118. Գիտությունը: Գրականությունը: Արվեստը

Գիտական գործի կազմակերպումը

Նոր հասարակարգի պայմաններում գիտությունը ևս ծառայելու էր նրա ամրապնդմանն ու զարգացմանը։ Գիտության զարգացումը կազմակերպվում էր բուհերում և գիտահետազոտական հիմնարկներում։ Դրանք էին, առաջին հերթին, Երևանի համալսարանը, պոլիտեխնիկական ինստիտուտը։ Հայաստանի առաջին գիտական հիմնարկությունը Էջմիածնի պատմամշակութային ինստիտուտն էր։ Այն շուտով տեղափոխվեց Երևան և 1925թ. վերակառուցվեց Հայաստանի գիտության և արվեստի ինստիտուտի, ուր աշխատանքի հրավիրվեցին հանրապետության գիտական ուժերը։ 1930թ. այն կոչվում էր Գիտությունների ինստիտուտ։ 1930-ական թվականներին տնտեսության արագ զարգացումը նոր պահանջներ էր դնում գիտական կադրերի առաջ։ Ուստի 1935թ. կազմակերպվեց ԽՍՀՄ գիտությունների ակադեմիայի Հայկական մասնաճյուղը։ Կադրերի առկայության առումով Հայաստանում շատ թե քիչ նպաստավոր պայմաններ կային հայագիտության զարգացման համար (պատմություն, լեզու, գրականություն և այլն)։

Հայկական մասնաճյուղի գործունեությունը ղեկավարում էին հայտնի գիտնականներ Ֆրանց Լևինսոն-Լեսինգը, ապա վաստակաշատ արևելագետ Հովսեփ Օրբելին։

Գիտության զարգացումը

Հայաստանում զարգանում էին ինչպես հասարակական, այնպես էլ բնական գիտությունները։ Պատմաբաններից շարունակում էին ստեղծագործել Հ. Օրբելին, Լեոն (Առաքել Բաբախանյան), Հակոբ Մանանդյանը, Աշոտ Հովհաննիսյանը, Աշխարհաբեկ Քալանթարը և ուրիշներ։ Նրանք գիտական արժեքավոր աշխատություններ ստեղծեցին հայոց պատմության վերաբերյալ։ Այդ ուսումնասիրությունները իրենց գիտական արժեքը պահպանում են մինչև այժմ։

Լեզվագիտության ու գրականագիտության գծով Հրաչյա Աճառյանը, Մանուկ Աբեղյանը, Գրիգոր Ղափանցյանը, Ստեփանոս Մալխասյանը, Արսեն Տերտերյանը և շատ ուրիշներ գիտական-ստեղծագործական բեղուն գործունեություն էին ծավալել։

Բնական գիտությունների զարգացումը կապվում էր ինդուստրացման խնդիրների լուծման հետ։ Լևոն Ռոտինյանի և Ստեփան Ղամբարյանի ղեկավարությամբ գիտական աշխատանքներ էին կատարվում քիմիական արդյունաբերության բնագավառում։ Ջրատեխնիկայի և ջրաէներգետիկայի տեսական ու կիրառական հարցերի լուծումը կապված է Հովսեփ Տեր-Աստվածատրյանի անվան հետ։ Նա առաջատար դեր է խաղացել Շիրակի ջրանցքի, մի շարք հէկերի, նաև Սևանա լճի ջրօգտագործման նախագծի պատրաստման գործում։ Երկրաբաններ Հովհաննես Կարապետյանի և Տիգրան Ջրբաշյանի գործունեությունը ծավալվել է կիրառական երկրաբանության ասպարեզում։

Գրական կյանքը

1920-30-ական թվականները խորհրդահայ գրականության ձևավորման ու զարգացման տարիներ էին։ Կուսակցության պահանջով գրողների կարևոր խնդիրը դարձավ գեղարվեստական ստեղծագործության միջոցով մասնակցել խորհրդային մարդու դաստիարակությանը։

