Կեսարիայում հայերից և հույներից ինչե՞ր են մնացել

Նիլայ Վարդար*

Հրանտ Դինք հիմնադրամը կազմել է Կեսարիայի հունական և հայկական շինությունների ցուցակը՝ ճշտելով այն շինությունները, որոնք պահպանության կարիք ունեն: Կեսարիայում, որի բնակչության 1/3-ը 19-րդ դարի վերջին կազմում էին ոչ մուսուլմանները, այսօր բացի իսլամացված հայերից` իրեն հայ համարող միայն մեկ մարդ է ապրում: Թեև քաղաքի հունական և հայկական բնակչությունը ոչնչացել է, սակայն ոչ մուսուլմաններից մնացած պատմական շինությունները դեռևս պայքարում են՝ չնայած որ ենթարկվում են համակարգված արտաքին վտանգների՝ գանձագողեր, թալան, ջրհեղեղներ…

Հ. Դինք հիմնադրամն այս շինությունների պահպանության և ապագային փոխանցելու նպատակով պատրաստել է «Հայկական և հունական մշակութային ժառանգությամբ Կեսարիան» գիրքը, որը հանդիսանում է Հրանտ Դինք հիմնադրամի «Ի հայտ բերել և պահպանել Անատոլիայի բազմամշակույթ ժառանգությունը» նախագծի առաջին դաշտային աշխատանքների արդյունքը:
Նախագծի շրջանակներում առաջին հերթին կազմվել է «Անտոլիայի բազմամշակույթ ժառանգության քարտեզը»: Այս փուլում ցուցակագրվել է հայերի, հույների, ասորիների և հրեաների 9250 կրոնական և կրթական հաստատություն՝ եկեղեցի, սինագոգ, վանք, մատուռ, դպրոց, որբանոց և այլն:

181 շինություն տեղում հաստատվել է
Բյունյան գավառի կենտրոնական Դերվիշաղա թաղամասում գտնվող հայկական եկեղեցին դարձել է Իբրահիմ բեյ մզկիթ:
Առաջին դաշտային աշխատանքների համար ընտրվել է Կեսարիան, որի բնակչության 1/3-ը թեև 19-րդ դարում կազմել են ոչ մուսուլմանները, և նրանցից մնացած բազմաթիվ շինություններ կան, սակայն քաղաքի պատմությունը այդքան էլ հայտնի չէ:
Շրջանում կատարված դաշտային աշխատանքների ընթացքում նախ այցելել են հունական և հայկական շինությունները: Հ. Դինք հիմնադրամից Զ. Օղուզը նշել է, որ 377 շինությունից միայն 181-ն են կարողացել տեղում հաստատել: 208-ի հետքն անգամ չի մնացել: Հաստատված 181 շինությունից 113-ը հայկական է, 68-ը՝ հունական:

Ժառանգությունը պահպանվում է հասարակական հիշողության ջանքերով
Օղուզը շեշտեց, որ 2015 թ. արված լուսանկարը ցույց է տալիս, թե ինչ զարմանալի արագությամբ են ավերվում շինությունները, և երկու տարվա ընթացքում որքանն են կանգուն մնալու. «Թեև Կեսարիայի պատմությունը շատ հարուստ է, սակայն պատմության վերաբերյալ շատ քիչ աղբյուրներ կան: Այս առումով պաշտոնական ցուցակները պետք է շատանան: Անհրաժեշտ է, որ համալսարանները, թանգարանները ավելի շատ խոսեն այն մասին, որ ոչ մուսուլմանները եղել են այս քաղաքի անբաժանելի մասնիկը: Ժառանգությունը կարելի է պահպանել միայն տեղաբնակների և հասարակական հիշողության ջանքերով: Այդ առումով հասարակության ուսերին մեծ բեռ է ընկած»:

18 շինություն շտապ պահպանության կարիք ունի
Մելիքգազի գավառի Գերմիր գյուղի Փանայիա եկեղեցին կառուցվել է 1837 թ.:
Մշակութային ժառանգության կազմակերպությունից Բանու Փեքոլը հաստատված շինությունների շարքում կազմել է 18 շինության ցուցակ, որոնք ճարտարապետական մեծ արժեք են ներկայացնում, և որոնց ոչնչացման վտանգը բարձր է: Բ. Փեքոլը հանդես է եկել պահպանության վերաբերյալ առաջարկություններով. «Այս շինությունները բոլորն արձանագրված են, սակայն դա չի նշանակում, որ նրանք, որոնք արձանագրված չեն, պահպանության կարիք չունեն: Եթե այս շինությունները պահպանության տակ չառնվեն, կոչնչանան: Ենթարկվում են վանդալների հարձակումներին, ջրհեղեղի և հրդեհի վտանգի տակ են: Բոլորն անտեր-անխնամ են, անգամ կողպեք չունեն: Բոլորը հանգիստ ներս ու դուրս են անում: Ամենուրեք փոսեր են փորում, մեծ վնասներ հասցնում»:

