Միակ անհայրենիք ժողովուրդ գնչուները և նրանց հայացումը

Սարգիս Սերոբյան
Ենթադրվում է, որ համայն աշխարհում ապրում է շուրջ 3 միլիոն գնչու: Եվրոպայում են բնակվում մոտ 780 հազար գնչուներ: Եթե Եվրոպա անցած գնչուների արկածները մի կողմ թողնելով` անդրադառնանք Անատոլիայում (Արևմտյան Հայաստանում-Ակունքի խմբ.) եղածներին, ապա հարկ կլինի ընդգծել, որ նրանց թիվը 67 հազար է: Վրթանես Փափազյանի կատարած ուսումնասիրության համաձայն` նրանցից 50 հազարը կազմում են հայ բոշաները:

Հայ բոշաների կարելի է հանդիպել Անատոլիայի գրեթե յուրաքանչյուր կողմում: Նրանք բնակություն են հաստատել հայերի բոլոր բնակավայրերում` բացառությամբ Վասպուրականի շրջանի, սակայն նրանց մեծ մասն ապրում է Սվասի (Սեբաստիա-Ակունքի խմբ.) շրջանում (Վեզիքյոփրյուից մինչև Կաստամոնու):

Գաղտնի նշանները
Բոշաներն առաջին անգամ իրենց ոտք դրած հողերում, թեև դժվարությամբ, այնուամենայնիվ լուծել են հանգիստ և անվտանգ փոխադրվելու, օթևանելու վայր գտնելու, բարեկամ կամ թշնամի հանրություններին դյուրությամբ տարբերակելու գաղտնիքը: Գաղթող գնչուների խմբերն իրենց անցած ճանապարհների պատերին և ծառերի բներին թողնում են հատուկ նշաններ, որոնք կարող են հասկանալ միայն իրենց ցեղակիցները:

Դրանցից առաջինը, որն ամենաշատն է օգտագործվում և բաղկացած է «երեք թևերից», ցույց է տալիս այն ուղղությունը, ուր կարելի է գնալ: Իսկ հին բուդդիստական նշան եղող երկրորդը գնչուները «սվաստիկա» են անվանում: Այդ նշանը ցույց է տալիս ճանապարհի փակ կամ վտանգավոր լինելը: Երրորդը, որը խաչաձև է, դարձյալ ցույց է տալիս այն կողմը, ուր կարելի է գնալ: Ինչ վերաբերում է Թուրքիայում ամենաշատը հանդիպող չորրորդ նշանին, ապա այն մատնանշում է, որ ճանապարհը չափազանց վտանգավոր է և կարող է մահվամբ ավարտվել գնչուների համար: Նշաններն այսքանով չեն սահմանափակվում. կան բազմաթիվ այլ իմաստներ կրողներ:

Հայ բոշաների ծագումը
Թեև հայ բոշաները տարբեր են թվում Եվրոպայում և Ասիայում մյուս ազգերի մեջ թափառական կյանքով ապրող ցիգաններից, սակայն նրանց միջև մանրազնին ուսումնասիրություն կատարվելու դեպքում կարելի է մեծ նմաննություններ գտնել ավանդույթների, մարդաբանության և մինչև իսկ լեզվի առումներով: Իսկ նկատելի տարբերությունները ծագում են բոշաների` Անատոլիա գալուց շատ առաջ նրանց դարեդար համատեղ ապրած մյուս ժողովուրդներից: Ինչպես վերևում էլ նշեցինք, գնչուները գաղթի տարբեր ճանապարհներով Անատոլիա հասնելով և այստեղ հանդիպած մյուս հանրությունների սովորույթների ազդեցությունը կրելով` տարբեր դիմագծեր են ստացել: Իսլամ ընդունած ցիգանները ստացել են չինգենե անվանումը, իսկ հայերի հետ ապրելով` քրիստոնյա դարձածները` հայ բոշաներ: Վերջիններս հետզհետե յուրացրել են հայկական սովորույթներն ու ավանդույթները: Հայտնի է, որ բոշաները տևական ժամանակ մնացել են նաև Իրանում: Պարսից աշխարհում ցիգաններին տրվել են «լուրի», «միթրիփ», «քարաչի» անվանումները: Իսկ «բոշա» անունը նրանց հայերն են տվել: Այդ անվանման արմատը թուրքերեն poş=boş (պարապ) բառը կարող է լինել, որը մշտապես կիրառվել է արհամարհական երանգով. հայոց լեզվում ցիգան բառի համարժեքը հնուց ի վեր գնչուն է եղել, իսկ բոշա բառը սկսել է գործածվել հետագայում` 19-րդ դարում:

Մի շարք ուսումնասիրողներ (Պ. Ներսես Սարգսյան) ենթադրում են, թե բոշաները թոնդրակեցիների կամ արևորդիների մնացորդացն են: Ի դեպ, հայտնի է նաև, որ Կաստամոնուի և Սինոպի միջև ապրող հայկական ծագմամբ ժողովրդին էլ են բոշա անվանում` Քաղկեդոնի տիեզերական ժողովի հետևանքով Հայ առաքելական եկեղեցուց անջատվելու պատճառով:

Հայերի շրջանում բոշաների մասին բազմաթիվ առասպելներ կան: Իրոք ուշագրավ է, որ չնայած այդչափ արհամարհական վերաբերմունքին և փոխադարձ կերպով «ազգակցական կապերից» խուսափելուն` իրար աղջիկ չտալուն ուղղված ջանքերին, բոշաները կարողացել են միախառնվել հայերի հետ և համատեղ ապրել` ի տարբերություն մյուս ժողովուրդների: Այդուհանդերձ, խիստ հազվադեպ հանդիպող երևույթ է, որ բոշաները (20-րդ դարում) հայերին աղջիկ տային կամ` հակառակը:

Պատսպարան
Երբ ձմեռը վրա է հասնում, բոշաները մոտակա գյուղերում կամ քաղաքներում խռնվելով` տեղավորվում են իրենց կողմից վարձված հյուղակներում և ապրում իրար մոտ գտնվող վայրերում: Նրանց գյուղական տների գոմում (տեքստում գոմ բառը հայերենով է-Ակունքի խմբ.), այսինքն` այլևս գրեթե ընտանիքի մի կարևոր անդամը համարվող էշի փարախում անպայման մի թոնիր է լինում, որը ծառայում է թե հաց և ուտելիք պատրաստելու և թե տաքանալու նպատակներին: Երբ առօրյա գործերն ավարտվում են, և թոնիրի կրակը` մարում, ընտանիքի անդամները նստում են թոնիրի շուրջը, ոտքերն իջեցնում նրա մեջ և ծածկվում մի ընդհանուր ծածկոցով: Տան ուշագրավ առարկաներից մեկն էլ պատերից մեկում տեղ գտած «օջախն» է, որը նրանք «սանտո» են անվանում: Այդ օջախի կրակը շաբաթական միայն մեկ անգամ է վառվում, այն էլ ոչ թե տաքանալու, այլ` ի հարգանս տվյալ ընտանիքի հանգուցյալների հիշատակի:

Ուտել-խմելու մշակույթը
Բոշաներն անընդհատ ինչ-որ բան են ուտում` առանց հատուկ ժամերի ուշադրություն դարձնելու: Նրանք նախընտրում են դառը, թթու, համեմված, կծու ուտեստները. սխտորը, պղպեղը և քացախն անպակաս են նրանց սեղանից: Նրանք սակավ են միս ուտում, իսկ իրենց ամենասիրած ճաշատեսակները «մալեզը» և փլավն են: Նրանց ազգային ճաշատեսակը համարվող մալեզը պատրաստվում է խմորով և յուղով և նմանվում վասպուրականցիների «խավիծին» (խավիծ բառը տեքստում հայերենով է-Ակունքի խմբ.): Նրա պատրաստման եղանակը հետևյալն է. խմորը լցնում են տաք ջրի մեջ և եփում` անընդհատ խառնելով, ապա մասերի բաժանելով` վրան յուղ են քսում և ուտում: Բոշաները շատ են սիրում նաև չրով փլավը (չիր բառը տեքստում հայերենով է-Ակունքի խմբ.): Չրով փլավը և ձվածեղը (ձվածեղ բառը տեքստում հայերենով է-Ակունքի խմբ.) պատրաստվում են խնջույքի սեղանի համար` որպես հատուկ ճաշատեսակներ:

Ճաշելիս տղամարդիկ առանձին են նստում կանանցից և երեխաներից ու խմիչքներից միայն ռաքը խմում. գարեջուր կամ գինի առանձնապես չեն օգտագործում: Տղամարդիկ և տարեց կանայք ծխախոտ ու քթախոտ են ծխում, սակայն ի տարբերություն գնչու և ցիգան կանանց` բոշա կանայք ծխախոտ օգտագործելն ամոթալի են համարում:

Տոկոս չկա
Չնայած իրենց բազմաթիվ վատ սովորություններին` բոշաները խիստ ազնիվ են դրամի առևտրի դեպքում և կարևորում են տրված խոսքը: Նրանք միայն խոսքի վրա հիմնվելով` պարտք են տալիս և վերցնում: Սակայն բոշաները «տոկոս» հասկացությունը բացարձակապես չեն ընդունում. ոչ տոկոսով պարտք են տալիս, ոչ էլ` վերցնում, և թեկուզ ի վնաս իրենց` անպայման պահում են իրենց խոստումը կամ երդումը:

http://team-aow.discuforum.info/t6203-Ermeni-Cingenelri.htm?start=15
Թարգմանեց Մելինե Անումյանը
Akunq.net