Հակասական իրադրության պայմաններում ծավալվեց 1920-ական թվականների գրական շարժումը։ Հասարակության կյանքում տեղի ունեցող վերափոխումները թելադրում էին գեղարվեստական որոնումների նոր ընթացք։ Գեղարվեստական խոսքի ճանաչված վարպետներ Հովհաննես Թումանյանը, Հովհաննես Հովհաննիսյանը, Ավետիք Իսահակյանը, Ալեքսանդր Շիրվանզադեն, Նար-Դոսը, Դերենիկ Դեմիրճյանը և ուրիշներ կողմնորոշվեցին դեպի խորհրդային իշխանությունը։ Քաղաքական համոզմունքների բերումով վտարանդիության մեջ հայտնվեցին Ավետիս Ահարոնյանը, Լևոն Շանթը, Նիկոլ Աղբալյանը։ Նոր կարգերի համար 19-րդ դարի ականավոր գրողները, մասնավորապես Ռափայել Պատկանյանը և Րաֆֆին դարձան «ազգայնական»։

Նոր գրականության ստեղծումը դարձավ գրական նոր սերնդի խնդիրը։ Ստեղծվեցին գրական տարատեսակ խմբակներ, որոնք 1932թ. միավորվեցին Խորհրդային Հայաստանի գրողների միության մեջ։

Հետագա տարիներին Հայաստանի գրողների առաջ ծառացավ իրականության գեղարվեստական արտացոլման նոր սկզբունքների մշակման խնդիրը։ Նոր սկզբունքն իր արտացոլումը գտավ «սոցիալիստական ռեալիզմի» մեջ, որը պահանջում էր գրականության հերոս դարձնել նոր հասարակարգ ստեղծողներին, հեղափոխական գործիչներին, արտադրության առաջավորներին։ Եվ չնայած այսպիսի կաշկանդվածությանը, այնուամենայնիվ գրական տաղանդն օգնում էր դուրս գալու պարտադրող սահմաններից։ Դրա շնորհիվ ուղի էր հարթում հայրենասիրության, համամարդկային բովանդակության թեմատիկան։

Արձակի բնագավառում շարունակում էին ստեղծագործել Ալեքսանդր Շիրվանզադեն, Նար-Դոսը, Դերենիկ Դեմիրճյանը, Վահան Թոթովենցը, Նոր գրողներից Ստեփան Զորյանը, Ակսել Բակունցը։ Հին ու նոր գյուղի, նրա շարքային մարդկանց կերպարը, նաև արևմտահայության ճակատագիրը հիանալի է վերարտադրել ու մշակել Բակունցը իր պատմվածքներում։

1930-ական թվականները դարձան հայ գրականության զարգացման նոր փուլի սկիզբ։ 1934թ. կայացած Հայաստանի գրողների և ԽՍՀՄ գրողների 1-ին համագումարները ուղենշեցին գրականության զարգացման խնդիրները։ Սակայն անհատի պաշտամունքի շրջանում, 1930-ական թվականների երկրորդ կեսին, իրականացված քաղաքական բռնությունները խաթարեցին ամբողջ երկրի գրական կյանքը։

Կամայականությունների զոհ դարձան նշանավոր գրողներ Եղիշե Չարենցը, Ակսել Բակունցը, Զապել Եսայանը, Վահան Թոթովենցը, աքսորվեցին Գուրգեն Մահարին, Վահրամ Ալազանը, Վաղարշակ Նորենցը և ուրիշներ։ Եվ, այնուամենայնիվ, չնայած վախի ու բռնությունների մթնոլորտին, հայ գրական կյանքը վերելք էր ապրում։

http://www.findarmenia.com/arm/history/28/627

Կերպարվեստ

1920-ական թվականներին գործում էին կերպարվեստի ճանաչված վարպետներ Մարտիրոս Սարյանը, Սեդրակ Առաքելյանը, Ստեփան Աղաջանյանը, Եղիշե Թադևոսյանը, Հակոբ Կոջոյանը։ Նրանց ստեղծագործական ավանդույթների հիման վրա Հայաստանում ստեղծվեց կերպարվեստի նոր դպրոց։ Այդ գործում բացառիկ է համաշխարհային ճանաչման արժանացած Մարտիրոս Սարյանի դերը։ Մ. Սարյանը մարմնավորել է հայրենիքի գեղեցկությունը։ Նրա կտավներին բնորոշ են վառ ու ներդաշնակ գույները, որոնք կարծես ճառագում են լույս ու ջերմություն։