Գանձերը ոչ թե հողի տակ, այլ հողի վրա են
Զ. Օղուզը նաև հավելեց. «Այս աշխատանքները տեղաբնակների օգնությամբ ենք իրականցրել: Նպատակ ունեինք նրանց ցույց տալ, որ գանձերը ոչ թե հողի տակ, այլ հողի վրա են»:
«Հայկական և հունական մշակութային ժառանգությամբ Կեսարիան» գիրքը բաղկացած է երեք գլխից: Առաջին գլխում ամփոփված են քաղաքի պատմության վերաբերյալ հոդվածներ, երկրորդ գլխում՝ հայկական և հունական շինությունների լուսանկարներն ու ցուցակը, իսկ երրորդ գլխում՝ Մշակութային ժառանգության պահպանության կազմակերպության կողմից պատրաստված անհապաղ պահպանության տակ առնելու կարիք ունեցող 18 շինության վերաբերյալ ռիսկերի քննությունը:
Գիրքն անվճար կարելի է ձեռք բերել Հրանտ Դինք հիմնադրամից:

Անհապաղ պահպանության տակ վերցնելու կարիք ունեցող 18 շինություններից մեկը Մոլուի Իոաննիս Մուրթոս հունական դպրոցն է:
Գտնվելու վայրը՝ Քոջասինան գավառ, գյուղ Մոլու
Կառուցման դար/թվական՝ 19-րդ դար
Ճարտարապետ՝ հայտնի չէ
Էթնոկրոնական պատկանելիություն՝ հույն ուղղափառ
Ներկայիս գործառույթը՝ չի գործածվում
Գրանցման թվականն ու համարը՝ գրանցված չէ
Սեփականության կարգավիճակը՝ մասնավոր սեփականություն

Պատմությունը
Մոլու գյուղը գտնվում է Կեսարիայից 19 կմ հյուսիս-արևմուտք: Կառուցման վերաբերյալ որևէ տեղեկություն հայտնի չէ: Շրջանի վերաբերյալ աշխատություններում և աղբյուրներում ևս շատ քիչ տեղեկություններ կան գյուղի վերաբերյալ: Կենտրոնից հեռու, մեկուսացված շրջանում` գետի ափին, կառուցված գյուղը հարուստ և մարդաշատ լինելու պաճառով հիշատակվում էր նաև որպես «փոքրիկ Եգիպտոս»:
1871-1872 թթ. աղբյուրների համաձայն (Elinikos Filologikos Silogos, 1871-1872: 201)՝ գյուղում ապրում էր 15 քրիստոնյա (հունական) ընտանիք, իսկ 1899 թ. գյուղի 500 բնակիչներից միայն 50 հոգին թուրքախոս հույն էր (Sarantidu, 1899: 120): Գյուղն ուներ հունական դպրոց (Elinikos Filologikos Silogos, 1871-1872: 201) և առանց քահանայի եկեղեցի, որը չի պահպանվել: Գյուղի հույն բնակիչներն ապրուստը հոգում էին փշակոկոռի մշակմամբ, հողագործությամբ կամ էլ «փնտռտուքով», այսինքն՝ աղբանոցներից, հողակույտերի տակից, այրված տներից թանկարժեք կամ կիսաթանկարժեք մետաղներից իրեր կամ զարդեր հավաքելով` ձուլում և վաճառում էին:
Համաձայն բանավոր վկայությունների՝ Մոլուի հույն բնակիչները 19-րդ դարի վերջերին գաղթել են այլ գյուղեր, Կեսարիա, Ինջեսու և անգամ Ստամբուլ: Ինջեսու այնքան շատ մոլուցի է տեղափոխվել, որ հիմնել են Մոլուլու թաղամասը: Գյուղից 2-3 տղամարդ էլ տեղափոխվել է Էնդյուրլյուք: Ստեղծելով իրենց ընտանիքը՝ հիմք են դրել Մոլուլու տոհմին (Renieri, 1993:24):
Համաձայն բանավոր վկայությունների՝ Մոլուի հունական ուղղափառ բնակչությունը գյուղը լքում էր շրջանում բնակվող թուրքերի ճնշումների պատճառով, և նաև այն պատճառով, որ ներքին շրջաններում այլ քրիստոնեական բնակավայրեր չկային: Պատմում են, որ այդ ժամանակ միայն մի աղա է գյուղի քրիստոնյաներին օգնության ձեռք մեկնել, և երբ 1924 թ. գյուղի քրիստոնյաները հեռացել են գյուղից, Մարիամ Աստվածածնին նվիրված եկեղեցին թողել են այս անձին՝ պայմանով, որ ոչ մի դեպքում գոմ չսարքի, օգտագործի որպես պահեստ:

*Նիլայ Վարդարն ավարտել է Գալաթասարայի համալսարանի լրագրության ֆակուլտետը: 2011 թ. ի վեր աշխատում է որպես «Bianet»-ի թղթակից և խմբագիր:

http://hyetert.blogspot.am/2016/02/kayseride-rum-ve-ermenilerden-neler.html
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net