Զօրավար Թովմաս Նազարբէգեան. Հայաստանի անկախութեան կերտման հերոս սպարապետը

Հրապարակագիր Նազարէթ Պէրպէրեան կը գրէ.

Ապ­րիլ 4-ին կը նշենք ծննդեան տա­րե­դար­ձը հա­յոց նո­րա­գոյն պատ­մու­թեան ան­զու­գա­կան հե­րոս­նե­րէն զօ­րա­վար ­Թով­մաս ­Նա­զար­բէ­գեա­նի։

161 տա­րի ա­ռաջ ­Թիֆ­լի­սի մէջ լոյս աշ­խարհ ե­կած ու ցա­րա­կան ­Ռու­սաս­տա­նի բա­նա­կին մէջ զօ­րա­վա­րի բարձր դիր­քը ար­ժա­նա­ւո­րա­պէս նո­ւա­ճած հայ զի­նո­ւո­րա­կա­նը ի­րա­ւամբ կը հան­դի­սա­նայ ներ­կա­յա­ցուց­չա­կան դէմ­քե­րէն մէ­կը հայ ռազ­մա­կան տա­ղան­դին։

Նաեւ՝ ազ­գա­յին հե­րո­սի պա­տո­ւան­դա­նին յաղ­թա­հա­սակ կանգ­նած ար­ժա­նա­ւորն է ­Թով­մաս Նա­զար­բէ­գեան՝ իր ան­հա­տա­կա­նու­թեամբ եւ գոր­ծով, բա­ռին թէ՛­պարզ՝ խո­րունկ ու դա­սա­կան նշա­նա­կու­թեամբ, թէ՛ իր դա­րաշր­ջա­նին յա­տուկ խոր­հուր­դով ու հպար­տու­թիւն ներշն­չող հնչե­ղու­թեամբ։

Ռու­սա­ցած ու ռու­սա­կան կայ­սե­րա­կան բա­նա­կին մէջ կազ­մա­ւո­րո­ւած եւ մար­տա­կան փայ­լուն աս­պա­րէզ նո­ւա­ճած զօ­րա­վար էր ­Նա­զար­բէ­գով, որ ազ­գա­յին իր ար­մատ­նե­րուն ամ­բող­ջա­պէս տէր կանգ­նե­ցաւ, հայ ժո­ղո­վուր­դի ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան եւ ազ­գա­յին ա­զա­տագ­րու­թեան թէժ մար­տե­րը ղե­կա­վա­րող փայ­լուն հրա­մա­նա­տա­րը դար­ձաւ, ­Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան կեր­տու­մի ճա­կա­տա­մարտ­նե­րուն մէջ հիմ­նա­կան ներդ­րում ու­նե­ցաւ եւ դա­րա­ւոր գե­րու­թե­նէ ա­զա­տագ­րո­ւած հա­յոց ազ­գա­յին բա­նա­կին հիմ­նա­դիր Ս­պա­րա­պե­տը հան­դի­սա­ցաւ։

Թով­մաս ­Նա­զար­բէ­գեան ծնած էր 4 Ապրիլի ­1855-ին ­Թիֆ­լիս, ու­նե­ւոր ըն­տա­նի­քի յար­կին տակ։ Ընդ­հան­րա­պէս ռու­սա­կան շրջա­նա­կի մէջ կազ­մա­ւո­րո­ւե­ցաւ, զի­նո­ւո­րա­կա­նի իր կրթու­թիւ­նը ստա­ցաւ ­Մոս­կո­ւա­յի մէջ, ցա­րա­կան զի­նո­ւո­րա­կան բարձ­րա­գոյն վար­ժա­րա­նը ա­ւար­տեց եւ նո­րա­հաս սպայ էր տա­կա­ւին, երբ ռազ­մա­կան իր տա­ղան­դին ու քա­ջա­գոր­ծու­թիւն­նե­րուն կրա­կի մկրտու­թիւ­նը ստա­ցաւ 1877-1878-ի ռուս-թրքա­կան պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քին։ ­Բայց յատ­կա­պէս 1904-1905-ի ռուս-ճա­փո­նա­կան պա­տե­րազ­մին գնդա­պե­տի աս­տի­ճա­նով իր մաս­նակ­ցու­թեամբ է, որ հա­յազ­գի այս զի­նո­ւո­րա­կա­նին հե­րո­սա­կան սխրանք­նե­րը մեծ հռչակ ա­պա­հո­վե­ցին ա­նոր եւ ար­ժա­նա­ցու­ցին ­Ցա­րա­կան բա­նա­կի հրա­մա­նա­տա­րու­թեան ոս­կեայ սու­րի պար­գե­ւին։