Կերպարվեստի զարգացման կարևոր գրավականը կադրերի պատրաստումն է։ Այդ նպատակով 1922թ. Երևանում բացվեց գեղարվեստի դպրոց։ 1935թ. կազմակերպվեց Հայաստանի կերպարվեստի թանգարանը, որն այսօր գործող Հայաստանի ազգային պատկերասրահն է։

Հայ քանդակագործների ավագ սերնդի ներկայացուցիչներից են Սերգեյ Մերկուրովը, Արա Սարգսյանը, Երվանդ Քոչարը։ Մերկուրովի հայտնի գործերից է 1931թ. Երևանում տեղադրված Ստեփան Շահումյանի մոնումենտը։ Արա Սարգսյանի գործերից է «Սահակ Պարթև և Մեսրոպ Մաշտոց» խմբաքանդակը, որը տեղադրված է Երևանի պետական համալսարանի առջև։ Երվանդ Քոչարը նկարիչ-քանդակագործ է։ Նրա ամենանշանավոր ստեղծագործությունը Սասունցի Դավթի արձանն է Երևանի երկաթուղային կայարանի հրապարակում։

Երաժշտական արվեստ

Վերելք էր ապրում երաժշտական կյանքը։ Ստեղծվեց առաջին սիմֆոնիկ նվագախումբը, կազմակերպվեց պետական ֆիլհարմոնիան, բացվեց օպերայի և բալետի պետական թատրոնը։ Ավելի վաղ ստեղծվել էր Երևանի կոնսերվատորիան։ Երաժշտական արվեստի զարգացման գործում մեծ է Ալեքսանդր Սպենդիարյանի, Ռոմանոս Սելիքյանի, Արմեն Տիգրանյանի վաստակը։ Ալ. Սպենդիարյանի ստեղծագործություններից հիշատակության արժանի են «Երևանյան էտյուդներ» սիմֆոնիկ գործը և «Ալմաստ» օպերան (ըստ Հովհ. Թումանյանի «Թմկաբերդի առումը» պոեմի)։ Այս օպերայով 1933թ. բացվել է Երևանի օպերային թատրոնը։ Ալ. Սպենդիարյանը հայկական սիմֆոնիկ երաժշտության հիմնադիրն է։ Նշանավոր է Արմեն Տիգրանյանի «Անուշ» օպերան։

Հայ երաժշտության զարգացման գործում մեծ է աշխարհահռչակ երգահան Արամ Խաչատրյանի վաստակը, որի ստեղծագործությունը սկիզբ է առել 1930-ական թվականներին։ Նա ընդլայնեց երաժշտության ժանրային սահմանները, ստեղծելով ազգային առաջին սիմֆոնիան, առաջին բալետը («Երջանկություն», հետո վերանվանվեց «Գայանե»), առաջին գործիքային կոնցերտները։

Հայ երաժշտության կատարողական արվեստի, նրա ժողովրդականացման մեջ մեծ է օպերային երգիչներ Հայկանուշ Դանիելյանի և Շարա Տալյանի դերը։

1938թ. կազմակերպվեց և լայն ժողովրդականություն վայելեց Թաթուլ Ալթունյանի ղեկավարած Հայկական ժողովրդական երգի ու պարի համույթը, որն այսօր կրում է իր ղեկավարի անունը։

