Էրզրումում լեգենդ դարձած հայերը

Արիս Նալջը

Մեր նպատակը, զբոսաշրջիկների հաճախած ուղություններից բացի, այլ վայրեր գնալն էր, ուր բանավոր պատմության մասնագետներն անգամ չէին ուղևորվել: Էրզրումի կենտրոն գնալուց հետո շարժվում ենք դեպի գյուղեր:

Քանի որ Կարնո շրջանում պատմության ընթացքում հայկական թագավորություններ են եղել, հայտնի է, որ շրջակա գյուղերում հայկական բազմաթիվ կառույցներ են պահպանվել: Առնվազն այդ մասին շատ տեղեկություններ են հանդիպում աղբյուրներում: Մենք էլ մեր ուղևորությունն սկսում ենք կենտրոնին մոտ վայրերից: Գյուղերի մեծ մասում մեզ գանձագողերի տեղ են դնում: Այդ հանգամանքն ստուգելուց հետո են միայն եկեղեցին կամ գերեզմանոցը ցույց տալիս: Գանձագողությունն Էրզրումում, ինչպես նաև` այլ քաղաքներում, խիստ տարածված է: Ժողովրդի շրջանում անգամ խոսակցություններ են շրջում ոսկի գտած ընտանիքների մասին: Թեև անուններ չենք կարող տալ, սակայն հետևյալ պատմությունն ենք լսել ժամանակին հայ ոսկերիչների կենտրոններից մեկը եղած Էրզրումից 1.5 կմ հեռավորության վրա գտնվող հայտնի շուկայի ամենահարուստ ոսկերիչների մասին.

«Նրանք հայ են: Արդեն իսկ մասնակցել են հայերի օգտին կազմակերպված ստորագրահավաքին: Այդ արշավին Էրզրումից 300 հոգի է մասնակցել. նրանք բոլորն էլ հայեր են: Մի ժամանակ գնացել են և Հայաստանում իրենց ազգականներին գտել: Վերջիններս էլ նրանց ասել են ոսկիների գտնվելու տեղը: Այդ կերպ են հարստացել»:

Մյուս կողմից՝ լեգենդներ են շրջում այն մասին, թե Էրզրումի հացահատիկի պահեստի` Փասինլեր (Բասեն – «Ակունք»-ի խմբ). գավառի ճանապարհի երկայնքով մեկ ձգվող հողամասերի` 15 կմ վրա գտնված գյուղերի աղաները ևս կողքի գյուղերում ապրած հայերի հողատարածքների վրա տեղավորվելու միջոցով են հարստացել. «Նրանց դռնից հաց չկերած մարդ չկա»,-ասում է մեր վարորդը:

Գեզ գյուղը. Սուրբ Մինաս

Պատրիարքարանի գրանցումների համաձայն` 1915 թ. առաջ 1103 հայ (144 տուն) և 170 թուրք բնակիչ ունեցած այս գյուղը ներկայում անմարդաբնակ է: Էրզրումի օդանավակայան տանող ճանապարհին գտնվող սույն գյուղը հենց մայրուղու եզրին մնացած լինելու պատճառով, ինչպես նաև` քանի որ եկեղեցին մայրուղուց երևում էր, երկար ժամանակ ենթարկվել է գանձագողերի ավերածություններին: Այնուհետև վրա է հասել Ընդհանուր բնակարանների վարչության ղեկավարությունը (TOKİ) և հայտարարելով, թե այստեղ ամառանոցային քաղաք է կառուցվելու, մեկ առ մեկ գնել է բոլոր շենքերը: Հիմա գյուղում մի կառույց իսկ չի մնացել: Գյուղում գտնվող տները քանդելու նպատակով այստեղ եկած մղաններն այդ ավերման ամբողջ ընթացքում օգտագործվել են նաև Սուրբ Մինաս եկեղեցու շրջակայքը ևս քանդելու նպատակով: Գյուղի առաջադեմ ներկայացուցիչներից մեկը մեզ էլ է գանձագողի տեղ դնում:

Հարյուրավոր անցքերի և խլուրդների բույների վերածված եկեղեցու ներսի և դրսի հատվածները ներկայում մասամբ պահպանվում են Հուշարձանների խորհրդի կայացրած որոշմամբ: Եկեղեցու պատուհանները փորձել են աղյուսով ծածկել, սակայն դուռը դեռ բաց է: Խորանին եղած սրբի նկարի մի մասը հիմա տեսանելի է, սակայն հասկանալի է, որ եթե այս շինության պահպանման ուղղությամբ միջոցներ չձեռնարկվեն, ապա այն կարճ ժամանակամիջոցում կվերանա:

Այնպես է թվում, կարծես իրենց ամառանոցային քաղաքը հնարավորինս շուտ տեսնել ցանկացող տեղացի ժողովուրդն ամեն պատեհ առիթով եկեղեցուց վրեժխնդիր է լինում, որովհետև կարծում է, թե ամառանոցային քաղաքի կառուցումը մասամբ կանգնեցվել է, քանի որ հնարավոր չի եղել եկեղեցին քանդել:

Յոլգեչթի – Ձիթհողիկ գյուղը

Ինչպես տեղեկանում ենք Սևան Նշանյանի քարտեզից, այս ուղղության վրա գտնվող գյուղերից մեկն էլ Ձիթհողիկ գյուղն է, որը տեղի գյուղացիները Ձիթհողուկ են անվանում:

Էրզրումում գյուղերի անվանումները փոխելու ավանդույթը դեռ շատ նոր է: Ըստ գյուղացիների` ընդամենը 6-7 տարի է: Ոչ ոք չի քաշվում գյուղերի նախկին անունները կիրառել, չի էլ անհանգստանում դրա համար: Երբ ես հարցնում եմ, թե ինչպես գտնեմ Յոլգեչթին, տեղացիները նշում են Ձիթհողուկ անվանումը:

Երբ շրջում ենք գյուղում, հանդիպում ենք միահարկ հայկական մի կառույցի, որը չափազանց նման է Ռայմոնդ Գևորգյանի` հայերի մասին գրքում նկարագրված գյուղական դպրոցի շենքին: Միակ տարբերությունը սղոցած պատուհաններն ու դռներն են: Դպրոցն ամայի է: Երեխաները դպրոցի դիմաց խաղում են գնդակով:

Ոչ ոք չի արգելում, որ ներս մտնենք: Երեխաները մեզ դիմավորում են Էրզրումի ցրտաշունչ ձմռան արևի ջերմությամբ: Մեր ներսը մի փոքր ջերմանում է նրանց ժպիտներից:

Դպրոցի դիմացից երկու տարեց մարդ է դուրս գալիս` մեզ դիմավորելու.
-Բարո~վ եք եկել:
-Բարո~վ տեսանք:
-Այս ի՞նչ շենք է, հորեղբա՛յր:
-Նախկինում, շա~տ վաղուց դպրոց է եղել` հայերից մնացած:
-Այս գյուղը հայերի՞նն է:
-Դեհ, այստեղի գյուղերի 80-90 տոկոսը հայերից է մնացել: Այստեղի անունն էլ Ձիթավուղ է:
-Դա ի՞նչ է նշանակում:
-Հայերեն է: Այս բոլոր վայրերի անվանումները հայկական են, նոր են փոխվել: Այս տեղերը հայերից են մնացել: Եկեղեցի է եղել, որը հիմա քանդված է: Գերեզմանոցը ճանապարհի ծայրին է: Հայերը մեր պապերին վերցրել են, տարել Արծվի և այրել:
-Արծվի՞:
-Դա էլ է հայկական գյուղ…