1903-1905 թո­ւա­կան­նե­րը նաեւ ժա­մա­նա­կաշր­ջանն էին ­Ցա­րա­կան ­Ռու­սաս­տա­նի հա­կա­հայ ոտնձ­գու­թիւն­նե­րուն։
Հայ ե­կե­ղե­ցա­պատ­կան կա­լո­ւած­նե­րու բռնագ­րաւ­ման փոր­ձով իր բարձ­րա­կէ­տին հա­սած «­Հա­յաս­տան ա­ռանց հա­յու» ­Ցա­րիզ­մի ծա­ւա­լած հա­լա­ծան­քը իր հա­կա­հայ դրսե­ւո­րու­մը ու­նե­ցաւ նաեւ ­Ցա­րա­կան բա­նա­կէն ներս, երբ հայ ծա­գու­մով բարձ­րաս­տի­ճան զի­նո­ւո­րա­կան­նե­րը հե­ռու պա­հո­ւե­ցան զօ­րա­բա­ժին­նե­րու հրա­մա­նա­տա­րու­թեան ի­րենց նո­ւա­ճած պաշ­տօն­նե­րէն։
Նոյ­նը պա­տա­հե­ցաւ նաեւ զօր. ­Նա­զար­բէ­կեա­նի պա­րա­գա­յին, որ ան­վա­րան ներ­կա­յա­ցաւ իր գե­րա­դա­սին եւ ներ­կա­յա­ցուց ­Ցա­րա­կան բա­նա­կէն իր հրա­ժա­րա­կա­նը՝ խրոխ­տու­թեամբ յայ­տա­րա­րե­լով, թէ ոչ միայն հայ­կա­կան ծա­գում ու­նի, այ­լեւ լիար­ժէք հա՛յ է ու հպարտ է իր հա­յե­ցիու­թեամբ։

Ամ­բողջ տա­սը տա­րի ռու­սա­կան բա­նա­կէն հե­ռու մնա­լէ ետք, 1914-ին, Ա­ռա­ջին Աշ­խար­հա­մար­տի բռնկու­մին հետ, երբ ­Ցա­րա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը հա­յու­թիւ­նը ներգ­րա­ւե­լու շրջա­դար­ձը ու­նե­ցաւ, ռու­սա­կան բա­նա­կի վե­րին հրա­մա­նա­տա­րու­թիւ­նը վերս­տին ծա­ռա­յու­թեան կան­չեց զօր. ­Նա­զար­բէ­կեա­նին՝ ա­նոր վստա­հե­լով Բ. ­Կով­կա­սեան Հ­րա­ցա­նա­ձիգ ­Զօ­րա­բաժ­նի հրա­մա­նա­տա­րու­թիւ­նը։

Այդ­պէ՛ս վերսկ­սաւ հա­յոց զօ­րա­վա­րին ռազ­մա­կան քա­ջա­գոր­ծու­թեանց կա­րա­պի եր­գի փու­լը. յատ­կա­պէս պատ­մա­կան Ա­ւա­րա­րայ­րի դաշ­տէն ոչ շատ հե­ռու գտնո­ւող ­Տիլ­մա­նի ճա­կա­տա­մար­տին, ուր զօր. ­Նա­զար­բէ­կեան, իր կող­քին ու­նե­նա­լով ­Կա­մա­ւո­րա­կան Ա­ռա­ջին ­Գուն­դը հրա­մա­նա­տար հե­րոս Անդ­րա­նի­կը, ջախ­ջա­խիչ պար­տու­թեան մատ­նեց հա­րաւ-ա­րե­ւել­քէն՝ պարս­կա­կան սահ­մա­նէն ­Հա­յաս­տա­նի ուղ­ղու­թեամբ ար­շա­ւող ­Խա­լիլ ­Փա­շա­յի զօր­քը։

Նոյն­քան մե­ծակ­շիռ դե­րա­կա­տա­րու­թիւն ու­նե­ցաւ ­Զօր. ­Նա­զար­բէ­կեան, երբ յաղ­թա­կան մուտք գոր­ծեց ­Պիթ­լիս, ա­զա­տագ­րեց ­Մու­շը եւ ար­շա­ւեց ­Վա­նի ուղ­ղու­թեամբ եւ ա­զա­տագ­րեց ­Վաս­պու­րա­կա­նի հա­յու­թիւ­նը։

