Թուրքիայի օրենքներից մեկն էլ պատժելն է: Մեր հյուպատոսներից մեկը հայտնել է, որ իր անունը գաղտնի մնա, որովհետև եթե հայտնի դառնար, ստիպված կլիներ հրաժարական տալ»:
Դոկ. Բարթոնը ցույց տվեց ձեռքի փաստաթղթերի խուրձը: Սրանք բոլորը Արտգործնախարարությանն ուղարկված զեկույցներն էին: Այդ փաստաթղթերից հատվածներ ընթերցեց այն հազարավոր կտտանքների մասին, որոնք մահով են ավարտվել:

Դոկ. Բարթոնն ընթերցեց ամերիկյան համալսարանի շրջանավարտ և Ամերիկա նոր վերադարձած մի հայտնի հայի վկայությունը: Այս անձը պատմում էր 1215 տղամարդու ճակատագրի մասին: Այս մարդկանց հավաքել և «կառավարության հրամանով» 25 հոգուց բաղկացած խմբերով տարել և «հրեշավոր մեթոդներով» սպանել են: Համաձայն վկայի պատմության՝ նրանց սպանել էին թուրք ժանդարմաները, մարդասպաններն ու հայերին սպանելու համար բանտից ազատած հանցագործները:

Վկան պատմում է հետևյալը. «Մարդասպանների՝ իրենց կատարածի դիմաց պարգևը սպանվածների մոտ եղած գումարն ու թանկարժեք իրերն էին: Այդ մարդկանցից մեկը հպարտանալով պատմում էր, որ մի գիշերվա ավարը կազմել է 150 փաունդին համարժեք թուրքական լիրա»:

Իսկ Բրուք Քոքրանն ասաց, որ համաձայն իր ձեռքի տակ եղած տեղեկության՝ 500 000-800000 հայ է սպանվել, 250 000 կին և աղջիկ է բռնավարվել: Ըստ Քոքրանի` Հայաստանի հարցը միլիոն անգամ ավելի սարսափելի է, քան 1898 թ. բարձրացած Կուբայի հարցը:

Վերջին զեկույցով հանդես եկավ խախամ Վայզը, ով հայտնեց, որ այս ժողովին մասնակցում է ոչ թե նրա համար, որ դեմ է Թուրքիային, այլ որպեսզի քննադատի մարդկայնության դեմ գործված հանցանքները՝ լինի դա գերմանացիների կողմից բելգիացիների նկատմաբ գործած հանցանքը, ռուսների կողմից հրեաների նկատմամբ գործած հանցանքը, թե թուրքերի կողմից հայերի նկատմամբ գործած հանցանքը: Նա հայտնեց, որ Գերմանիան ու Ավստրիան հայերի նկատմամբ կատարված ոճրագործությունը կանգնեցնելու համար կարող էին քայլեր ձեռնարկել, սակայն չեն կատարել, և նրանց այս վերաբերմունքի հետևանքով այս ազգերը տեսել են, որ «որոշ հաղթանակներ բոլոր պարտություններից ավելի սարսափելի աղետ են»:

Խախամ Վայզը շաունակեց ելույթը՝ նշելով. «Եթե գերմանացիները դեռ շարունակել են չեզոքություն պահպանողների բարի նպատակները չարաշահել, ապա այս ոճրագործությունը նույն արագությամբ կշարունակվի: Եթե իրենք իրապես փոխվելու են, ապա պետք է թուքերին ասեն՝ «Մի կաթիլ արյուն անգամ չպետք է թափվի»»:

 Գերմանական կայսրությանն ու գերմանացի ժողովրդին հայերի նկատմամբ ոճրագործություններին վերջ դնելու համար խնդրագրեր տրվեցին բոլոր ունկնդիրներին. դրանց վրա ստորագրության տեղը դատարկ էր:

http://www.imprescriptible.fr/archives/usa/nyt/tr.htm
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net