Զարմացած լսում եմ, թե հորեղբայրը որքան ճիշտ է հայերեն «ձ» և «ծ» տառերն արտաբերում: Նա բավականին լավ է իմանում և ասում հայկական անունները: Սակայն դրա պատճառների մասին հարցնել ուսիրտ չունեմ: Հայերենն այդչափ ճիշտ արտաբերելը ենթադրաբար իր ընտանիքից է սովորել: Մեր խոսակցության ժամանակ մի քանի անգամ ինձ հիշեցնում է, որ իրենք հայերի հետ են ապրել:
Որոշ ժամանակ լռելուց հետո նորից ասում է.
-Տարել-վառե~լ են, կոտորե~լ…

Մուդուրգա, Մյուդյուրգե, Չայըրթեփե

Էրզրումի հյուսիսում գտնվող` կենտրոնին մոտ հայկական գյուղերից մեկն էլ Մուդուրգան է, որի ներկայիս անվանումը Չայըրթեփե է, իսկ գյուղացիներն այն Մյուդյուրգե են անվանում: Այստեղ Սուրբ Գևորգ վանքն է, ինչպես նաև` հայկական աղբյուրներում հիշատակվող Սուրբ Հակոբ և Սուրբ Սրբոց նահատակաց եկեղեցիները, որոնցից ներկայում միայն քարեր են մնացել. դրանք օգտագործվել են գյուղական տների կառուցման համար:

Քյոփրյու գյուղը

Այս գյուղը, որի հայերեն անվանումը Հովվի Կամուրջ է, գտնվում է Փասինլերի մուտքի մոտ է: Գյուղի գրեթե կողքին մի ալևիական գյուղ կա: Երիտասարդ մի գյուղացի հայտնում է, որ այստեղ գտնվող Սուրբ Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին հիմա գագաթ է, որի վրա գտնվում է մի ալևի պապի գերեզմանը: Թեև այսօր եկեղեցու հետ կապված ոչ մի բան չի մնացել, սակայն ներկայում որպես ուխտավայր օգտագործվող այդ գագաթը բոլորն անվանում են Սուրբ Մարիամ Աստվածածնի գագաթ:

Արուս գյուղը

Էրզրումի ամենաընդարձակ բնակավայրերից մեկն էլ Մուշի հետ սահմանին գտնվող Խնուսն է, որի մուտքի մոտ դրված է թուրքերենով և քրդերենով գրված «Բարի գալուստ» վահանակը: Խնուսում գտնվող հայկական գյուղերից շատ քչերն են պահպանվել:

Դրանցից մեկն էլ Արուս գյուղն է, որի ներկայիս անվանումը Յոլուսթյու է: Հոծ քուրդ բնակչություն ունեցող սույն գյուղի բնակիչների մեծ մասը վերջին 10 տարվա ընթացքում արտագաղթել է: 70 տուն բնակչություն ունեցող գյուղի ամենատարեց բնակիչներից մեկը` հորեղբայր Մուստաֆան, չնայած տեղացի լինելուն, տեղյակ է գյուղի հայկական անցյալի մասին: Մուստաֆան պատմում է, որ գյուղն իր անունը ստացել է այստեղի մի հայ հարսից: Նա նաև մեզ ցույց է տալիս Սուրբ Սարգիս եկեղեցու ավերակները, որ մյուսները խուսափել էին անել:

Հորեղբայր Մուստաֆան մեզ ցույց է տալիս նաև ժայռի մեջ գտնվող ուխտատեղիները, ժայռ, որի փեշերին է գտնվում այդ գյուղը, ինչպես նաև` հայերից մնացած տները:

Այդ տները, որոնց մեծ մասը լրիվ ավերակ վիճակում է գտնվում, նայում են հայկական գերեզմանոցին, իսկ ճանապարհի եզրին գտնվող այդ գերեզմանոցից հետք անգամ չի մնացել…

http://t24.com.tr/yazarlar/aris-nalci/erzurumda-efsanelerde-kalan-ermeniler,14359?utm_medium=social&utm_content=sharebutton

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը
Akunq.net