1917-ի ­Հոկ­տեմ­բե­րին տե­ղի ու­նե­ցած պոլ­շե­ւի­կեան յե­ղաշր­ջու­մէն ետք, երբ ­Լե­նի­նի «տուն դարձ»ի հրա­հան­գին ըն­դա­ռա­ջող ռուս զի­նո­ւոր­նե­րու դա­սալ­քու­թեամբ քայ­քա­յո­ւե­ցաւ ­Ցա­րա­կան բա­նա­կը, ­Թիֆ­լիս հաս­տա­տո­ւած ­Հայ Ազ­գա­յին ­Խոր­հուր­դը ­Հայ­կա­կան ­Կոր­պու­սի ընդ­հա­նուր հրա­մա­նա­տար կար­գեց զօ­րա­վար ­Նա­զար­բէ­կեա­նին, որ իր այդ հան­գա­ման­քով պատ­մակ­շիռ ներ­դրում ու­նե­ցաւ ­Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թիւ­նը կեր­տած ­Սար­դա­րա­պա­տի, ­Բաշ Ա­պա­րա­նի եւ ­Ղա­րա­քի­լի­սէի հե­րո­սա­կան ճա­կա­տա­մարտ­նե­րուն ղե­կա­վար­ման մէջ՝ այ­նու­հե­տեւ ար­ժա­նա­նա­լով նո­րաս­տեղծ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան Ազ­գա­յին ­Բա­նա­կի Ս­պա­րա­պե­տի բարձ­րա­գոյն պաշ­տօ­նին։

Զօ­րա­վար ­Նա­զար­բէ­գեան գե­րա­զան­ցա­պէս զինուորա­կան մարդ էր ու, այդ ա­ռու­մով, մե­ծա­տա­ղանդ զօ­րա­վար մը, որ գի­տէր ար­ժէքն ու հզօ­րու­թիւ­նը կռո­ւի դաշտ նե­տո­ւող մար­տու­նակ ժո­ղո­վուր­դի են­թա­կա­յա­կան գոր­ծօ­նի հրա­շա­գործ ու­ժին։ Իբ­րեւ այդ­պի­սին հա­յոց Ս­պա­րա­պե­տը ար­ժե­ւո­րեց դե­րա­կա­տա­րու­թիւ­նը ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րի եւ ֆե­տա­յա­կան կռո­ւի դա­ժան դպրո­ցը ան­ցած հայ յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րուն՝ Անդ­րա­նի­կին ու Դ­րո­յին, ­Քե­ռիին ու Նժ­դե­հին, ­Ռու­բէ­նին ու Ա­րամ ­Մա­նու­կեա­նին, ո­րոնց­մով շրջա­պա­տեց հրա­մա­նա­տա­րա­կան իր կազ­մե­րը՝ յաղ­թա­նա­կի ա­ռաջ­նոր­դե­լու հա­մար հայ ժո­ղո­վուր­դը։

Ազ­գա­յին միեւ­նոյն հո­գե­խառ­նու­թեամբ՝ զօ­րա­վար ­Նա­զար­բէ­գեան լծո­ւե­ցաւ, ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան շրջա­նին, ­Հայ­կա­կան ­Բա­նա­կի կազ­մա­կեր­պու­մին եւ հզօ­րա­ցու­մին։

Այդ պատ­ճա­ռով ալ, ­Լե­նին-­Քե­մալ մեղ­սակ­ցու­թեամբ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան տի­րա­ցած հա­յա­նուն պոլ­շե­ւիկ­նե­րը ի­րենց ա­ռա­ջին հա­րո­ւա­ծը ուղ­ղե­ցին ­Հա­յոց Ս­պա­րա­պե­տին՝ ­Յու­նո­ւար 1921ին, երբ հա­յոց ազ­գա­յին բա­նա­կի 1200 սպա­նե­րուն հետ միա­սին հե­տիոտն աք­սո­րե­ցին մին­չեւ ­Մոս­կո­ւա­յի մեր­ձա­կայ­քը։

Թէեւ ­Մա­յիս 1921-ին խորհր­դա­յին­նե­րը նե­րում շնոր­հե­ցին եւ վերջ տո­ւին ­Հա­յոց Ս­պա­րա­պե­տի աք­սո­րին, բայց զօ­րա­վար ­Նա­զար­բէ­գեա­նի առ­ջեւ վերջ­նա­կա­նա­պէս փա­կո­ւած էին ազ­գա­յին ծա­ռա­յու­թեան բո­լոր դռնե­րը…