Թատրոն և կինո

1922թ. կազմակերպվեց հանրապետության առաջին պետական դրամատիկական թատրոնը, որին հետագայում շնորհվեց Գ.Սունդուկյանի անունը։ Թատրոնի ստեղծման ու զարգացման մեջ մեծ է դերուսույց Լևոն Քալանթարի ծառայությունը։ Հովհաննես Աբելյանը, Հասմիկը, Արուս Ոսկանյանը, Վահրամ Փափազյանը, Հրաչյա Ներսիսյանը, Վաղարշ Վաղարշյանը մարմնավորեցին հանդիսականի մոտ երկար հիշվող կերպարներ։ Թատրոնի խաղացանկում մնայուն պիեսներ էին հայ դրամատուրգիայից «Պատվի համար»–ը, «Նամուս»–ը, «Չար ոգի»–ն, «Պեպո»–ն, օտար հեղինակներից՝ «Օթելլո»–ն, «Լիր արքա»–ն և այլ գործեր։

Առանձնանում է հայ բեմի ականավոր վարպետ Վահրամ Փափազյանի խաղը Շեքսպիրի ստեղծագործություններում։ Հանրահայտ է նրա խաղացած Օթելլոն։ Հրաչյա Ներսիսյանի խաղն աչքի էր ընկնում հուզական մեծ ուժով։

1920-30-ական թվականներին դրամատիկական թատրոններ էին գործում նաև Լենինականում (Գյումրի), Կիրովականում (Վանաձոր) և հանրապետության որոշ շրջկենտրոններում։ Երևանում գործում էին պատանի հանդիսատեսի և ռուսական դրամատիկական թատրոնները։ Շրջիկ թատերախումբ գոյություն ուներ Ամո Խարազյանի ղեկավարությամբ։

Երկուհազարամյա հայ թատրոնի պատմության մեջ խորհրդային տարիները առանձնացան բեղմնավոր գործունեությամբ։

1920-ական թվականները նշանավորեցին հայկական կինոարվեստի ծնունդը։ Այն սկիզբ առավ «Նամուս» համր կինոնկարով։ Առաջին հնչյունային կինոնկարը «Պեպո»–ն էր, որը թողարկվեց 1935թ. և ճանաչվեց որպես այն ժամանակի լավագույն նկար։ Հայ կինոարվեստի ստեղծման ու զարգացման գործում մեծ է կինոռեժիսոր Համո Բեկնազարյանի դերը։

Ճարտարապետությունը

1920-30-ական թվականները նշանավորվեցին քաղաքաշինության զարգացման արագ ընթացքով։ Հայ ճարտարապետությունը պետք է զարգանար ոչ միայն ազգային դարավոր ճարտարապետության հարուստ ավանդույթների, այլև համաշխարհային ճարտարապետության նվաճումների հիման վրա։

Հանրապետությունում սկսված լայնածավալ շինարարության խնդիրների լուծումը վիճակվեց ճարտարապետների ավագ սերնդին, որի նահապետն է անվանի ճարտարապետ Ալեքսանդր Թամանյանը։ Նա դարձավ հայ նոր ճարտարապետության հիմնադիրը։ Նրա ղեկավարությամբ մշակվեց մայրաքաղաք Երևանի կառուցապատման գլխավոր հատակագիծը։ Թամանյանի ստեղծագործության արգասիք են կառավարության տունը, օպերայի և բալետի թատրոնը, հանրային (ազգային) գրադարանը, բուհական մի շարք շենքեր։ Այս կառույցների բնորոշ արժանիքներն են դրանց վեհությունն ու գեղեցիկ ճարտարապետությունը, նուրբ համաչափությունները։ Դրանք հիրավի ճարտարապետական գլուխգործոցներ են։

Այսպիսով, 1920-30-ական թվականներին, չնայած պատմական ոչ տևական ժամանակաշրջանին, խորհրդահայ մշակույթն ունեցավ մեծ նվաճումներ։

http://www.findarmenia.com/arm/history/28/631