Ան ո­րո­շեց հաս­տա­տո­ւիլ իր ծննդա­վայր ­Թիֆ­լի­սի մէջ, ուր եւ առ­յա­ւէտ փա­կո­ւե­ցան ընդ հուր եւ ընդ սուր այն­քան հե­րո­սա­կան ու­ղի տե­սած ու նո­ւա­ճած ա­նոր ցա­ւա­տանջ աչ­քե­րը։

Այդ­պէ՛ս, ­Թիֆ­լի­սի մէջ իր բախ­տին լքո­ւած, հա­յոց Ար­հա­ւիր­քի ու ­Յա­րու­թեան բախ­տո­րոշ ժա­մա­նա­կաշրջա­նի վե­րի­վայ­րում­նե­րուն հե­տե­ւած իր աչ­քե­րը առ­յա­ւէտ փա­կեց ­Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան կերտ­ման հե­րոս Ս­պա­րա­պե­տը։ ­Խորհր­դա­յին իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը օ­րին չտո­ւո­ւին նոյ­նիսկ գոյ­ժը հա­յոց մե­ծա­նուն Ս­պա­րա­պե­տի մա­հո­ւան։ ­Նոյն­պէս խորհր­դա­հայ մա­մու­լը լուռ ան­ցաւ մեր ժո­ղո­վուր­դի ազ­գա­յին մեծ կո­րուս­տին վրա­յէն։

Խորհր­դա­յին ամ­բող­ջա­տի­րու­թեան «ինք­նա­հաս­տատ­ման» չա­րա­բաս­տիկ ժա­մա­նակ­ներն էին ու ազ­գա­յին ար­ժէք­նե­րու եւ յի­շո­ղու­թեան դէմ կա­տա­ղի պայ­քա­րը տա­կաւ կը սրէր իր մա­հա­ցու ժա­նիք­նե­րը…

Բայց սփիւռ­քեան կողմն հա­յաշ­խար­հի, 19 ­Փետրուար 1931-ի հա­յոց մեծ կո­րուս­տին ա­ռի­թով, ընդ­հա­նուր սու­գը պա­տեց տա­րա­գիր հա­յու­թեան կեան­քը։ Ար­տերկ­րի հայ մա­մու­լը, ո­րո­շա­պէս դաշ­նակ­ցա­կան իր օր­կան­նե­րով, ­Պոս­թը­նի «­Հայ­րե­նիք»էն մին­չեւ ­Փա­րի­զի «­Յա­ռաջ»ը, ­Գա­հի­րէի «­Յու­սա­բեր»ը եւ ­Թեհ­րա­նի «Ա­լիք»ը, համազ­գա­յին յար­գան­քի իր տուր­քը մա­տու­ցա­նեց Ազգա­յին ­Հերո­սին՝ հա­յոց նո­րա­հաս սե­րունդ­նե­րու յի­շո­ղու­թեան մէջ ամ­րագ­րե­լով ան­զու­գա­կան տեղն ու ար­ժէ­քը զօրավար ­Թով­մաս ­Նա­զար­բէ­կեան ա­նուն ­Մեծ ­Հա­յուն։

Դ­րօ եւ ­Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեան, Ա­ւե­տիս Ա­հա­րո­նեան եւ ­Շա­ւարշ ­Մի­սա­քեան, ­Սի­մոն Վ­րա­ցեան եւ ­Վա­հան ­Նա­ւա­սար­դեան՝ փաս­տօ­րէն ­Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան սե­րուն­դի տա­րա­գիր բո­լոր նո­ւի­րեալ­նե­րը փու­թա­ցին մե­ծա­րե­լու կեր­պարն ու գոր­ծը հա­յոց Ս­պա­րա­պե­տին, որ վճռո­րոշ դեր ու­նե­ցաւ ­Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան ու ազ­գա­յին պե­տա­կա­նու­թեան կեր­տու­մին եւ ա­նոր կռո­ւան­նե­րու ամ­րապն­դու­մին մէջ։

Հա­յոց սե­րունդ­նե­րուն հա­մար միշտ ալ ներշնչ­ման աղ­բիւր պի­տի մնայ Ս­պա­րա­պե­տին պատ­գա­մը՝
«­Վախ­կո­տը մեռ­նում է իւ­րա­քան­չիւր ժամ, իւ­րա­քան­չիւր րո­պէ. խի­զա­խը՝ միայն մէկ ան­գամ»:

http://www.yerakouyn.com/?p=104803